تولىققاندى قازاق لاتينيتساسىن قۇراعاندا، تۇزگەندە، قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق، ۇندەستىك زاڭدارىنا ساي ءتول دىبىستارىمىزدىڭ دۇرىس بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قوسالقى قازاق قارىپتەرىن لاتىنشا بەلگىلەگەندە،  قاتەلەسۋگە ەشقانداي دا قۇقىمىز جوق!...

قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن ءىس جۇزىندە ءوز دارەجەسىنە كوتەرۋ ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى باستاما وتە ورىندى، ءدال ۋاقىتىندا كوتەرىلىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلە.قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلگەنىنە 27 جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە وكىنىشكە وراي تۋعان ءتىلىمىز ءوز تورىنە وتە الماي، بوساعادا تەلمىرىپ تۇر!ونىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – كيريلليتساعا تاۋەلدىلىك ەكەنى راس. قانشا جەردەن قازاقىلاندىرساق تا كيريلدىڭ كوكەسى – ورىس ءتىلىنىڭ وكتەمدىگەنەن ءبىر قۇتىلا المادىق قوي!مىسال كەرەك پە؟ كۇنى بۇگىنگە دەيىن كومپيۋتەرلەردىڭ كوپشىلىك  پايدالاناتىن ۆيندوۋس باعدارلاماسىندا  قازاقىلانعان كيريلليتسا ارىپتەرى اشىلمايدى، اشىلعان ساتتە دە قازاق قارىپتەردىڭ ورنىنا «؟» بەلگىلەرى شىعادى. ال تولقۇجاتتاردا اتى-ءجونىمىز، تەگىمىز تەك قانا ورىس گرامماتيكاسىنا ساي قارىپتەرمەن جازىلادى. وسى دا ادىلەتتتىلىك پە، ايتىڭىزدارشى! بۇل دەگەنىڭىز ورەسكەل قاتەلىك، ۇلتتىق مۇددەمىزگە جاسالىپ وتىرعان كەمسىتۋشىلىك سياقتى كورىنەدى ماعان. ماسەلەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن «قايرات» ءسوزىن «كايرات»، «ومىربەك» ءسوزىن «وميربەك» دەپ ورىس گرامماتيكاسىنا ساي جازىپ ءجۇرمىز. الەمدە ءدال وسىنداي ورەسكەل ءالفاۆيتى بار ەل كەمدە كەم شىعار. مۇنىڭ باستى سەبەبى – ءاۋ باستان كۇنى بۇگىنگە دەيىن پايدالانىپ جۇرگەن 42 ارىپتىك قازاق كيريليتساسى الىپبيىنە «قازاق كيريلليتسا ءالىپبيى» دەگەن رەسمي مارتەبەنى دۇرىس بەكىتپەگەننەن شىعار دەپ ويلايمىن.

ەگەر دە وسىلاي بەلگىلەنسە، «تۇرىك لاتينيتساسى» دەگەن سياقتى، كومپيۋتەردەگى تىلدەردىڭ تىزىمىندە تۇرار ەدى. سوندا الەمنىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىندە وتىرىپ، «قازاق كيريلليتساسى» دەگەن نۇسقاۋدى باسىپ، قازاق قارىپتەرىن شىعارۋعا بولار ەدى.مەن مۇنى كۇنى ەرتەڭ لاتىن الىپبيىنە كوشكەن كەزدە بولاشاق جاس ۇرپاق وكىلدەرى، بىزدەردىڭ نەمەرەلەرىمىز بەن شوبەرەلەرىمىز قازاق حالقىنىڭ وتكەن عاسىرداعى رۋحاني بايلىعىنان اجىراپ قالماۋلارى ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن. لاتىنعا كوشكەن كەزدە، ءبىزدىڭ وتكەن عاسىرداعى تاريحي، ادەبي جازبالارىمىزدىڭ ۇشان-تەڭىز مول قورىن ۇرپاقتارىمىز ەشقانداي قيىندىقسىز، كەدەرگىسىز كونۆەرتاتسيالاۋ ارقىلى، قايتادان لاتىن قارىپتەرىمەن جەڭىل وقي الاتىنداي جاعداي جاساۋىمىز كەرەك! مىنە، سول ۇشىندە ، لاتىن ءالىپبيىنىڭ قازىرگى قولدانىستاعى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن تولىق قامتيتىن ۆاريانتىن جان-جاقتى تالقىلاۋدان وتكىزىپ، ارناۋلى مامانداندىرىلعان كوميسسيا بەكىتكەن سوڭ بارىپ قابىلداعان دۇرىس!

قىركۇيەكتىڭ باسىندا  پارلامەنت  وتىرىسىندا ۇسىنىلعان لاتىن ءالىپبيىنىڭ نۇسقاسى مەنىڭ  تۇسىنىگىمشە، اعىلشىن ءتىلى  گرامماتيكاسىنىڭ،فونەتيكاسىنىڭ   نەگىزىندە،  پەرنەتاقتاداعى 26 اعىلشىن  قارىپتەرىنىڭ  سانىنا ساي جاسالا سالعان. قاي قازاقتى قوسارلانعان قارىپ ارقىلى دۇرىس سويلەۋگە ۇيرەتەسىز؟ ال ءتىلى ەندى شىعاتىن سابيلەرگە قازىرگى عالىمدار ۇسىنعان ءالىپبي بويىنشا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋمەن بىردەي بولماي ما؟! بۇل اراداعى باستى قاۋىپ – قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق ۇندەستىگىنە ەندىگى جەردە اعىلشىندىق فونەتيكا زاڭدىلىقتارى ۇستەمدىك ەتەتىن سياقتى.ارىپتەردى قوسارلاپ بەرۋدە وتە ساق بولعانىمىز ءجون.اعىلشىن ءتىلىنىڭ ارىپتەردى قوسارلاۋ ارقىلى دىبىس جاساۋ، شىعارۋ ءادىسىن  قازاق تىلىنە قولدانۋدىڭ ءتيىمسىز جاقتارىنا قاراپايىم حالىق بىردەن الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. حالىق ايتسا – قالت ايتپايدى. قازاق ءتىلىن پايدالانۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى قاراپايىم حالىق ەكەنىن ۇمىتپايىق.

جۇرتتىڭ ءبارى ەربول تىلەشوۆ سياقتى عالىم ەمەس قوي؟! مەن شيرەك عاسىر بويى مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ باياندى بولۋى جولىندا شاما-شارقىمشا اتسالىسىپ، تەر توگىپ  جۇرگەن قارا نارداي، قاراپايىم قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان دا، وسىنداي ۇلتىمىزدىڭ ءتول ءالفاۆيتىن لاتىن ءالفاۆيتى نەگىزىندە قايتا جاساۋ ماسەلەسىندە «ۋرا» دەپ اپاي-توپەي اسىعىستىق بولماۋى ءۇشىن ءوزىمنىڭ ازاماتتىق پىكىرىمدى ءبىلدىرۋدى پارىزىم دەپ سانايمىن.  تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى اتقارىلىپ جاتقان شارالار، جەتكەن جەڭىستەر از مەس، ارينە! وكىنىشكە وراي ورنى تولماس وكىنىشتەر دە از ەمەس قوي...ماسەلەن، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن ساقتاپ قالا الماۋىمىز، جەكەشەلەندىرۋ پروتسەستەرىنىڭ وتە اسىعىس جۇرگىزىلۋى، ت.ت. تولىپ جاتىر عوي!

ءتىپتى ، كۇنى كەشە عانا  قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋعىزعان جەر ماسەلەسى... ەندەشە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى جان-جاقتى تالقىلايتىن مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ارناۋلى كوميسسيا قۇرىپ، ونىڭ قۇرامىنا ءبىرىنشى كەزەكتە ءتىل ماماندارىن، لينگيۆيستەردى، پەداگوگتاردى، جازۋشىلار مەن جۋرناليستەردى، ءتىپتى كەز كەلگەن بۋىن وكىلدەرىن قاتىستىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى قاراپايىم ازاماتتاردىڭ پىكىرلەرىن دە جان-جاقتى قاراپ  شىعۋ كەرەك. قازاقتا ماقال بار: «شىمشىق سويسا دا قاساپشى سويسىن» دەگەن. ەڭ سوڭعى ءسوزدى ، ناقتى ۇسىنىستى  تىل ماماندارى مەن عالىمدارىنىڭ ورتاق شەشىمى نەگىزىندە جاساعان ابزال.

ال، پارلامەنت وسى ايتىلعان ۇسىنىستاردىڭ نەگىزىندە عانا شەشىم قابىلداۋى كەرەك. مىنە، سوندا عانا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى تاپسىرماسى وتە جوعارى دەڭگەيدە  جۇزەگە اساتىن بولادى. بىلە بىلسەك، ءالىپبي اۋىستىرعان ساتتە جوعالىپ كەتپەي مە، ءتىلىمىزدىڭ تۇركىلىك، قازاقى بولمىسى، قازاققا عانا ءتان اۋەزدى دىبىستارى وزگەرىسكە ۇشىراپ كەتپەي مە دەگەن قورقىنىش بۇگىنگى تاڭدا ءاربىر قازاقتى مازالاپ وتىر.قازاق ءتىلى – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كودى. ال، ول كودتىڭ كىلتى – لاتىن قارىپتەرى نەگىزىندە جاسالاتىن ءتول ءالىپبيىمىز بولۋى كەرەك.

ولاي بولسا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇردىسىندە ءبىزدىڭ اسىعۋعا دا، كەشىگۋگە دە، قاتەلەسۋگە قۇقىمىز جوق! بۇل – ۇلى دالادا عاسىرلار بويى تاۋەلسىزدىگى جولىندا اتوي سالعان باتىر بابالارىمىزدىڭ بىزدەرگە قالدىرعان اسىل اماناتى  ەكەنىن ۇمىتپايىق!ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن ءبارىمىز جاۋاپتىمىز.ۇلتتىق مۇددەمىزدىڭ باستى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن ءالىپبي (الفاۆيت) ماسەلەسىن شەشۋدە قاتەلەسۋگە قۇقىمىز جوق!

جاڭابەك تويبازاروۆ،

جۋرناليست

Abai.kz