ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىندا كورسەتىلگەن «جاھانداعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۋزەيى ماڭگىلىك ەل يدەياسىن ۇستانعان ۇلتىمىزدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن، رۋحانياتىن ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىن  تىڭ سەرپىنمەن قولعا الىپ وتىر.

بۇگىنگى تاڭدا اتالمىش جوبا اياسىندا اتقارىلعان جۇمىستار ءوزىنىڭ وڭ ناتيجەسىن بەرىپ وتىر. قانشاما  تاريحي نىسانداردىڭ ورنى انىقتالىپ،  ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، تاريحي ورىندارعا اشىق اسپان استىنداعى ەكسپوزيتسيالار قۇرۋعا مۇمكىندىكتەر اشىلۋدا. ارشىلعان نىسانداردى قالپىنا كەلتىرۋ ەل يگىلىگىنە اسىرۋ ماقساتىندا «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۋزەيى اۋماعىندا ورنالاسقان «حان ورداسى»، «حان مەشىتى» ورىندارى مەن «ءمۇساللا»، «تاكيا»، «جەتى اتا»، «داربازا» قاقپالارى تۇرعىزىلعان بولاتىن. ەندى  وتكەن تاريحىمىزدان سىر شەرتەتىن ورىندارعا ارنايى جولدار سالىنىپ، ەكسكۋرسيالىق باعىتتار اشىلاتىن كۇن دە الىس ەمەس.

وسى ورايدا ورتاعاسىرلىق رۋحاني ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى «قىلۋەت» جەراستى مەشىتىنىڭ ەكسپوزيتسياسىن دا جاڭا زامان تالابىنا ساي ەتىپ قايتا جاساقتاۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.  بۇعان دەيىن دە قىلۋەت جەراستى مەشىتى مۋزەيىندە «يسلام ءدىنىنىڭ تاريحى» تاقىرىبىندا ەكسپوزيتسيا قۇرىلعان بولاتىن. الايدا، يسلام ءدىنى تاريحى كەڭ اۋقىمدى تاقىرىپ بولعاندىقتان ەكسپوزيتسيا  وز دەڭگەيىندە تولىق اشىلماعاندىعى، جادىگەرلەرى دە جەتكىلىكسىز بولعاندىعى دا ەش جاسىرىن ەمەس. وسىعان وراي، ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا 2015 جىلى قىلۋەت جەراستى مەشىتى مۋزەيىنە بىرقاتار رەەكسپوزيتسيا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ءالى دە تومەندەگىدەي جۇمىستار الدىن-الا اتقارار كەزەگىن كۇتۋدە:

1. مۋزەي ەدەنىنە توسەلگەن قىشتاردى قايتا اۋىستىرىپ جاڭالاۋ.

2. اشىق اسپان استىندا ورنالاسقان وشاقتاردىڭ ورىندارىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ.

3. قازبا كەزىندە تابىلعان قۇدىقتار مەن تاشناۋلاردىڭ (سەپتيك) ورىندارىن سول زامانعا سايكەستەندىرۋ.

ايتا كەتۋ كەرەك ورتاعاسىرعا تيەسىلى بۇل  رۋحاني كەشەن ەرەكشە تاربيەلىك مانگە يە. كەشەن ون سەگىز بولمەدەن تۇرادى، كۇن كەشۋگە جانە قۇلشىلىق-عيباداتىن اتقارۋعا قولايلى جاعداي جان-جاقتى قاراستىرىلعان. قىلۋەتتە قوجا احمەت ياساۋي سالدىرعان ءبىر ادامدىق «عار» بولمەسىنە قوسا «مەشىت» بولمەسى، «جاماعاتحانا» بولمەسى،  «شارۋاشىلىق» بولمەسى، «قۇجىرا» بولمەلەرى، ىستىق سۋ دايىندايتىن، «تاحاراتحانا» بولمەلەرى ەرەكشەلىگىمەن كوزگە ۇرادى.  ورىس عالىمى ۆ.ا.گوردلەۆسكيدىڭ  «كونتسەپتسي يستوري تۋركەستانسكوگو سۆياتيليششا» ەڭبەگىندە «قىلۋەت» مەشىتىنىڭ قوناق ۇيلەرى مەن جىلقى بايلايتىن ات قورالارى دا بولعاندىعى جايلى مالىمەت كەلتىرىلگەن.

تاريحقا ۇڭىلسەك، «قىلۋەت» دەگەن ۇعىم ح عاسىردا پايدا بولعان. «قىلۋەت» ءسوزى ارابشا «ءحالۋاتۋن» - جالعىز، جەكە ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلۋ» دەگەن سوزدەن شىققان، سونىمەن تۇركىمەن تىلىندە «قىلۋەت» - «قۇپيا» دەگەن ماعىنا بەرەتىندىگىن عالىم س.م.داۆىدوۆ ءوزىنىڭ «سۋفيزم ۆ تۋركمەني» دەگەن ەڭبەگىندە جازادى. «يسلام، ەنتسيكلوپەديا سلوۆار» كىتابىندا «قىلۋەت» ۇعىمى ءسۋفيزمنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە ح عاسىردان باستاپ تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىندا پايدا بولىپ، ءحىV عاسىرعا دەيىن تاياۋ شىعىس پەن بۇكىل مۇسىلمان الەمىنە كەڭ ەتەك جايعاندىعى جازىلادى. الايدا پايعامبارلىق ۋاھي بولعانعا دەيىن مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) جەكە ۇڭگىردە ءجيى-ءجيى وقشاۋلانعاندىعىن دا استە ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت سەكىلدى.

قوجا احمەت ياساۋي ءومىر سۇرگەن ءحىى عاسىر تۇسىندا سوپىلىق ءىلىمنىڭ قاراپايىم حالىق قانا ەمەس ءىرى ءدىن وكىلدەرى مەن بيلەۋشى توپ وكىلدەرى دە مويىنداعانىن، يسلام ءدىنىنىڭ تۇركى حالىقتارى اراسىندا تارالۋى مەن ورنىعۋىنا ۇلكەن اسەر ەتكەندىگى بايقالادى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ شاكىرتى ءارى تۋىسى ءماۋلانا سافي اد-دين ورىن قويلاقىنىڭ «ناسابناما» قولجازبا شەجىرەسىندە احمەت ءياساۋيدىڭ اكەسى يبراھيم شايىقتىڭ ءوزى وتىزعا جۋىق «قىلۋەت» مەشىتتەرىنە شاكىرت باۋلىعىندىعى ايتىلادى. ال، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءوزى ەلۋدەن اسا «قىلۋەت»  جۇمىسىنا باسشىلىق جاساپ، ءتول  شاكىرتتەرىن شارتاراپقا ءدىني ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن اتتاندىرىپ وتىرعاندىعى ايتىلادى.  سونىمەن قاتار، اتالمىش قولجازبادا   سادر شايىقتىڭ بالاسى دانىشپان زارنۇقي (قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءىنىسى ءارى شاكىرتى) «تۇركىستاندا قىرىق جىل قىلۋەت مەشىتىندە قىزمەت ەتىپ، ۇستازى قوجا احمەت ياساۋي ونى وتىرارعا جىبەرىپ، وندا قىرىق جىل قىلۋەت مەشىتتەرىن باسقارىپ، جەتپىس جىل قىزىرمەن سۇحباتتا بولعاندىعىن جانە وتىراردا ماڭگىگە تىنىس تاپقاندىعىن» جازادى.

تاريحشى، عالىم م.تۇياقباەۆ «تۇركىستان سىرلارى» كىتابىندا ءتۇرلى دەڭگەيدە «قىلۋەت» مەشىتتەرىنىڭ مىندەتىن اتقارعان «كىشى قىلۋەت»، «قۇمشىق اتا»، «شىلدەحانا»، شامەت يشان مەشىتى، «يمام مارعۋزي» مەشىتى قۇرىلىستارىنىڭ قالدىعى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعاندىعىن، سوڭعى جىلدارى «قۇمشىق اتا»، «شىلدەحانا»، شامەت يشان مەشىتى،  «يمام مارعۋزي» مەشىتتەرى قايتا قالپىنا كەلتىرگەندىگىن، «كىشى قىلۋەت» «ۇلكەن قىلۋەت» سياقتى تاريحي ورىنداردىڭ 1942 جىلى بۇزىلىپ، كىرپىشتەرى ماي زاۆودىن («انتيبيوتيك») سالۋعا جۇمسالعاندىعىن جازعان.

قىلۋەت مەشىتىنە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبالاردىڭ ەسەبىنە سۇيەنسەك، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى جىلدارىنان كەيىن  «قىلۋەت» جەراستى مەشىتىنە بىرنەشە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن ەكەن. 1972-1973 جج. ارحەولوگيا ينستيتۋتى مەن مادەنيەت مينيسترلىگى بىرلەسىپ، بەلگىلى ارحەولوگ ت.ن.سەنيگوۆاعا قازبا جۇمىسىن جۇرگىزۋدى تاپسىرعان. ت.ن. سەنيگوۆا 1942 جىلى بۇزىلىپ الىنعان قابىرعالارىنىڭ ءىزىن تابۋ ماقساتىندا ارحەولوگيالىق بارلاۋ — (ترانشەيالىق ادىسپەن) جۇرگىزگەن. قازبا ناتيجەسىندە تابىلعان كەراميكالىق جانە  ستراتيگرافيالىق ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ، بۇل قۇرىلىستىڭ سالىنۋ مەرزىمىن حV-ءحVى عع. دەپ انىقتايدى. الايدا، ت.ن.سەنيگوۆا «قىلۋەت» مەشىتىنىڭ ەڭ كونە بولىگى دەپ ەسەپتەلەتىن جەر استىنداعى «عار» بولمەسىنىڭ ءىشى-سىرتىنا ستراتيگرافيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزبەگەندىگىن، وسىنىڭ سالدارىنان الىپ كەشەننىڭ داتاسىن انىقتاۋدا ورەسكەل قاتەلىك جىبەرگەنىن كەيىنگى زەرتتەۋشى ارحەولوگتار ە.سماعۇلوۆ، ق.يتەنوۆ، م.تۇياقباەۆتار انىقتاپ بەردى.

«عار» سياقتى جەكە ادامنىڭ ءومىر سۇرۋىنە ارنالعان بولمەلەر تۇركىستانداعى قارناق ەلدى مەكەنىندە، سايرام مەشىت قۇرىلىسىندا، ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى شوپان اتا مەشىتى، بەكەت اتا مەشىتى، شاقپاق اتا مەشىتى، سۇلتان ءۇپى مەشىتى،  بۇحاراداعى باحاۋيتدين قۇرىلىس كەشەنىندە، پىسكەنت اۋدانىنداعى «يانتاق» سەلوسىندا، سامارقانداعى شاحي زيندا قۇرىلىسىندا، تاشكەنتتەگى زاينۋتدين – بابا كەسەنەسىندە جانە قۇسام ينب-ابباس كەسەنەسىندە كەزدەسەدى. سونداي-اق، ءماۋلانا سافي اد-دين ورىن قويلاقىنىڭ «ناسابناما» ەڭبەگىندە مۇنداي مەشىتتەر وتىراردا جانە سىردىڭ باتىس بەتىندەگى زەرنۇق ء(ۋاسيدىس) قالاسىندا دا بولعاندىعى ايتىلعان.

ارحەولوگ، عالىم م.تۇياقباەۆ «تۇركىستان سىرلارى» كىتابىندا: «قوجا احمەت ياساۋي ءومىر سۇرگەن «عار» بولمەسىنىڭ ەرەكشەلىگى «بالح» ادىسىمەن قالانعان ءتورت قىرلى كۇمبەزبەن جابىلعان. قابىرعالارىنىڭ ۇزىندىعى 135ح135 سم.، بيىكتىگى 175 سم. قۇرىلىس 25ح25 سم كىرىپىشتەردەن ءبىر جارىم قاتار قالىڭدىقپەن قالانعان، جەر بەتىنەن 4-4,5 مەتر تەرەڭدىكتەگى اسا ىلعالدى بولمە. قابىرعانىڭ ەكى شەتىندە ماي شام قوياتىن ورىن  دا قاراستىرىلعان دەپ جازعان.

1929 جىلى ورىس عالىمى ۆ.ا.گوردلەۆسكيدىڭ تۇركىستاندىقتاردان ەستىگەن دەرەگىنە سۇيەنسەك، قىسقى شىلدە (25 جەلتوقسان – 5 اقپان ارالىعى) كەزىندە تۇركىستانعا ورتا ازيا مەن كاۆكازدان 25 مىڭداي ادام جىل سايىن جينالىپ، قىلۋەتكە تۇسەتىن بولعان. قىلۋەتتە قىرىق كۇن قۇلشىلىق جاساعان. سول كەزدە بۇكىل تۇركىستان حالقى زياراتشىلارعا اس-سۋ تاسىعان. ودان بولەك قۇمشىق اتا مەشىتى، شىلدەحانا مەشىتى جانە  قارناقتاعى شامەت يشان مەشىتى، شوباناق ەلدى مەكەنىندە ورنالاسقان «يمام مارعۋزي» مەشىتتەرىندە دە وسى ءۇردىس  جالعاسقاندىعىن اتاپ وتكەن. ءماۋلانا سافي اد-دين ورىن قويلاقىنىڭ «ناسابناما» ەڭبەگىندە دە قىلۋەتكە ادامدار جازعى شىلدە جانە  قىسقى شىلدەدە ءتۇسىپ، وندا قىرىق كۇن ءدىني ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، قىرىق ءبىرىنشى كۇن شىعاتىندىعىن اتاپ وتكەن.

وسىنداي قۇرىلىستىڭ قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، مۇراجاي رەتىندە اشىلۋىنا نەمىس سكۋلپتورى، ا.ل.ءشميدتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان. ول  1940 جىلى قۇرىلىستىڭ ماكەتىن اعاش، پاپە-ماشە، قاعاز بەن سازدى پايدالانىپ جاساپ قالدىردى. ماكەتتىڭ تۇپنۇسقاسى مۋزەيدە ءالى ساقتاۋلى. قىلۋەت جەر استى مەشىتى ءحىى عاسىردا نەگىزى قالانىپ، 1942 جىلعا دەيىن ورنى ساقتالعان. بولاشاقتا قۇرىلعالى وتىرعان مۋزەي ەكسپوزيتسياسىنىڭ ءار بولمەسى سول زاماندا اتقارعان قولدانىسىنا سايكەستەندىرىلىپ، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءومىرى مەن ارتىندا قالعان مۇرالارى، شاكىرتتەرى جايلى مالىمەتتەر ەكسپوزيتسيادا ايقىن كورىنىس تاباتىن بولادى. قىلۋەت جەر استى مەشىتى مۋزەيى وتكەن تاريحىمىزبەن رۋحاني مول مۇرالارىمىزدى بۇگىنگى ۇرپاققا ۇزىلمەس اسىل تىنىمەن جەتكىزەرى داۋسىز.

بايبولوۆ بەرىك، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz