جۋىردا قىرعىز ەلىنىڭ پرەزيدەنتى ا.اتامباەۆ قازاق ەلىنە بايلانىستى اۋىزىنا تۇسكەن جاعىمسىز سوزدەردى ايتتى. سونىڭ ىشىندە حان كەنەگە دە اۋىر سوزدەر ءتيىپ كەتتى. 1847 جىلى قازاق جۇرتىندا بولعان وقيعانى ەسكە الىپ، قىرعىز ماناپتارىنىڭ باسىن كەسىلگەنى دە ايتىلدى. ارينە، وسى وقيعا ەكى ەلدىڭ اراسىندا بولعان قارىم-قاتىناستىڭ ەڭ سۋىق بەتتەرى ەدى. ەندى ول تاريحي پاراق ۇمىتىلعان سياقتى ەدى، بىراق كەتىپ بارا جاتقان قىرعىز پرەزيدەنتى تاعى دا ەسىمىزگە سالدى. ونداي قادامعا بارۋىنىڭ ءجونى جوق ەدى. دەگەنمەن، ءسوز ايتىلدى. سوندىقتان ا.اتامباەۆ مىرزاعا حان كەنەنىڭ قازاققا كىم ەكەنىن ايتىپ كەتكىمىز كەلەدى. 

2017 جىلى ۇلى دالا ەلىندە ەسىمىن ەل قۇرمەتتەگەن كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ (1802-1847) تۋعانىنا 215 جىل تولدى. ەۋرازياشىل، ورىس عالىمى، ەتنوگەنەز تەورياسىنىڭ اۆتورى ل.ن. گۋميلەۆتىڭ ايتۋىنشا، قارسىلاستارىن قايمىقتىرعان، ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ قۇرمەتىنە يە بولىپ، قول استىنداعىلارى توبەسىنە كوتەرگەن حان كەنە – قازاقستاننىڭ بۇكىل تاريحىنداعى ەڭ كورنەكتى پاسسيونارلىق تۇلعا. باتىرمەن بەتپە-بەت كەلگەن پاتشا اسكەرباسىلارى «كوزسىز باتىر»، «قازاق دالاسىنىڭ ميتريداتى»، «قىرعىزدىڭ (قازاقتىڭ) ۇلتتىق باتىرى»، «سويقان»، «ەرجۇرەك بيلەۋشى»، «قيراتۋشى داۋىلپاز»، «قىرعىزدىڭ ءشاميلى»، «ۇلىق باتىر»، «دالا رىتسارى» دەپ تاڭداي قاعىپ، ەرىكسىز مويىنداعان ەدى.

شىندىعىندا ول كىم بولعان؟ نەگە ونى بارلىق دالا حالىق قۇرمەت تۇتقان؟ ونىڭ سونداي قوشەمەتكە بولەنۋىنىڭ سىرى نەدە؟ ءبىز نەگە قايتا-قايتا ونىڭ ءومىر جولى مەن قىزمەتىنە ورالا بەرگىمىز كەلەدى؟

كەنەسارى حاننىڭ قالىپتاسۋى. گرەكتەر ءۇشىن – الەكساندر ماكەدونسكي، ارمياندار ءۇشىن – تيگران ءىى، تۇركى-موڭعولدار ءۇشىن – شىڭعىسحان، فرانتسۋزدار ءۇشىن – ناپولەون بوناپارت، ورىستار ءۇشىن – ءى پەتر ءتارىزدى كەنەسارى حان دا ءبىز ءۇشىن ءبىرتۋار تۇلعا.

«بۇلىكشىل سۇلتان» 1802 جىلى كوكشە تاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن، قاسىم سۇلتاننىڭ بالاسى، ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى. ابىلايدىڭ وتىز ۇلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىسى قاسىمنىڭ وتباسىندا ۇلى قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلتتىق بيلىگى مەن ازاتتىعىن قايتارۋ يدەياسى ەرەكشە مازداعان. قاسىم تورەنىڭ ەكى ايەلىنەن دۇنيەگە كەلگەن جەتى بىردەي ۇلىنىڭ ىشىندە كەنەسارىنىڭ بولمىسى بيىك ەدى. ول سۇلتتاننىڭ ەكىنشى ايەلىنەن قالماق قىزىنان تۋعان. رۋحى بيىك جاراتىلعان جاسىنان حالىق دانالىعىن بويىنا ءسىڭىرىپ ءوستى. تۋعان حالقىنىڭ سالتى مەن ءداستۇرىن ءبىلىپ، دۋالى اۋىز بيلەر مەن شەشەندەردىڭ تالىمىمەن ەگەسكەندى ەلدەستىرەتىن بىتىمشىلىك قاسيەتى دە ءبىر بويىنان تابىلدى. ورتالىق ازيانىڭ بارلىق تىلدەرىندە ەركىن سويلەي الدى. جاسىنان دالا زاڭىن بيلەر شەشەندىگىن بويىنا ءسىڭىرىپ ءوستى.

كوتەرىلىس باسشىسى تۋرالى قازاق تاريحشىسى ە. بەكماحانوۆ «جاستايىنان ول ات قۇلاعىندا ويناپ، ساداق اتۋدى ۇيرەنگەن» دەگەن مالىمەت كەلتىرەدى. كانىگى اڭشى بولعان. ادىلەتتى تۋ ەتكەن، ەرىك-جىگەرى اسقان، ەرجۇرەكتىلىگىمەن ەرەكشەلەنگەن سۇلتاندى «بىل حرابر دو-نەلزيا»، ياعني، «كوزسىز باتىر» دەپ ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا رەسەي زەرتتەۋشىسى ل. مەيەر تاڭ قالعان ەكەن.

زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا مىقتى ۇيىمداستىرۋشى جانە قولباسشىلىق قاسيەتى بولعان. ءدىني سەنىمدە يسلامنىڭ سۋننيتتىك باعىتىنداعى حانيفا مازحابىن ۇستانعان. كوز كورگەن ادامدار ونى ورتا بويلى، شىمىر دەنەلى دەپ سۋرەتتەيدى. مىسالى، حالىق كوسەمىنىڭ سىرتقى كەلبەتىن رەسەيلىك زەرتتەۋشى ا. سميرنوۆ بىلايشا سيپاتتايدى: «كەنەسارى ورتا بويلى، اشاڭ دەنەلى، بەت الپەتى قالماققا كەلەتىن». ال، ورىس گەوگرافى، تورعاي ءوڭىرى قازاقتارىنىڭ ەتنوگرافياسى مەن قىسىڭقى كەلگەن كەزىنەن اقىلدىلىق تا، قايراتتىلىق تا، قۋلانۋشىلىق تا سەزىلەتىن تاريحىن زەرتتەۋشى ا. دوبروسمىسلوۆ تا باتىردىڭ بولمىسىنا ءتانتى بولىپ: «بۇل سۇلتان باتىل، تاباندى، اسقان اقىل يەسى ەدى»، – دەپ جازادى. ول از سويلەپ، ءوزىن تاككاپپار ۇستاعان.

قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قايتا وركەندەۋى. كەنەسارى قاسىمۇلى ءاردايىم وزىمەن سۇحباتتاسۋشىنى تىڭداي ءبىلدى. ۇلى دالا حالقىنىڭ اراسىندا قوناقجايلىعىمەن ەرەكشەلەندى. قازاق حاندىعىن قايتا قۇرىپ، ونىڭ ون جىل بويىندا ءومىرىن سوعان ارنادى. بەلگىلى زەرتتەۋشى سەمەي وبلىسىنىڭ ولكەتانۋشىسى ن. كونشين: «تۇركىستاندا قاسىم ابىلايۇلى مەن ونىڭ ۇلدارى سارجان جانە ەسەنگەلدى قازا بولعاننان كەيىن (1836 جانە 1840 جىلدار – اۆت.) قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن باۋىرى كەنەسارى قاسىمۇلى بولدى. بۇل ادامدى ءبىرتۋار تۇلعا دەپ اتاۋعا نەگىز بار، ويتكەنى ول جەكە باسىنىڭ نەمەسە رۋ ارالىق قاتىناستار ماسەلەسىندە تەز شەشىم شىعارا الاتىن، بارلىق جاعدايدا دا قيىن قىستاۋ سىناقتاردان ءوتىپ كەتە الاتىن. كەنەسارى شىن مانىندە بارلىق قازاقتىڭ ساياسي بىرىگۋىن ارمانداعان قازاقتىڭ ۇلى باتىرى» دەپ جازادى.

دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 1837-1947 جىلدار ارالىعىندا پاتشالى رەسەي وتارلاۋ ساياساتىنىڭ «شىعىس» نەمەسە «ازيالىق» ۆەكتورلارىنىڭ كۇشەيە باستاعان تۇسى ەدى. ەگەر، 1810-1822 جىلدارى كىشى جۇزدەن 600 مىڭ دەسياتينا جەرى بار نوۆويلەتسك اۋدانىن تارتىپ السا، 1835 جىلى 3 400 مىڭ قۇنارلى دەسياتينا جەرى بار نوۆولينەينىي اۋدانىن كورشى ورىنبور گۋبەرنياسىنا قوسىپ بەرەدى. 1822 جىلى حان بيلىگى جويىلعاننان كەيىن ورتا جۇزدە، سولتۇستىك-شىعىس قازاقستاندا وكرۋگتىق پريكازدار قۇرىلىمى ارقىلى رەسەي يمپەرياسى اسكەرىنىڭ دەندەپ ەنۋى باستالدى. 1837 جىلى پاتشا دالالىقتار ءۇشىن 1 رۋبل 50 تيىن بىرىڭعاي ءۇي الىمىن ەندىرەدى.

حاننىڭ كوپۇلتتى اسكەرى. كەنەسارى قاسىمۇلى توڭىرەگىنە ءارتۇرلى ۇلتتىڭ وكىلدەرى توپتاستى. كوتەرىلىسشىلەر اراسىندا ورىستار مەن باشقۇرتتار، وزبەكتەر مەن قاراقالپاقتار، تاتارلار جانە پولياكتار بولدى. ولاردىڭ كەيبىرى قازاق حانىنىڭ ەرەكشە سەنىمى مەن شىنايى قۇرمەتىنە يە بولىپ، جاۋاپتى قىزمەت اتقاردى. مىسالى، كەنەسارىنىڭ جەكە حاتشىسى بۇرىنعى ورىس سولداتى بولسا، كىشى ءىنىسى ناۋرىزبايدىڭ جەكە جالشىسى نيكولاي گۋبين دەگەن ەكەن. ورىس سولداتتارى بەداشەۆ پەن مالكين حان اسكەرىنىڭ وتريادتارىن باسقاردى. مالكيندى قازاقتار كىشىك دەپ اتاعان. تاتار ءالىم ياگۋدين اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەسى بولسا، وزبەك سايداق قوجا وسپانوۆ ون جىل بويىنا حاننىڭ ەلشىلىك قىزمەتىن ادال اتقارعان. ل. مەيەر بۇل تۋرالى: «ول ورىس تۇتقىندارىنا ۇلكەن مەيىرىممەن قاراعان. بۇل ارەكەتى كوپكە ۇلگى بولدى. ونىڭ ادامدى تارتىپ الاتىنداي ەرەكشە قاسيەتتى يەلەنگەن. وندا بىرنەشە ورىس قاشقىندارى شايقاسقان».

ارينە، كوتەرىلىسشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتار بولدى. ولار اعىباي، اڭعال، بايسەيىت، بايتابىن، بۇعىباي، بۇقارباي، جانايدار، جەكە، تولىباي، جولامان، يمان، سۇرانشى، تاناش، نوگەر جانە ت.ب. قالىڭ بۇقارانى باستاعاندار ءۇش ءجۇزدىڭ الدىنا شىققان بيلەرى مەن باتىرلارى، ءتىپتى، سۇلتاندارى ەدى.

كوتەرىلىستىڭ باستالۋى. كوتەرىلىس كەنەسارىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن جارامساقتانا قولداعان سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ اۋىلدارىن شاۋىپ الۋمەن جانە كوكشەتاۋ مەن اقمولادا وكرۋگتىك دۋاندارى قۇرۋعا قارسىلىقتان باستالدى. ورىنبور شەكارالىق باستىعى گ. گەنستىڭ اتىنا جازىلعان شاعىمىندا «ول ءوز تۋىستارىنىڭ بىرنەشە رەت نەگىزسىز جانە سەبەپسىز پاتشا وتريادتارىنىڭ شابۋىلىنا 1825, 1827, 1830, 1831, 1832, 1836, 1837 جىلدار ارالىعىندا ۇزدىكسىز ۇشىراپ كەلگەندىگى جانە ول الىدە جالعاسىپ وتىرعاندىعىن كەلتىرگەن». مىسالى استانا مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ قۇجاتىندا كورسەتىلگەندەي جوعارىداعى شەنەۋنىككە اشۋ-ىزاعا تولى حات جازادى: «1831 جىلى كوكشەتاۋدان كەيىن شەگىنشە 500 ادامدىق الەكسەي ماكسيموۆيچتىڭ قولى ەكىنشى رەت قايتارا سارجان سۇلتاننىڭ اۋىلىن تونادى...، ءتىپتى 450 ادامدى ءولتىردى». ونىڭ جازعان حاتتارىنان تاعى ءبىر مىسال كەلتىرسەك: 1842 جىلى ناۋرىزدا ەساۋىل سوتنيكوۆ وتريادى، حان اۋىلىن شاۋىپ، 100 ادامدى ءولتىرىپ جانە تۇتقىنعا 25 ادامدى الدى، ونىڭ ۇستىندە 1000 تۇيە، 3000 جىلقى، 9 مىڭ قويدى ايداپ كەتتى. ارينە مۇنىڭ بارلىعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ تۇتانۋىنا جانە قازاق مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ سەبەبى عانا ەدى. ول ءوزىنىڭ تالاپتارى مەن جەدەل قاداممەن دامي باستاعان پاتشالىق وتارلاۋعا قارسىلىعىن اشىق بىلدىرگەن، ءوزىنىنىڭ ەسكەرتۋ حاتتارىن ۇزدىكسىز جىبەرىپ وتىردى: «كۇننەن كۇنگە ءبىزدىڭ جەرلەرىمىزدى باسىپ الا وتىرىپ وزدەرىنىڭ بەكىنىستەرىن سوعا باستاعان ولار حالىقتى ىزالاندىرا تۇسەدى. ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز ءۇشىن عانا ەمەس بۇگىنگى كۇنىمىز ءۇشىن دە اسا قاۋىپتى». ول شەكارا شەبىندەگى بەكىنىستەرگە دە، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري جاساقتارىنا دا ءجيى-ءجيى شابۋىل جاساپ تۇردى. ماسەلەن، 1837 جىلدىڭ اياق كەزىندە كەنەسارى حورۋنجي رىتوۆتىڭ وتريادىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭىپ شىقتى. بۇل وتريادتىڭ قۇرامىندا 6 ۋريادنيك جانە 48 ءسىبىر كازاعى بولىپ، پەتروپاۆلدان تاشكەنتكە بارا جاتقان ساۋدا كەرۋەنىن كۇزەتىپ بارا جاتقان ەدى.

كەنەسارى 1838 جىلى ءوزىنىڭ ادامدارىن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جىبەرىپ، وعان ارنايى حات جولدادى. حاتىندا اقتاۋ بەكىنىسى مەن اقمولا پريكازىن جويۋدى، ومبىدا تۇتقىندا وتىرعان ءوز ادامدارىن تۇگەل بوساتۋدى تالاپ ەتتى. گەنەرال-گۋبەرناتور كەنەسارىنىڭ ادامدارىنىڭ بارلىعىن دا ساپتاعى مىڭ سولداتتىڭ اراسىنان وتكىزىپ، دۇرە سوقتىردى. ولاردىڭ اسكەرگە جارايتىندارى تۇراقتى ارميا قاتارىنا الىنىپ، قالعاندارى شىعىس سىبىرگە جەر اۋدارىلدى. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بۇل قىلىعى كەنەسارى سۇلتاننىڭ اشۋ-ىزاسىن كەلتىرىپ، كوتەرىلىستى باستاپ جىبەرۋىن تەزدەتتى...

قازاق حاندىعىنىڭ قالىپقا كەلتىرىلۋى. 1841 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ءۇش ءجۇزدىڭ وكىلدەرى باس قوسقان جيىندا كەنەسارى قاسىمۇلى حان سايلاندى. ءسويتىپ قازاق حاندىعى قالپىنا كەلتىرىلدى. پاتشا ۇكىمەتى بۇل جايسىز حاباردى وتە وكىنىش سەزىمىمەن ەستىپ-ءبىلدى. ەندىگى جەردە كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىس ۇيىمداسقان سيپات الا باستادى. 1844 جىلى ونى قازاق حانى رەتىندە ورتالىق ازيا بيلەۋشىلەرى تانىدى. بۇل تۋرالى ا. دوبروسمىسلوۆ بىلاي دەدى: «بۇقار مەن حيۋا قوقاندى بيلەۋگە ءوزارا قىرقىسۋدا، ەكى جاق حاندىقتىڭ يەلەرى كەنەسارىنىڭ ەبىن تابۋعا وزدەرىنىڭ ەلشىلەرى مەن سىيلىقتارىن جىبەرە وتىرىپ، ونى قازاق ورداسىنىڭ حانى رەتىندە تانۋدا». بۇقار ءامىرى مەن حيۋا حانى تانىمال حانعا زەڭبىرەكتەر مەن قارۋ-جاراقتار، مىلتىق پەن وق دارىدەن كومەكتەستى. سوڭعىسى ءتىپتى وعان ءوز يەلىگىندە ەركىن كوشىپ جۇرۋگە ۇسىنىس ءبىلدىردى.

ۇلت-ازاتتىق كۇرەستى تابىستى جۇرگىزۋ ءۇشىن كەنەسارى حان ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن مەملەكەت قۇردى. ونى حاننىڭ ءوزى باسقاردى. حاننىڭ جانىنان جوعارعى كەڭەسشى ورگان – وزىنە بارىنشا ادال بەرىلگەن باتىرلاردان، بيلەردەن، سۇلتاندار مەن جاقىن تۋىستارىنان تۇراتىن ارنايى كەڭەس قۇرىلدى. بىراق شەشۋشى داۋىستى حان وزىنە قالدىردى. كەنەسارى حاندىقتى ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامدارى – جاساۋىلدار ارقىلى باسقاردى. جاساۋىلدار سوت ىسىمەن، شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىمەن، مامىلەگەرلىك جۇمىستارمەن، الىم-سالىق جيناۋمەن جانە اسكەري ىستەرمەن اينالىستى. جاساۋىلدار سونىمەن قاتار ورتالىق وكىمەت بيلىگى بەرگەن نۇسقاۋلاردىڭ مۇقيات ورىندالۋىن، مال جايىلىمدارىنىڭ دۇرىس ءبولىنىپ، ءتيىمدى پايدالانىلۋىن باقىلادى، حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىن دە قاداعالادى. مەملەكەتتىك رامىزدەر قابىلداندى: مىسالى، حان بايراعى جاسىل ءتۇستى بولدى. حان بيلىگى قىزمەتىنىڭ وڭدى ناتيجەلەرى رەتىندە ونىڭ قول استىنداعى حالىق اراسىندا الاۋىزدىق پەن بارىمتا الۋ جويىلدى. كەنەسارى ەڭ الدىمەن الىم-سالىق تولەۋدىڭ ءتارتىبىن رەتكە كەلتىردى. مال وسىرۋشىلەر – زەكەت، ال ديقاندار – ۇشىر تولەيتىن بولدى. پاتشا اسكەرلەرىمەن سوعىستى ودان ءارى جالعاستىرۋ قوسىمشا ماتەريالدىق جانە قارجى شىعىندارىن قاجەت ەتتى. سوندىقتان الىم-سالىقتىڭ دا قوسىمشا ءتۇرى ەنگىزىلدى، ءسويتىپ حالىقتان كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراق، ات ابزەلدەرىن جيناۋ قولعا الىندى. سالىق جيناۋدا حالىقتىڭ جاعدايى جەكە-جەكە ەسكەرىلدى. مەنشىگىندە مالى 40 باستان اسپايتىندار الىم-سالىقتان بوساتىلدى. 40-تان 100 باسقا دەيىن مالى بارلار ءبىر مالدان، ال 100 باستان ارتىق مالىنىڭ ءاربىر 40 باسىنا ءبىر مالدان تولەپ تۇراتىن بولىپ بەلگىلەندى.

ديقاندار وزدەرىنىڭ وندىرگەن ءونىمىنىڭ وننان ءبىر بولىگىن تولەۋگە مىندەتتى بولدى. كوتەرىلىسكە دەپ جينالعان استىقتى پاتشا ۇكىمەتى ءجيى-ءجيى تاركىلەپ كەتىپ ءجۇردى. تاۋەكەل ەتىپ، كوتەرىلىسشىلەرگە استىق اپارىپ ساتقاندار جازالاۋشى اسكەردىڭ قاھارىنا ۇشىرادى. سوندىقتان دا كەنەسارى قازاقتاردىڭ ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋىن قاتتى قولدادى. كوپەستەردىڭ ساۋدا كەرۋەندەرىنەن الىناتىن باج سالىعى ەداۋىر تابىس بەرەتىنىن ەسكەرگەن كەنەسارى ونداي كەرۋەندەردى توناۋعا تىيىم سالدى. ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ تولىق قورعالۋىن قامتاماسىز ەتتى. كەرۋەنباسىلارىن جەكە ءوزى قابىلداپ تا وتىردى. باج سالىعىن تولەۋدەن جالتارعاندارعا قوسىمشا سالىق سالىندى. باج سالىعىنان تۇسكەن قارجىعا ورتا ازيا بازارىنان قارۋ-جاراقتار مەن وق-ءدارى ساتىپ الىندى.

كوتەرىلىسشى اسكەرلەرىنىڭ قۇرىلۋى. كەنەسارى 20 مىڭ ساربازدان تۇراتىن ءارى جاۋىنگەرلىك قابىلەتى كۇشتى تۇراقتى اسكەر جاساقتاي الدى. ول اسكەرى ارعى الىس اتاسى شىڭعىس حانداي جۇزدىكتەر مەن مىڭدىقتارعا ءبولىندى. ەرلىگىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ساربازىنا «ءجۇزباسى» مەن «مىڭباسى» قىلىپ تاعايىندادى. كەنەسارى قۇرالايدى كوزگە اتاتىن مەرگەندەردەن ىرىكتەپ، مەرگەنباسى باسقاراتىن ەرەكشە جاساق قۇردى. ورىس ارمياسىنىڭ ۇلگىسى بويىنشا حان ءوز اسكەرلەرىنە ەرەكشە ايىرىم بەلگىلەرىن ەنگىزدى. دالا ولكەسىنىڭ بىلگىرى ءحىح عاسىر ورتاسىنداعى اعىلشىن زەرتتتەۋشىسى ت.ۆ. اتكينسون: «كەنەسارى قازاقتاردان تاماشا جاۋىنگەرلەر دايىنداي الدى. كوپشىلىگى ماعان كەنەسارى جىگىتتەرىنىڭ قىلىشپەن، ايبالتامەن وتە جەڭىل قيمىلداۋى قارسىلاستىڭ كۇشىمەن سوعىسۋدا اسقان جەتىستىككە اكەلدى. تاماشا وفيتسەرلەرى بار قازاقتار الەمدەگى ەڭ كۇشتى اتتى اسكەردى قۇرا الار ەدءى» – دەپ جازادى.

حان ساربازدارىنان شايقاس تاكتيكاسى مەن اسكەري ونەردىڭ امال-تاسىلدەرىن مەڭگەرۋدى تالاپ ەتتى. كوتەرىلىسشىلەردى اسكەري ونەرگە ۇيرەتۋمەن ورىستىڭ، تاتاردىڭ جانە باشقۇرتتاردىڭ بۇرىن تۇراقتى ورىس ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن تاجىريبەلى سولداتتارى اينالىستى. حان جاساعىندا قاتاڭ ءتارتىپ ورناتا ءبىلدى. ماسەلەن، ساتقىندىق جاساعان نەمەسە اسكەري كۇزەتتە ۇيىقتاپ قالعان ساربازدار ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. كەنەسارى اسكەرىندە قارۋ-جاراق ساتىلىپ الىندى. قارۋ-جاراق ارنايى قويمالاردا ساقتالدى. العاش رەت شاعىن زەڭبىرەك جاساۋ ءىسى جولعا قويىلدى. كەنەسارى قولى جاۋعا «ابىلايلاپ» ۇران سالىپ، اتويلاپ شاباتىن. ول جونىندە 1885 جىلعى «ورىنبور پاراقشاسى» (ورەنبۋرگسكي ليستوك) گازەتىندە ا. ءجانتورين سۇلتان كەلتىرگەن حالىق اڭىزىنىڭ جولدارى كۋا بولا الادى:

«ءبىز كەنە حان تۇسىندا،

بۋراداي بۇلقىندىق.

قارلى بوران بۇرقاسىنى،

بىزدەرگە تۇك بولمادى.

«حان ابىلايلاپ!» ۇرانداپ،

جاۋدىڭ جولىن بوگەدىك»

كەنەسارى بارلاۋشىلاردى ۇتىمدى پايدالانا بىلگەن. ولار قازاق اۋىلدارىندا ساۋداگەر، مولدا كەيپىندە جۇرگەن. جازالاۋشى اسكەردىڭ جوسپارىن الدىن الا ءبىلىپ، حانعا جەتكىزىپ وتىرعان. قازاق جەرىندەگى كوتەرىلىس وتىنان پاتشا ۇكىمەتى دە ۇرەيلەنە باستايدى. رەسەي يمپەراتورى نيكولاي ءى وسى كوتەرىلىستى باسۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىندە ۇستايدى. 1843 جىلى 27 ماۋسىمدا قازاق حانىنا قارسى ءىرى جورىق ۇيىمداستىرۋ جونىندە وكىم شىعارادى. ونىڭ بۇرىشتاماسىنا «ءبىر مەملەكەتتە ەكىنشى مەملەكەت بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن كارلى نۇسقاۋ جازادى. حاننىڭ باسى ءۇشىن ءۇي باسى سالىعىنا تۇسەتىن 3 مىڭ رۋبل تاعايىندايدى.

كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى 300 ادامنان تۇراتىن اسكەري ستارشينا لەبەدەۆتىڭ وتريادى جىبەرىلەدى. 1843 جىلى سۇلتاندار ا. جانتورەۇلى مەن ب.ايشۋاقۇلى باستاعان ەكىنشى توپ اتقا قونادى. ءبىر ۋاقىتتا ومبىدان، پەتروپاۆلوۆسكىدەن جانە قارقارادان قوسىمشا اسكەري وتريادتار قوسىلادى. پاتشا اسكەرى جەرگىلىكتى جەردى جاقسى بىلمەدى، سونداي-اق دالالىقتاردىڭ شايقاستى جۇرگىزۋدەگى ەرەكشە تاكتيكاسى جازالاۋشىلاردىڭ كۇشىن بارىنشا السىرەتتى. جەرگىلىكتى حالىق اراسىنان شىققان جول باستاۋشىلار حالىق باتىرىنىڭ جاۋ قولىنا تۇسپەۋىنە بارىنشا كومەك كورسەتىپ وتىردى.

1844 جىلى شىلدەنىڭ 20-سىنان 21-ىنە كاراعان ءتۇنى كەنەسارى حان توبىل وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىندا جانتورە سۇلتاننىڭ اسكەرىنە كۇيرەتە سوققى بەردى. كەنەسارىنىڭ جەڭىس جىگەرلەندىرگەن نەگىزگى كۇشتەرى 1844 جىلعى تامىزدا ەكاتەرينا ستانيتساسىنا شابۋىل جاسادى. بەكىنىستىڭ ماڭىنداعى ەلدى مەكەندى ورتەپ جىبەردى، 40 ادامدى تۇتقىنعا الدى، قىرۋار مالدى ايداپ اكەتتى. سونىمەن قاتار مىلتىق، تاپانشا، قىلىش، نايزا سياقتى كوپتەگەن قارۋ-جاراق تۇرلەرىن ولجالادى. ارنايى جىبەرىلگەن جازالاۋشى وترياد كەنەسارىنىڭ اۋىلىنا جەتە العان جوق. ۇكىمەت باسىنداعىلاردى ابىرجۋشىلىق پەن ۇرەي بيلەدى.

دولگوۆ جانە گەرن باستاعان ەلشىلىكتەردىڭ كەنەسارى ورداسىنا كەلۋى. كەنەسارىمەن بولعان سوعىستىڭ ۇزاققا سوزىلۋى پاتشا ۇكىمەتىنە ەلەۋلى شىعىن كەلتىردى. سوندىقتان 1845 جىلدىڭ اقپان ايىندا ورىنبور باسشىلىعى كەنەسارى حانعا دولگوۆ جانە گەرن باستاعان ەلشىلىك جىبەرۋدى قاجەت دەپ تاپتى. ولار كەنەسارىنى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تالابىن ورىنداۋعا كوندىرۋگە ءتيىس بولدى. سونىمەن قاتار بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى دە كوزدەدى: بىرىنشىدەن، ولار كەنەسارى اسكەرلەرىنىڭ قاي جەرلەردە قانشالىقتى مولشەردە ورنالاسقانىن ءدال ءبىلۋى ءتيىس بولدى، ەكىنشىدەن، ىرعىز بەن تورعاي وزەندەرىنىڭ بويىندا تاعى قانداي بەكىنىس سالۋعا بولاتىنىن انىقتاپ قايتۋ ەدى. پاتشا ۇكىمەتى مۇنداي شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى كوتەرىلىستىڭ ورتالىق ايماقتارىنا تولىق باقىلاۋ ورناتۋدى كوزدەدى. 1845 جىلى دولگوۆ پەن گەرن باستاعان ەلشىلىك حاننىڭ ورداسىنا جەتتى. كەنەسارىعا ونىڭ ايەلى كۇنىمجان قايتارىلدى. جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر بارىسىندا كەنەسارىعا قابىلداۋعا بولمايتىن شارت قويىلدى: كوتەرىلىسشىلەرگە ۇكىمەت بەلگىلەگەن شەكتەۋلى ايماق شەگىندە عانا كوشىپ جۇرۋگە رۇقسات بەرىلدى. كەنەسارىنىڭ رەسەيگە تولىق باعىنۋى جانە سوعىس قيمىلدارىن ءبىرجولاتا توقتاتۋى ءتيىس بولدى. ورىنبور ۆەدومستۆوسىنا قارايتىن قازاقتاردىڭ بارلىعى دا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ازاماتتارى رەتىندە ءاربىر ءۇيدىڭ 1 سوم 50 تيىن مولشەرىندە ءتۇتىن سالىعىن تولەپ تۇرۋى ءتيىس ەكەندىگى، حاننىڭ ورىنبور قازاقتارىنان زەكەت الۋىنا تىيىم سالىناتىندىعى ايتىلدى. كەنەسارىنىڭ قىلمىستى ىستەردى قاراۋىنا رۇقسات ەتىلمەيتىنى ەسكەرتىلدى. حاننىڭ قاشقىن ورىس پەن تاتار جانە باشقۇرتتاردى جاسىرىن ۇستاۋىنا تىيىم سالىناتىنى، ولاردى رەسەيگە قايتارعا ءتيىستى بولدى. كەنەسارىنىڭ رەسەيگە «ۇنامايتىن» شەت مەملەكەتتەرمەن جانە جەكە تۇلعالارمەن قارىم-قاتىناستار جاساۋىنا رۇقسات ەتىلمەيتىنى دە ەسكەرتىلدى. كەنەسارى دولگوۆ پەن گەرن ەلشىلىگىنىڭ قويعان شارتتارىنىڭ تۇپكى ماقساتى ونىڭ حان لاۋازىمىن يەلەنۋگە قۇقىعى جوقتىعىن تۇسپالمەن ءتۇسىندىرۋ ەكەنىن وپ-وڭاي ۇقتى. اقىرىندا جالپى قازاق كوتەرىلىستەرىنىڭ باسشىسى قاراقوعا دەپ اتالاتىن شاعىن يەلىكتە كوشىپ جۇرۋگە رۇقسات ەتىلدى.

حان پاتشا ۇكىمەتى قويعان بۇل تالاپتاردىڭ بىردە-بىرەۋىن قابىل العان جوق. كەلىسسوزدەر تۇيىققا تىرەلدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ەلشىلىگى كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە المادى. ەلشىلەر كەتكەننەن كەيىن حان اسكەري كەڭەس شاقىرىپ، ەندى جەتىسۋ اۋماعىنا قاراي كوشۋگە شەشىم قابىلدادى. پاتشا ۇكىمەتى سودان كەيىن-اق ىرعىز وزەنى بويىندا ورال، ال تورعاي وزەنى بويىندا ورىنبور اسكەري بەكىنىستەرىن سالۋعا كىرىسىپ كەتتى. قازاقستاننىڭ پاتشالىق كەزەڭىن زەرتتەۋشى ن. كونشيننىڭ پىكىرى بويىنشا: «ورىس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەس وڭتۇستىك دالالارىندا بىرقاتار بەكىنىستەر سالعاننان كەيىن قيىنداي ءتۇستى».

كەنەسارى اسكەرلەرىنىڭ جەتىسۋعا شەگىنۋى. پاتشا ۇكىمەتى كەنەسارى حاندى ورىنبور ولكەسىنەن قالاي دا ىعىستىرىپ شىعارۋعا ۇمتىلدى. سونىڭ سالدارىنان كەنەسارى سارىارقانى تاستاپ، كوتەرىلىس ورتالىعىن جەتىسۋ جەرىنە قاراي اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولدى. سىبىردەگى وكىمەت بيلىگى ومبىدان گەنەرال ۆيشنەۆسكي باسقارعان ەلەۋلى اسكەر كۇشىن زەڭبىرەكتەرىمەن قوسا جەتىسۋعا جەدەل تۇردە جىبەردى. ازىق-تۇلىكتىڭ تاپشىلىعى كەنەسارىنى ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا ءماجبۇر ەتتى. كۇشى باسىم پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىسىم جاساۋىمەن كەنەسارى ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاق بەتىنە ءوتىپ، ودان ءارى الاتاۋدىڭ ەتەگىنە كوشىپ باردى. ال پاتشا ۇكىمەتى وعان كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز قازاقتارى تاراپىنان كومەككە كەلەتىن جولدى كەسىپ تاستادى. ۇلى ءجۇزدىڭ سۇرانشى، بايسەيىت، تويشىبەك سياقتى باتىرلارى كەنەسارىعا قولداۋ كورسەتىپ، كوتەرىلىسشىلەردىڭ سيرەپ قالعان قاتارىن تولىقتىرىپ، ەداۋip كۇشەيتتى. بەلگىلى قازاق فولكلوريسى م.ج. كوپەيۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا: «جەتىسۋدا حانعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتكەن شاپىراشتى رۋىنىڭ قازاقتارى بولدى». حانعا ولار كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىك، قارۋ-جاراق پەن ادامداردان كومەك بەردى.

كەنەسارى قاسىمۇلى قىتايعا بارىپ، بوي تاسالاي تۇرۋدى دا ويلاپ، قۇدايمەندى سۇلتان باستاعان ەلشىلىگىن قىتاي ۇكىمەتىنە جىبەردى. الايدا ولار رەسەي يمپەرياسىمەن قارىم-قاتىناسىمىزدى ءبۇلدىرىپ الامىز دەگەن قاۋىپپەن كەنەسارىنىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. بۇل تۋرالى ومبى وبلىستىق تاريحي ءارحيۆىنىڭ قورىندا تىركەلگەن قۇجاتتاردا: «ەلشىلەر اراعا ەكى اي سالا ەكى قىتاي شەنەۋنىگى مەن ءبىر اۋدارماشىمەن كەرى ورالدى. ولار كەنەسارىعا قىتاي ءوز قول استىنا الا المايتىندىعىن جەتكىزدى». ولارعا ورتالىق ازيانىڭ قازاقتارى مەن مۇسىلماندارى اراسىندا ۇلكەن ىقپالعا يە بولعان، كۇشتى دە باتىل حاننىڭ كەرەگى جوق ەدى. بۇل كەزدە قىتاي كوتەرىلىسشىلەر مەن ءبىر دىندەگى ۇيعىر مەن دۇنگەن كوتەرىلىستەرىنە الاڭداۋلى بولاتىن.

قازاق-قىرعىز اسكەري قاقتىعىسى. كوتەرىلىسشىلەر قىرعىز جەرىنە جاقىن كەلدى. بۇل كەزدە قىرعىزدار قوقان حاندىعىنىڭ ىقپالىندا بولاتىن. حان سولتۇستىك قىرعىز رۋلارىن بيلەۋشى ماناپتارىنىڭ وزىنە باعىنۋىن تالاپ ەتتى. بۇل تالاپتار پاتشا ۇكىمەتىمەن جانە قوقان حاندىعىمەن ودان ءارى كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋ قاجەتتىگىنەن تۋعان ەدى. حان قىرعىزدارعا ارناعان ۇندەۋىندە بىلاي دەپ جازدى: «مەنىڭ مۇندا كەلگەنىمنىڭ ماقساتى، سەندەرمەن جاۋلاسۋ، قان توگىسۋ ەمەس، قايتا قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ باسىن قوسىپ، ولاردى كۇشەيتۋ، قوقاننىڭ قول استىنان ءبولىپ الۋ، قوقاندىقتاردىڭ قىسىمىنان قۇتقارۋ بولىپ تابىلادى».

قازاق-جوڭعار قىرعىن سوعىسى كەزىندە قىرعىزدار قازاقتاردىڭ جاعىندا شايقاسقان بولاتىن. بىراق قىرعىزداردا شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنا باعىنۋ ءداستۇرى قالىپتاسپاعان ەدى. سوندىقتان دا ولاردىڭ حانعا باعىنۋى، ءسويتىپ وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلۋى، ارينە، قىرعىز اقسۇيەكتەرىنىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپاعانى ابدەن تابيعي نارسە ەدى. ونىڭ ۇستىنە، قىرعىزدار ابىلاي حاننىڭ قىرعىز اۋماعىنا جاساعان جورىقتارىن دا ۇمىتا قويعان جوق بولاتىن. قىرعىزدار پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ءسىبىر اكىمشىلىگى تاراپىنان ەداۋىر قولداۋ تاباتىنىن دا سەزدى. ۆيشنەۆسكي قىرعىزداردى كەنەسارىنىڭ اۋىلدارىنا شابۋىل جاساۋعا اشىقتان-اشىق ايداپ سالدى. الاتاۋ قىرعىزدارى قوقان حاندىعىنىڭ قولداۋىنا سۇيەندى. قىرعىز ماناپتارى ءىرى تايپا وكىلدەرىن قۇرىلتاي جينالىسىنا شاقىردى. ىقپالى كۇشتى ورمان ماناپ بارلىق قىرعىزداردىڭ بيلەۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى. قۇرىلتايعا جينالعان ماناپتار كەنەسارى حاننىڭ ۇسىنىسىن قابىلداۋدان اشىقتان-اشىق باس تارتتى. كەنەسارى حاننىڭ قىرعىزدارعا قارسى اتتانعان ەكى مىڭ ساربازى جەڭىلىس تاپتى. ونىڭ ءبىر مىڭى قىرعىنعا ۇشىرادى، ەكىنشى جارتىسى اش-جالاڭاش، قارۋ-جاراقسىز، جاياۋ-جالپىلاپ كەرى قايتتى. قازاق ساربازدارىنىڭ بىرقاتارى تۇتقىنعا الىندى. مۇنىڭ ءوزى قىرعىزدار تاراپىنان بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن باتىلدىق پەن قاتىگەزدىك بولىپ شىقتى. ارحيۆ قۇجاتتارىنان باسقا 1846 جىلعى قازاق ساناعىنا قاتىسقان پولياك جەر اۋدارۋشىسى ا. يانۋشكەۆيچتىڭ كۇندەلىك جازباسىندا بىلاي كەلتىرىلگەن: «ۇرىس دالاسىندا مىڭعا جۋىق ادام قايتىس بولىپ، ەكى مىڭعا جۋىق ادام تۇتقىنعا ءتۇستى، ولاردىڭ ىشىندە بەس سۇلتانعا تولەم تالاپ ەتتى».

بۇل قىرعىزدار تاراپىنان بۇرىن سوڭدى ەستىمەگەن قاتىگەزدىك ءارى حاندى كەمسىتۋ ەدى. تۇتقىنعا تۇسكەندەردى جاۋ قولىنا قالدىرا الماعان حان ارەكەتى تۋرالى ومبى مەملەكەتتىك تاريحي ءارحيۆىنىڭ قۇجاتتارىندا بىلاي كورسەتىلگەن: «تۇتقىنداردى بوساتۋ ءۇشىن كەنەسارى اۋىلدان قولدا بار مۇلىكتەردى جيناي باستادى جانە ولاردى تۇتقىنداردى ساتىپ الۋعا تولەدى. ءۇي باسىنان جينالعان سالىق جانە مىڭداعان كوتەرىلىسشىلەردى كيىممەن جانە باسقا دا قاجەتتىلىكتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرۋ اقىرىندا اۋىلداردىڭ تونالۋىنا اكەلدى....».

كوپتەگەن شەكارالىق اۋداندارداعى بىرقاتار قاقتىعىستاردان كەيىن جانە بەيبىت كەلىسىمدەردەن سوڭ قازاق حانى 1847 جىلدىڭ ساۋىرىندە قولاستىنداعى 10 مىڭ جاۋىنگەرىمەن كورشىلەردىڭ جەرىنە جىلجىدى. وزدەرىنە تانىس ەمەس تاۋلى ايماقتا سوعىسقان قازاقتار قورشاۋدا قالدى. سوڭعى شاقىرىلعان اسكەري كەڭەستە حاننىڭ جاقتاستارى قورشاۋدى ءبىر جەردەن بۇزىپ شىعىپ، ۇزاپ كەتۋدى ۇسىندى. بىراق حان ودان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. سونداعى حاننىڭ ءسوزىن بالاسى سىزدىق سۇلتان بىلاي جەتكىزدى: «ەگەر مەن ءوزىم جاۋىنگەر بولسام قاشىپ كەتەر ەدىم، بىراق مەن وندا حالىق الدىندا حان بولا المايمىن».

سۇلتان رۇستەم مەن ۇلى ءجۇزدىڭ ىقپالدى ءبيى سىپاتاي مەن بايزاق جاساقتارىنىڭ كەنەتتەن شەگىنىپ كەتۋى كوتەرىلىسشىلەردىڭ جاعدايىن قيىنداتىپ جىبەردى. م.ج. كوپەيۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا قازاقتار مەن اراداعى داۋلى جەرلەردى جەرگىلىكتى قازاقتارعا بەرۋ تۋرالى جاسىرىن ۋادە بەرىلەدى... قىرعىزدار تاۋ بۇلاقتارىن كەرى بۇرىپ جىبەرۋ ارقىلى قورشاۋعا تۇسكەندەر مەن ولاردىڭ اتتارىن سۋسىز قالدىردى ءۇش تاۋلىك بويى باتىر حان ءوزىنىڭ شىن بەرىلگەن 1000 جۋىق باتىرى مەن 500-گە جۋىق قارۋىمەن الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ بىرنەشە شابۋىلىنا تويتارىس بەردى. توقماق ماڭىنداعى، جەرگىلىكتى حالىق قاندى جەر دەپ اتاپ كەتكەن، مايتوبەگە تاياۋ جەردە تەڭ ەمەس سوڭعى ۇرىستا كەنەسارى 30-دان استام قازاق سۇلتاندارىمەن جانە وزىنە شىن بەرىلگەن جاۋىنگەرلەرىمەن تۇتقىنعا ءتۇستى.

قازاقتاردىڭ جەڭىلۋى مەن حان ءولىمى. كەنەسارىنىڭ قولعا تۇسكەنىنە كوزدەرى جەتكەننەن سوڭ، حاننىڭ تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن قىرعىز ماناپتارى كەڭەس وتكىزىپ، ونى ءولتىرۋدى قاجەت دەپ شەشەدى. كەنەسارى ءوزىن ولتىرەر الدىندا تاعى دا ولارعا كۇش بىرىكتىرىپ، قوقان مەن رەسەيگە قارسى سوعىسۋعا شاقىردى. بىراق ولار ءوز تۇتقىنىن تىڭداعىسى دا كەلمەي، سوڭى جازانى ورىنداۋمەن ۇلاستى. قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ سوڭعى كۇندەرى تۋرالى جازبا قالدىرعان ل. مەيەر. «ولار قىرعىزدارمەن ءۇش تاۋلىك بويى ەرلىكپەن شايقاستى، ءسىبىر قىرعىزدارى كومەككە كەلىپ جەتەر دەگەن ءۇمىتتى بولدى. بىراق پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى وكىمەت بيلىگىنىڭ باسشىلارى ولاردىڭ كەلەتىن جولىن بوگەپ، توسقاۋىل قويىپ ۇلگەرگەن ەدى. ءۇشىنشى تاۋلىك دەگەندە كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءبىر بولىگى قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، قۇتىلىپ كەتە الدى. حاننىڭ كوپتەگەن سەنىمدى سەرىكتەرى تۇگەلدەي دەرلىك ءولتىرىلدى. حاننىڭ ءوزى بىرنەشە سۇلتاندارمەن بىرگە تۇتقىنعا الىندى جانە ازاپتى جازانىڭ سالدارىنان قازا تاپتى». بۇل تۋرالى سوڭىن الا جازعان م. كراسوۆسكي دە: «كەنەسارى شۋ وزەنىنىڭ وڭ جاعىنداعى اڭعارلاردىڭ بىرىندە قازىرگى توقماق بەكىنىسىنە جاقىن جەردە قاراقىرعىزداردىڭ قورشاۋىندا قالدى، بىراق ولارعا ەرلىكپەن قارسى تۇرعان ول قولعا ءتۇسىپ، ايۋاندىقپەن ءولتىرىلدى»، – دەپ كەلتىرەدى.

كوپ ۇزاماي جالپى قازاقتىڭ سوڭعى حانىنىڭ باس سۇيەگى بۇرالاڭ سوقپاقتارمەن توم گۋبەرنياسى ارقىلى ومبىعا جىبەرىلىپ، باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى پ.د. گورچاكوۆقا جەتكىزىلدى. بۇل جونىندە ا.دوبروسمىسلوۆ بىلاي جازدى: «كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن كنياز گورچاكوۆتىڭ قولىنا ءتيدى. ءسويتىپ ول باتىس ءسىبىر باس باسقارماسىنداعى «كەنەسارى كوتەرىلىسى تۋرالى ءىس» جانىندا ساقتاۋعا بۇيرىق بەردى». ونىڭ بۇل پىكىرى ورىس عالىمى ن. سەرادانىڭ ويىمەن ۇشتاسادى. ول حاننىڭ سوڭعى كۇندەرى تۋرالى بىلاي دەيدى: «مەن ءار ءتۇرلى تورعاي وبلىسىنىڭ قازاقتارىنان كەنەسارى تۇتقىنعا الىنعاننان كەيىن، ونى ازاپتى ولىمگە جىبەرەر الدىندا قىرعىزدار قىرىق ءتۇن بويى قوينىنا سۇلۋ قىزداردى سالىپ، باتىردان ۇرپاق الىپ قالۋدى كوزدەدى... كەنەسارى ەشقانداي قىزعا بويىن بۇرماعان».

م.ج. كوپەيۇلىنىڭ جازۋىنشا، بارلىعى دا قاسيەتتى حاننىڭ قاھارىنا ىلىكتى. كەنەسارىنىڭ جانە ونىڭ جاقىن سەرىكتەرىنىڭ كوزىن جويۋعا قاتىسقان قىرعىز ماناپتارىنىڭ ءبارىن ءسىبىر ۇكىمەتى قىمبات سىيلىقتارمەن ماراپاتتادى. الايدا سولاردىڭ بارلىعى دا تىنىش ءومىر سۇرە العان جوق، كەيبىرى «جۇمباق جاعدايدا» قازا تاپتى. حالىقتىڭ سۇيىكتى حانىنىڭ قاپىلىستا قالاي قازا تاپقانىن اقىن نىسانباي جامانقۇلۇلى «ناۋرىزباي-قانشايىم» داستانىندا قايعىلى سارىندا باياندايدى.

كەنەكەم مەنىڭ كەتكەن سوڭ،

زامانىم قالدى تارىلىپ.

حالىق يەسى حانداردان،

جەتىم قالدىق ايرىلىپ.

بالداعى التىن اق بەرەن،

تاسقا ءتيدى مايرىلىپ.

كەمشىلىك ءتۇستى باسىما،

كورىنگەننەن قايمىعىپ…

كەنەسارى كەتكەن سوڭ،

يەسىز قالدى تاعىمىز.

(كاسىمباەۆ ج.ك. پوسلەدني پوحود حانا كەنەسارى ي ەگو گيبەل. – الماتى، 2002. – س.142. )

حح عاسىردىڭ باسىندا حاندى ۇناتىپ قالعان ورىس زەرتتەۋشىسى يا.پولفەروۆ نىسانباي اقىننىڭ قايعىلى ولەنىڭ ەستىگەندەر جايىندا: «تاڭداۋشىلاردىڭ قارا تورى جۇزىنەن جاس سورعالاپ، كەي كەزدەردە ىڭىرسىپ تا كەتەتىن. بۇل قايعىلى انمەن تابيعات تا قوسا جىلاعانداي بولدى».

كوتەرىلىستىڭ تاريحي ماڭىزى جانە ونىڭ سالدارى. قازاقتاردىڭ كەزەكتى كوتەرىلىسى جەڭىلىس تاپتى. ءالسىز قارۋلانعان حان جاساعى مىقتى دايىندالعان تۇراقتى ورىس اسكەرىنە قارسى تۇرا المادى. ءحىح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىندا پاتشا ۇكىمەتى پولياك، بەلورۋس، ۋكراين جانە ليتۆالىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىن باسا وتىرىپ ءبىرشاما تاجىربيە جيناقتاعان بولاتىن. كەنەسارىنىڭ باستى قاتەسى ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە مايداندا ارەكەت ەتە سوعىسۋى ونىڭ رەسەيگە، قىرعىز ماناپتارىنا جانە قوقان حاندىعىنا، قارسى سوعىسۋى اسكەرىنىڭ قۋاتىن السىرەتتى. سۇلتاندار اۋلەتى مەن ءىرى رۋ باسشىلارىنىڭ ءوزارا اۋىز بىرشىلىگىنىڭ بولماۋى دا كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋىنە اسەر ەتتى. 1839 جىلى عۇبايدوللا ۋاليەۆ ۇستانىپ بەرەزوۆ قالاسىنا جەر اۋدارىلدى، تەك 1847 جىلى كوتەرىلىس اياقتالعان سوڭ عانا ساياسي قاماۋدان بوساتىلدى. كوتەرىلىستىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراۋى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىرعىز جەرلەرىن، جەتىسۋدىڭ اۋماعىن جانە وڭتۇستىك قازاقستاندى باسىپ الۋىنا جول اشتى. سونداي-اق بۇحارا، قوقان جانە حيۋا حاندىقتارىن قوسىپ الۋدىڭ العىشارتتارى جاسالدى. 1854 جىلى سەمەي وبلىسى قۇرىلدى. ىشكى وكرۋگتەر ءسىبىر قازاقتارى وبلىسىنىڭ قۇرامىندا قالدى. ەندىگى جەردە اعا سۇلتان بولىپ «قارا سۇيەكتەر» دە سايلانا الاتىن بولدى. ءسويتىپ ۇلى دالادا 600-جىلداي قالىپتاسىپ قالعان شىڭعىسحاننىڭ ءتارتىبى كۇيرەدى. سول جىلى ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىندا سەمەيدىڭ ىشكى وكرۋگى قۇرىلدى. نەگىزگى حالقى جەرگىلىكتى قازاقتاردان تۇراتىن بۇل وكرۋگتى باسقارۋ ورىس وفيتسەرىنە جۇكتەلسە، ال ونىڭ ورىنباسارلىعىن «قارا سۇيەكتەن» شىققان اعا سۇلتان اتقاردى.

كەنەسارى قاسىمۇلى قازاق حالقىنىڭ ەسىندە تالانتتى اسكەري قولباسشى، اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە قالدى. حان بيلىگى ءىس جۇزىندە جويىلعان جاعدايدىڭ وزىندە ول قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قازاق مەملەكەتتىلىگىن قايتادان قالپىنا كەلتىردى. قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەستە ۇلتتىق رۋحىن وياتا الدى.

ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا بەلگىلى قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋشى م.كراسوۆسكي كەنەسارىنىڭ قازاق تاريحىنداعى ورنى مەن ءرولى تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «ەگەر كەنەسارى قاسىمۇلى ءتىرى قالسا، بىزگە قازاق دالانىڭ باعىنىشتى بولۋىنىڭ تاعدىرى بەلگىسىز ەدى». رەسەي اسكەري تاريحىنىڭ ءىرى مامانى ا.ي. يۆانين قازاق باسشىسىنىڭ اتىنا مىناداي ماقتاۋ بىلدىرەدى: «ادىلدىكتىڭ ورناۋىن تالاپ ەتكەن، كەنەسارى ولگەنشە رەسەيدىڭ جاۋى بولدى، سوندىقتان دا ونى «دالانىڭ سوڭعى باتىرى» دەپ اتاسام ءوز وتانىمنىڭ الدىندا كۇنالى ەمەسپىن». گەنشتاب وفيتسەرىنىڭ ءبىرى ۆ. پوتتو كەنەسارىنى تاۋ قوزعالىسىنىڭ يمامى شامىلمەن سالىستىرىپ، «رەسەي بيلىگىن قاتتى تەڭسەلتكەن» تۇلعا رەتىندە سيپاتتايدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر كەنەسارىنىڭ ۇلى ابىلاي زامانىنداعى ەگەمەندى مەملەكەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جاساعان ارەكەتتەرىن جوعارى باعالادى. ال ونىڭ قىزمەتتەسى، كاپيتان ن. فوماكوۆ ونى: «ابىلاي حاننىڭ اقىلدى، باتىل ۇرپاعى... وزىنە قارسى بولعان بارلىق ءسىبىر وتريادىنىڭ قاستاندىق ارەكەتىن بۇل ەلدە كوشباسى رەتىندە تانىمال بولعاندىقتان تۇككە تۇرعىسىز رەتىندە كورسەتتى»، – دەپ جازدى. ءبىر ەسكە قالارلىعى كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن بولعان قازاق كوتەرىلىسى باسىلعان سوڭ، شىڭعىس ۇرپاقتارى حالىق قوزعالىسىنا باسشىلىق جاسامادى. بۇل جايىن ل. مەيەر بىلايشا كەلتىردى: «وسى كەزدەن كەيىن حالىقتىڭ قورعاۋشىسى قاراپايىم حالىق بولدى... ال سۇلتاندار ەڭ سوڭعى ورىنعا كەلتىردى نەمەسە ورىس شەنەۋنىگى بولىپ شىعا كەلدى».

****

حاننىڭ ەكى ايەلىنەن – كۇنىمجان مەن جانىمنان سەگىز ۇل قالدى: جاپار، تايشىق، احمەت، ومار، وسپان، ابۋباكىر، سىزدىق جانە جاكەي. ولاردىڭ ءبارى قوقان تەرريتورياسىنا وتۋگە ءماجبۇر بولدى. ءبىرشاما ۋاقىت قوقاندىق اسكەر ساپىندا قىزمەت ەتىپ، رەسەيگە قارسى سوعىستى. ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەرى كۇشىنە قارسى تۇرا المايتىندىعىن ءتۇسىنىپ، ولارعا باعىنۋعا ءماجبۇر بولدى. ول سونىمەن قاتار گەنەرال كولپاكوۆسكيدىڭ وتريادىنا قارسى سوعىستى. ءبىر ورىس وفيتسەرى كەنەسارى حاننىڭ مىلتىعىن ءبىرشاما ۋاقىت قولىندا ساقتاپ، 1882 جىلى ومبىداعى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ باتىس-ءسىبىر ءبولىمىنىڭ مۋزەيىنە سىيلايدى. كەنەسارىنىڭ مىلتىعى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ومبى وبلىستىق ولكەتانۋ مۋزەيىندە جانە ونى قازاقستاننىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيىنە اكەلۋ ءوز شەشىمىن كۇتىپ جاتىر.

ءسوز جوق، حان كەنەسارى قاسىمۇلى ءومىرى مەن قىزمەتى مىسالىندا قازاق باتىرلارى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ بىرنەشە ۇرپاقتارى تاربيەلەنىپ شىقتى. سونىمەن بىرگە ونىڭ باس سۇيەگى تابىلىپ ەلگە قايتارىلسا ەكەن. جالپى حالىققا ءمالىم، بولعار حالقىنىڭ كورىپكەل ساۋەگەي ايەلى ۆانگا قازا بولار الدىندا كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى ەلگە قايتارىلعان ۋاقىتتا قازاقستان ەلى بۇدان ءارى دامي تۇسەتىنىن ايتىپ كەتىپتى. ال وسى تۇلعا تۋرالى باسقا ەلدىڭ پرەزيدەنتى جامان باعىتتا سويلەۋ- ول دورەكىلىك. ءبىزدىڭ نامىسىمىزعا تيەدى. Cوندىقتان ايتارىمىز: «اتامباەۆ مىرزا، حان كەنەگە قول تيگىزبەڭىز»!

ز.قابىلدينوۆ، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى

Abai.kz