وربۇلاق ساپارىنان كەيىن وسى ءبىر تىركەس ءتىل ۇشىنا قايتا-قايتا ورالا بەردى

قىزىق. ءومىرى ويىما كەلمەگەن بۇل پايىم قايدان پايدا بولا كەتتى؟ بەلجايلاۋ سۇلۋدىڭ بۇرىمدارىنداي بۇراتىلعان مىڭ-سان ءمولدىر بۇلاقتار سىبىرلادى ما؟ ۇيگەنتاس اڭعارىندا تارىداي شاشىراپ جاتقان تاس قورىمدار ۇندەمەي-اق ۇقتىردى ما؟ الدە ادام اسپاس ەكى تاۋدىڭ اراسىن قوسا، كوسىلە جانتايعان قىتاي قورعانىنداي بيىك ءارى تىك جوتانىڭ كوك جەلكەسىن بويلاي ۇزىنا-بويى قازىلعان ور-شۇقىردىڭ ءالى دە كوزگە انىق كورىنەتىن بەدەر-سىلەمى ويتۇرتكى بولدى ما؟

"قازاق يمپەرياسى!". بويدى ۇيرەتۋ ءۇشىن شىعار، ىشتەي سان رەت قايتالادىم، داۋىستاپ تا ايتىپ كوردىم، اق قاعازعا ءتۇسىردىم...اقىرى. ەشقانداي توسىندىعى جوق. جىبەكتەي ەسىلىپ تۇر. ەركىندىككە جىبەرۋدى سۇرايتىنداي...

I.

بىردە قازاق رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى بەكەت تۇرعاراەۆ سالقام جاڭگىر حان مەن ءجالاڭتوس باھادۇرگە ەسكەرتكىش ورناتۋدى قولعا الىپتى دەگەندى ەستىدىم. تۇرعاراەۆتىڭ ءسوزى جەردە قالعان ەمەس. بۇل جولى دا سولاي بولدى. جوبا قىسقا مەرزىمدە جاسالىپ، قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ جانىنداعى ارنايى كوميسسيانىڭ تالقىسىنا ۇسىنىلدى. استانالىق ساراپشىلار نىساندى جاقسارتا ءتۇسۋ باعىتىندا ءبىر-ەكى ۇسىنىس ايتىپ، بەكىتىپ بەردى. ەندى بەكەڭ وربۇلاققا بارىپ، شايقاس بولعان جەردى ءوز كوزىمەن كورىپ قايتۋعا بەكىندى. شىمكەنتتەن ءبىز ىلەستىك. الماتىدان وربۇلاق شايقاسىن كوپتەن بەرى زەرتتەپ جۇرگەن بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ قوسىلدى.

قازاقتىڭ ۇشى-قيىرسىز ۇلان-بايتاق ۇلى دالاسىندا جەر بەتىندە بولۋى مۇمكىن عاجايىپتار مەن كەرەمەتتەردىڭ ءبارى بار عوي، شىركىن! بىرنەشە قيلى-قيىن اسۋ-بەلەستەردەن، بىرنەشە قاينارلار مەن وزەندەردەن وتكەن سوڭ قاتار جاتقان ەكى تاۋدىڭ اراسىنا كوسىلگەن اتاقتى بەلجايلاۋ كوزگە وتتاي باسىلدى. ۇزىنا بويىنا كوز جەتپەيدى. ەكى قاپتالى – بيىك تاۋلار. قاپتاعان سانسىز بۇلاقتار. سىلدىراي اققان شاعىن وزەندەر. جەر بەدەرى جاسىل كىلەمدەي... ءبىز عايىپتان تايىپ XVI-XVII عاسىرلاردىڭ بىرىنە كىرىپ كەتكەندەيمىز. ءار بۇلاقتىڭ باسىندا ءبىر-ءبىر كيىز ءۇي. وزەندەردى جاعالاي قونعان مالشىلار. قاپتاعان ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، تابىن-تابىن سيىر، وتار-وتار قوي-ەشكى. ولاردى باعىپ، قايىرمالاپ، كۇزەتىپ جۇرگەن جان جوق. اپپاق كيىزدەرى الىستان مەنمۇندالايتىن قازاقى ۇيلەر. جايلاۋ ءسانىن بۇزاتىن قورا-قوپسى، قورشاۋ-شاباقتار كوزگە شالىنبايدى. ءبىز مىنگەن جول تالعامايتىن ماشينالار عانا ۋاقىتتىڭ شاماسىن اڭعارتادى. جايلاۋدا ءتىپتى شىبىن-شىركەي دە، جىرتقىش اڭ-قۇس تا جوق. بىزگە مۇندا ءورىپ جۇرگەن قىزىل-قوڭىر قوڭدى سيىرلار باسقاشا كورىندى. شەتەلدەن – امەريكادان ارنايى اكەلىنگەن مال تۇقىمى دەسەدى. وزدەرى قازاقتىڭ وسىنداي جەرۇيىعىنا تاپ بولعاندارىنا ءدان ريزا سياقتى، جەرگە قادالا جايىلۋلارىنان گورى تاۋ سامالىنا تۇمسىقتارىن توسىپ، كەكىرەيىپ تۇرۋلارى كوپ. ەسىمىزگە وربۇلاقتاعى جەڭىستىڭ 350 جىلدىعى مەرەكەلەنگەن كۇنى قالامگەر ءابىش كەكىلبايۇلى ايتىپتى دەگەن ءسوز ورالا بەردى: "قالماق تۇگىلى قۇدايدىڭ وزىنە قيمايتىنداي جايلاۋ عوي مىناۋ!".

جايلاۋعا سۇعىنا ەنگەن تۇستا، "ۇيگەنتاس" دەپ اتالاتىن جەردە جولباسشىمىز بەكسۇلتان اعانىڭ ايتىپ-كورسەتۋىمەن سالقام جاڭگىر حان مەن ونىڭ ءبىر توپ ساردارى جەرلەنگەن توبەگە جەتىپ، ايالدادىق. ەل تاۋەلسىزدىگى جولىندا شەيىت بولعان ەرلەرگە قۇران باعىشتالدى. الدا وربۇلاق شايقاسى وتكەن تاريحي ورىن بار. وعان جاقىنداعان سايىن جول قيىنداي ءتۇستى. بىراق "كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى جوق" دەگەندەي، ءبىرشاما ۋاقىتتان سوڭ جۇبى جازىلماعان توبىمىز بيىك جوتانىڭ توبەسىنە شىقتىق. جەڭىستىڭ 350 جىلدىعى تويلانعاندا بەلگىتاس قويىلىپتى. جالعىز بەلگى سول

عانا. سودان كەيىن ەكى تاۋدىڭ اراسىن قوسىپ، اڭعارمەن كەلگەندەردىڭ جولىن بوگەپ جاتقان جوتانىڭ كوك جەلكەسىن قۋالاي قازىلعان 2 شاقىرىمعا سوزىلاتىن ور-شۇقىردىڭ ءالى دە ءبىرجولا وشە قويماي، سايراپ جاتقان سىلەمى ساقتالىپتى. سالقىن جەل ەتەك-جەڭدى دامىلسىز جۇلقىلاعان جوتانىڭ باسىندا تۇرىپ، وربۇلاق شايقاسىنا قاتىستى ءتۇرلى-ءتۇرلى راس-وتىرىگى، اڭىز-اقيقاتى ارالاس اڭگىمەلەردى ەسكە تۇسىردىك. بۇرىن بۇلدىراعان كەي جايلار ايقىندالا ءتۇستى، بۇرىن شىن كورىنگەن كەي سوزدەردىڭ جالعان ەكەنى بايقالا باستادى. وربۇلاق بيىگىنە ءبىر شىقپاي-اق، وربۇلاق تۋرالى باسىلىم بەتتەرىندەگى دەرەكتەردى ءبىر شولىپ شىقپاي-اق، ول تۋرالى بىلگىشسىنىپ ايتا بەرەتىن، ايتقاندا دا تۋرالىقتان قيعاشتاي تارتاتىن كەراۋىزداردىڭ قازاق تاريحىن بۇرمالاعان ارەكەتتەرى اشكەرەلەنىپ جاتتى. اسىرەسە "ول ور-شۇقىردى قازاقتار اڭ اۋلاۋ ءۇشىن قازعان" ىسپەتتى اڭگىمەلەر مۇلدە قيسىنسىز كورىندى. قازاق اسكەرباسىلارى مەن ساردارلارىنىڭ وربۇلاق شايقاسىندا قولدانعان اسكەري ايلا-تاسىلدەرى اتاقتى گەنەرال، قر تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى، سوعىستىڭ كوكەسىن كورگەن قولباسشى ساعادات نۇرماعامبەتوۆتى قاتتى تاڭ قالدىرىپتى. قازاق اسكەرىنىڭ از قولمەن قالىڭ جاۋدىڭ جولىن بوگەگەنى ەرەكشە ايتۋعا تۇراتىن ەرلىك، ەرلىك قانا ەمەس، اقىلدىلىق، اسكەري ونەردىڭ ءبىر بيىگى دەسە ارتىق ەمەس. بىراق...

II.

وربۇلاق شايقاسىنا قاتىستى اۋىزشا اڭگىمەلەردى بىلاي قويعاندا، جازباشا دەرەكتەردىڭ وزىندە بىرىزدىلىك جوق، اسىرەسە سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن كىتاپتار قىم-قيعاش قاتەلەرگە تولى. تاريحشى اعايىندار ءبىرىن-ءبىرى ورىنسىز كوپ قايتالايدى. ول دا ەشتەڭە ەمەس-اۋ. تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىنىراق جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ يەلەرى كوبىنە-كوپ ورىسشا حاتقا تۇسكەن مالىمەت-اقپاراتتارعا يەك ارتادى جانە سولاردى عانا بۇلتارتپاس دالەل رەتىندە ۇسىنۋعا قۇمبىلدىق تانىتادى. اينالىپ كەلگەندە جازبا دەرەكتەردىڭ باسىم بولىگىنىڭ ايتارى سالقام جاڭگىر حان وربۇلاقتا از عانا اسكەرمەن، بار بولعانى 500 ساربازبەن جوڭعاردىڭ باتۋر قونتايشى باستاعان قالىڭ قولىن، ياعني ۇزىن-سانى 50 000 اسكەرىن توقتاتتى دەگەنگە سايادى. سويتەدى دە، 500 بەن 50 مىڭدى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدىڭ قيسىنسىزداۋ ەكەنىن سەزەتىن شىعار، قازاق اسكەرباسى تاۋلى جەردىڭ جاعدايىن ءتيىمدى پايدالاندى، ور قازدى، تاڭداۋلى 500 ساربازدىڭ ءبىر بولىگى سايدا قالعان جوڭعارلارعا وق جاۋدىردى، ال حان باستاعان ەكىنشى بولىگى باسقىنشىلاردىڭ تۋ سىرتىنان، كۇتپەگەن تۇستان سوققى بەردى دەگەندى العا تارتادى. شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى بەلگىلى ء"تۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن" كىتابىندا سالقام جاڭگىر حاننىڭ وربۇلاققا 700 ساربازبەن بارعانىن جازادى. بۇل دا شاما-شاما، ەكى قوس ۋىس ءبىر كەلى شىعار، و زاماندا ءار ساربازدى ءتىزىپ، ەسەپكە الىپ وتىرعان كىم بولدى دەيسىز. قالاي دەگەنمەن سول زاماننىڭ وكىلى ەمەس پە، ول قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناسىنىڭ قىر-سىرىن كەيىنگىلەرگە قاراعاندا دۇرىسىراق اشا بىلگەن دەپ ويلايمىز. "ەندى ءبىزدىڭ بار تاۋاريحىمىز دا، عۇمىرىمىزدىڭ ەڭ ءبىر وزەكتى شاعى دا وسى ويراتتارمەن، ياعني ورىستار بىزگە ايداپ سالعاندارمەن بولدى، – دەپ جازادى قازىبەك بەك. – ايتپەسە بىزدەن بۇرىن وتكەن تاۋەكەل حان تۇسىندا قالماق تا وعان قاراعان. ەشبىرى قىڭق دەي الماعان... ورىس پاتشاسىنىڭ قالماققا جانى اشىپ بارا جاتپاعان-دى.

ولاردىڭ كوزدەگەنى: استى – كەن، ءۇستى – قاپتاعان مال قازاق جەرى... وسىنىڭ اقىرى بىرەۋىنىڭ ءبىرجولا قۇرىپ كەتۋىنە، ەكىنشىسىنىڭ شامادان تىس قىرىلۋىنا، ءسويتىپ السىرەپ، قابىرعاسى سوگىلىپ قالۋىنا سوقتى". شىنىندا دا جوڭعاردى ارعى جاق-تان قىتاي ارانداتىپ، بەرگى جاقتان رەسەي ايداپ سالىپ، قازاققا قارسى قويۋ ساياساتىن بەلسەندى جۇرگىزدى. بۇل تۋرالى تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا جوڭعارمەن سوعىستا 23 جىل بويى باس اسكەري قولباسشى بولعان، "ەلىم-اي" داستانىن جازعان قوجابەرگەن جىراۋدىڭ تۇجىرىمى سول زار زامان شىندىعىن تاپ باسىپ تۇر:

باستاعان ويرات ءىسى ۇرىس بولدى،

بۇل سوعىس رەسەي ءۇشىن دۇرىس بولدى.

قالماقتى جابدىقتاعان قوس كورشىنىڭ،

اۋەلدەن كوزدەگەنى قونىس بولدى.

وربۇلاق جوتاسىنداعى ۇزىندىعى 2 شاقىرىمنان اساتىن ور-شۇقىردىڭ سۇلباسىنا قاراپ تۇرعاندا قازاق قولىنىڭ شىن مانىندە 500-700-دەن كوپ بولعانىن سەزىنبەۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى سوناۋ جەر تۇبىندەگى تۇركىستاننان اسىعىس، سۇرلىگىپ جەتكەن اتتى اسكەر، ياعني كىلەڭ سەن تۇر مەن اتايىن باتىرلار كەلە سالا، تىنىعىپ، كۇش جيناۋدىڭ ورنىنا تاۋلى-تاستاقتا جەردەن ور قازۋعا كىرىسە مە؟ ءومىرى قولىنان قارۋى تۇسپەگەن قازاق ساربازدارىنا كىم ور قازدىرادى (قازدىرا الادى)? دەمەك، 500 دە، ءتىپتى 700 دە قاتە سان. بۇنى كەيبىر دەرەك كوزدەرىنىڭ جانامايلاپ ايتىپ قالاتىنى دا بار. ولار "تۇركىستاننان شىققان سالقام جاڭگىر قولىنا جول-جونەكەي قازاق قوسىندارى قوسىلىپ وتىردى" دەيدى. بۇنىڭ ۇستىنە قازاق ايماعىنىڭ ءبىر شەتىندەگى تاۋەلسىز سامارقان امىرشىسىنە حابارشى اتتاندىرعان حان ءوز يەلىگىندەگى مىڭ-سان رۋلاردىڭ بي-باتىرلارىنا جاۋشىلار شاپتىرماۋى مۇمكىن بە؟! سوندا جولاي قوسىلعانى بار، سوڭىنان كەلىپ جەتكەنى بار، حان اسكەرى كەمىندە 5-6 مىڭدى قۇراسا كەرەك قوي. ۇرىسقا تاڭداپ الىنعان جەر بەدەرى دە سوعان مەڭزەپ تۇر. ەكى شاقىرىمنان اساتىن ۇزىن وردى كەز كەلگەن جەرىنەن ۇزبەي ۇستاپ تۇرۋعا جانە جاۋدىڭ تۋ سىرتىنان سوققى بەرۋگە بۇدان از اسكەردىڭ شاماسى جەتۋى نەعايبىل. بىزدىڭشە، بۇل ورايدا ەسكەرمەۋگە بولمايتىن تاعى ءبىر جاعداي مىناۋ: وربۇلاققا قاتىستى دەرەكتەردە اتتارى اتالاتىن اتاقتى قاراساي، اعىنتاي، كوكسەرەك، جاقسىعۇل، ەلتىندى، جيەمبەت، ساربۇقا سىندى باتىرلار قازاقتىڭ بەلدى-بەلدى، كوپ ساندى رۋلارىنىڭ اتىنان كەلىپ وتىر. ولاردىڭ ءبىرلى-جارىمى بولماسا، كوبىسى جاڭگىر حانعا تۇركىستاننان ىلەسىپ شىقپاعان شىعار، ءبىرى جولاي قوسىلدى، ءبىرى ەرتەرەك كەلدى، تاعى ءبىرى ىلەسە جەتتى. ەندەشە اتاعى جەر جارعان باتىرلاردىڭ جالعىز-جارىم جۇرمەگەنى انىق. سول سياقتى ءبىر ەلدىڭ اتىنان ەكى قىرعىز باتىرى عانا كەلدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ كورشى اۋىلداعى كوكپارعا توپ قۇراپ باراتىن قازاق-قىرعىز جان بەرىسىپ، جان الىساتىن شايقاسقا قالاي ءبىرلى-جارىمداپ اتتانادى؟

سوندا دەيمىز-اۋ، ءار جەردەن كوزگە ءجيى تۇسەتىن 600 سانى قايدان شىققان؟ بۇل دەرەكتىڭ جوعارىدا ءبىز ەسكە سالىپ وتكەن ورىس جازبالارىنان الىنعانى تالاسسىز. ويتكەنى سول تۇستا كوزدىڭ قۇرتىنا اينالعان ۇلان-بايتاق دالانى زەرتتەۋگە شىنداپ كىرىسكەن اق پاتشانىڭ قازاق ىشىنە شپيوندارىن دا جىبەرىپ، مالىمەت جيناپ وتىرعانى بەلگىلى.

سونداي جالپى قازاققا قارسى ءىس-ارەكەتتەرگە قاتىسۋشى ورىس ەلشىلەرىنىڭ ءبىرى "جاڭگىر سۇلتاننىڭ التى ءجۇز اسكەرى بار ەكەن" – دەپ جازىپتى. بولدى. ءبىتتى. ءار ماقالادا، ءار كىتاپتا الدىمىزدى وراعىتا بەرەتىن سيقىرلى ساننىڭ باستاۋى، مىنە وسى! اۆتور جاڭگىر حاننىڭ ىلعي دا جانىنان تابىلاتىن تۇراقتى اسكەرى تۋرالى ايتىپ وتىر ەمەس پە. ولار، شاماسى، سول كەزدە ەل ىشىندە قازىرگى ميليتسيا-پوليتسيا مىندەتىن اتقارسا كەرەك. زەردە، پايىم مەن قيسىنعا سالماستان-اق كوزگە تۇسكەندى وسىلايشا كوشىرە سالۋ ادەتى وربۇلاق شىندىعىن ەداۋىر بۇلدىراتىپ، سەنىمسىزدەۋ اڭىز اڭگىمەلەردىڭ قوزداۋىنا سەبەپ بولعان سىڭايلى. قالاي دەگەندە دە وربۇلاق بار، الاپات شايقاستىڭ ءىزى دە وشە قويماعان. تەك ول تاريحشىلاردان ەندىگى جەردە جان-جاقتى زەرتتەپ، تالداۋدى، ءداندى قاۋىز بەن ساباننان اجىراتىپ الۋدى قاجەت ەتەدى...

III.

وربۇلاقتى، ۇيگەنتاستى، سارىبەلدى، جالپى بەلجايلاۋدى ماشينامەن دە، اتپەن دە، جاياۋ دا ارالاپ شىقتىق. تالاي اڭگىمە شەرتىلدى. جەرگىلىكتى مالشىنىڭ ۇيىندەگى شاي ۇستىندە، قوشتاسار ءسات تايانعاندا بەكەت تۇرعاراەۆ، ءسىرا، ەشكىم كۇتە قويماعان ۇسىنىسىن ورتاعا سالدى.

– وربۇلاق شايقاسىنىڭ باتىرلارىنا شىمكەنت جاعىندا ايبىندى ەسكەرتكىش ورناتۋدى قولعا العانبىز. قازىر ول نىساندا جۇمىس قىزىپ تۇر. بىراق سالقام جاڭگىر حان مەن ونىڭ ساربازدارى جەرلەنگەن قورىمنىڭ قورشاۋسىز، قاراۋسىز جاتقانى قالاي بولادى؟ ەسكەرتكىشتى اشۋدان بۇرىن وسىنى رەتكە كەلتىرگەن ءجون شىعار.

ادەتتە شاي ۇستىندە تاۋسىلىپ بىتپەيتىن شۇبالاڭقى ءسوز ساپ تىيىلدى دا، ءبارىمىز ءدۇر كوتەرىلىپ، سارىبەل جازىعىنا بەتتەدىك. كەلە جىگىتتەر قورىم اينالاسىن ولشەپ، ناقتى ءىستىڭ العاشقى قادامىن جاسادى.

سونىمەن ارادا ەكى-ءۇش اپتا وتكەندە وربۇلاققا ەكىنشى رەت اتتاندىق. بۇل جولى شىمكەنتتە جاسالىپ، بەلجايلاۋعا جەتكىزىلىپ، تاريحي ورىندى ايعاقتاپ تۇرعان بەلگىنىڭ اشىلۋىنا قاتىسۋ ءۇشىن جولعا شىقتىق.

ابىروي بولعان ەكەن. بەلجايلاۋ ءبىزدى سىركىرەگەن جاڭبىرمەن قارسى الدى. تاۋ شىڭدارىن قار باسىپتى. مالشىلاردىڭ الدى قىستاۋعا كوشۋدى باستاپ كەتىپتى. ءبىراز كەشىككەندە اۋىر جۇك ارتقان شىمكەنت جۇك ماشيناسىنىڭ تاۋ اسۋلارىنان اسا الماي قالۋى ابدەن مۇمكىن-ءدى...

شىركىن قازاقتىڭ باۋىرمالدىعى-اي! 1643 جىلى سوناۋ سامارقاننان ءجالاڭتوس ءباھادۇر وربۇلاقتاعى قانداستارىنا كومەك بەرۋ ءۇشىن ات ويناتىپ، اتويلاپ جەتىپ، ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن قالدىرسا; ارادا ءتورت عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە جاۋجۇرەك ءارى باۋىرمال ءباھادۇردىڭ وڭتۇستىكتى مەكەندەيتىن ءبىر جۇراعاتى بەكەت تۇرعاراەۆ الىستاعى بەلجايلاۋعا انە-مىنە دەگەنشە ەكى رەت كەلىپ، ەلدىكتىڭ ونەگەسىن پاش ەتتى.

بەكەڭ ءوزى عانا تىنىمسىز ارەكەت ەتۋمەن شەكتەلمەي، وبلىستىق اكىمدىككە،   قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە قوزعاۋ سالدى. مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ اتىنا حات ءتۇسىرىپ، وربۇلاقتاعى ۇلى جەڭىستىڭ 375 جىلدىعىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ جونىندە ماسەلە قويدى. مىنا جاقتا جۇمىس قايناپ جاتتى. بولاشاق ەسكەرتكىشتىڭ تۇعىرى مەن پانوراماسىنىڭ قابىرعاسى بوي كوتەردى. ات ۇستىندەگى حان مەن ءباھادۇر بەينەلەرى استانادا سومدالۋدا. وسىلاردىڭ اراسىندا حان بەيىتى قورشالىپ، بەلگىتاس ورناتىلدى. و باستا ءبىز وسىنداي-وسىنداي جaيلاردان كوپشىلىكتى حاباردار ەتۋدى ويلاعانبىز. الايدا وسى ءبىر ونەگەلى ىستەن باستاۋ العان ءتۇرلى-ءتۇرلى ويلار ءبىزدى ءار تاراپقا جەتەلەدى. كوپ جىل شىندىقتىڭ بەتىن جاپقان پەردە سىپىرىلعانداي بولدى. الدىمىزدا كوپتەن بەرى تاريحشىلاردىڭ ءىزى تۇسپەگەن سوقپاقتىڭ بۇلدىر سورابى جاتتى. قايدا باستاپ، قايدا اپارار ەكەن؟

IV.

يمپەريا دەگەندى قازىرگى ساياساتتانۋ عىلىمى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ كۇردەلى فورماسى دەپ تۇسىندىرەدى. باسقاشا ايتقاندا، بىرنەشە ەلدىڭ، بىرنەشە ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن مەملەكەت، ياعني كۇشى باسىم ءبىر ۇلت اينالاسىنداعى السىزدەۋ جۇرتتاردى وزىنە بودان ەتىپ الادى. سوندىقتان يمپەريا قۇرامىنداعى حالىقتار اراسىندا ءتىل، قۇقىق، سايلاۋ جانە سايلانۋ، تاعى باسقا ماسەلەلەردە تەڭدىك cاقتالمايدى. يمپەريانىڭ نەگىز-گى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى – جەر كولەمىنىڭ قاتارداعى رەسپۋبليكالارعا قاراعاندا الدەقايدا كەڭدىگى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ارينە، تانىمالدىعى بولسا كەرەك. ال ەندى قازاق ەلىندە وسى ەرەكشەلىكتەر مەن زاڭدىلىقتاردىڭ قايسىسى بار، قايسىسى جوق؟

بىزدىڭشە، يمپەريا دەپ اتاندىرۋعا نەگىز بولاتىنداي ەرەكشەلىكتەر قازاق حاندىعىندا جەتەرلىك. ءىس جۇزىندە ونداي ستاتۋستى يەمدەنبەسە دە، يمپەريالارمەن تەڭەسكەن، تەڭەستىرىلگەن تۇستارى از ەمەس. مىسالى، ورىس جازبالارىندا كەزىندە "قاسىم پاتشا", "اقنازار پاتشا" دەپ جازۋ قالىپتاسىپتى. XVI عاسىردا رەسەي يمپەرياسىندا تاۋەلسىز، ەركىن، ەشكىمگە الىم-سالىق تولەمەيتىن، ەشكىمگە ەشقانداي ەسەپ بەرمەيتىن بيلەۋشىنى "پاتشا" دەپ اتاعان. ال پاتشا دەگەنىڭىز ادەتتە يمپەريانىڭ بيلەۋشىسى. حافيز تانىش قازاق بيلەۋشىلەرىن "حاقان" دەپ تە جازادى. سول سياقتى زامانىندا قازى احماد عاففاري "قاسىم حان دەشتى قىپشاقتىڭ بيلەۋشىسى بولدى", "حاقنازار حان دەشتىنىڭ بيلەۋشىسى بولىپ تابىلادى" دەپ كورسەتتى. ورىس مۇراعاتتارىنداعى قۇجاتتاردا "قازاق ورداسى" دەگەن تىركەس تە كەزدەسەدى ("قازاق ورداسى نوعايلارعا قىسىم كورسەتىپ وتىر"). التىن وردا، اق وردا جانە قازاق ورداسى اتاۋلارىنداعى ساباقتاستىقتىڭ استارىندا نەندەي سىر جاتقانى جۇرتقا بەلگىلى. جالپى رەسەي يمپەرياسى قازاق ورداسىن از ۋاقىتتا بىردەن باسىپ الىپ، باعىنىشتى ەتە العان ەمەس. ورىس پاتشالارىنىڭ ۇلى دالانى بايقاۋى، زەرتتەۋى جانە بولشەكتەۋ، السىرەتۋ ساياساتى ۇزاققا سوزىلدى. اقىرى بولشەكتەپ، السىرەتىپ، حالقى تالاي-تالاي قىرعىنعا ۇشىراعان وردانى شەتىنەن، بىرتىندەپ، جەكەلەپ بودان ەتۋگە بەت بۇردى. جوڭعارلارمەن اراداعى ۇزاققا سوزىلعان سوعىس تا كورشى يمپەريالار ۇستانعان سونداي ساياساتتىڭ سالدارى ەدى. "1537-38 جىلداردان كەيىن جەر بەتىندە قازاقتىڭ ءىزى دە قالعان جوق" دەپ جازىپتى م.ح.دۋلاتي. بۇل پىكىردى تولىقتاي جوققا شىعارۋ قيىن. الايدا قازاق مەملەكەتى ساقتالىپ قالدى عوي. قالاي؟!

V.

قىتاي جازبالارىندا قازاقتاردى ەرتەدەگى قاڭلى مەملەكەتىنىڭ حالقى دەپ كورسەتەدى. بۇعان قوسا باتىس وڭىردەگى جۇرتتاردىڭ كوبى وعان تاۋەلدى ەكەنىن ايتىپ وتىرادى. بەرىدە، قازاق حاندىعى كۇشەيگەن كەزەڭدە ونىڭ جەرى دەشتى قىپشاق اۋماعىنان اسىپ، ەدىلدىڭ قۇنارلى القاپتارىنا دەيىن قانات جايدى. جالپى قازاق حاندىعىنا قاراستى تاريحي اۋماقتى تۇگەندەي باستاساق، وندا بىرنەشە كورشى مەملەكەتتەردىڭ جەرىنە سۇعىنا ەنىپ كەتۋگە تۋرا كەلەدى. وسىعان كەرىسىنشە دە جاعدايلار بار. ەرتە زاماندا قازىرگى تاراز قالاسىن پارسى اقىندارى جارىسا جىرلاعان دا كەزەڭ بولعان. قازاقستان اۋماعىندا ارقايسىسى ءار كەزەڭدە ءار مەملەكەتتىڭ استاناسى بولعان قالالار دا بار. سويلەتە بىلسەك، ولار دا تالاي سىر اقتارار ەدى. ەجەلگى وتىرار ءتىپتى الىستاعى اراب مەملەكەتتەرىمەن جالعاسقان عوي. تۇركىستان تاريحىنا بويلاساڭ دا، قازاق حاندىعىنىڭ ءار زامانداردا الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن اتىشۋلى يمپەريالاردىڭ قۇرامىنا كىرگەنىن، سولاردىڭ ءبىرازىندا ۇيىستىرۋشى ءرول اتقارعانىن، اقىرىندا بارىنەن باس تارتىپ، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قازىرگى ولشەممەن العاندا ءبىر اۋدان تۇرعىندارىنداي از جۇرتپەن ءبولىنىپ شىعىپ، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعانىن كورەمىز. تاعى ءبىر كورەتىنىمىز: سول كىشكەنە حاندىق تاريح ءۇشىن قاس قاعىم ءسات سانالاتىنداي عانا ۋاقىتتا ءبىر كەزدە ءوزى قۇرامىندا بولعان يمپەريالار اۋماعىنىڭ كوپ بولىگىن ءوز قۇرامىنا قوسىپ العان. سوندا التىن وردانى، اق وردانى يمپەريا دەسەك، سول ەكەۋىنىڭ جالعاسىنداي قازاق ورداسىن نەگە سولاي اتاماسقا؟ ونى بىلاي قويعاندا، سوناۋ جەر تۇبىندەگى جەرورتا تەڭىزىن جاعالاعان وسمان يمپەرياسىنىڭ مۇراگەرى تۇركيانىڭ ءوزى قازاقستاندى انا جۇرتىم دەپ وتىر ەمەس پە. يمپەريالار تۋدىرىپ وتىرعان ەلگە نەگە ونداي دارەجەنى يەمدەنبەسكە؟ ءبىر-بىرىنە تاۋەلسىز ءۇش حاندىقتىڭ باسىن قوسقان مەملەكەت ەكەنىمىز، اينالاداعى بىرنەشە از ۇلتتار مەن ۇلىستاردى ماجبۇرلەۋسىز-اق قاناتىمىزدىڭ استىنا الىپ كەلگەنىمىز كارى تاريحتىڭ ەسىندە شىعار. ءبىز جوعارىدا ابدەن تاپتىشتەگەن وربۇلاقتا ەكى قىرعىز باتىرى نەگە سوعىسىپ ءجۇر؟ سەبەبى جوڭعارلار قازاق جەرىنە قادام باساردان بۇرىن از ساندى قىرعىزدى جايپاپ وتكەن. ەندى قىرعىزدارعا قالعان ءبىر جول بار، ول – قازاقپەن بىرىگۋ ارقىلى ەركىندىككە قول جەتكىزۋ. مىنا دەرەك تە نازار اۋدارارلىق. ءارى باتىر، ءارى اقىن قوجابەرگەن تولىبايۇلى قازاق-جوڭعار سوعىسىندا ۇزاق جىلدار بويى بىرىككەن قازاق، نوعاي جانە قاراقالپاق جاساقتارىنا باسشىلىق ەتىپتى.

ۇلى دالادا عاسىرلار بويى مىزعىماي كەلگەن "مالعا – جەكەمەنشىك، جەرگە – قاۋىمدىق مەنشىك" قاعيداسى شە! بۇل دامۋدىڭ كورسەتكىشى ەمەس پە؟! قاسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق اسكەرىنىڭ سانى 1 ميلليونعا جەتىپتى. بۇنى يمپەرياعا ءتان ەمەس كورسەتكىش دەي الامىز با؟!

VI.

قازاق تاريحشىلارى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءتول تاريحىمىزدى جاڭاشا تارازىلاي باستادى. بۇنىڭ ءبىر دالەلى – "قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحى" كىتابى. مىنە، وسى ەڭبەكتە قازاق مەملەكەتىنىڭ باستاۋى اق وردا ەكەنى شەگەلەنىپتى. بۇرىن شىڭعىستىڭ تۇڭعىشى جوشى حان قۇرعان التىن وردادان ونىڭ سول قاناتى بولىپ كەلگەن اق وردانىڭ ءوز الدىنا ءبولىنىپ، شاڭىراق كوتەرۋى قازاق مەملەكەتىنىڭ باستاۋى ەمەس، ومىردە بار مەملەكەتتىڭ جاڭاشا قۇرىلىمدانۋى ەكەن. كوڭىلگە قوناتىن تۇجىرىم. ايتپەسە قۇرىلعانىنا نەبارى 550 جىل تولعان جاڭا حاندىق تۇرعىندارىنىڭ شىعىس-باتىس جانە وڭتۇستىك-سولتۇستىك تاراپتارعا سونشاما كەڭ جايىلىپ، ۇلان-بايتاق ايماقتارعا قوجالىق ەتۋى ءبىرتۇرلى سەنىمسىزدەۋ كورىنەتىن. ال شىندىعىندا قازاقستان اۋماعىندا قازاق حاندىعىنا دەيىن دە قازىرگى ۇلتىمىزدىڭ قۇرامىنا ەنىپ كەتكەن ساق، ءۇيسىن، قاڭلى، قىپشاق، كەرەيت، نايمان سىندى تالاي بىرلەستىك، قاعانات، ۇلىس جانە حاندىقتار بولعانى بەلگىلى. سونداي-اق باتىس تۇرىك، تۇركەش، قارلۇق، وعىز، قيماق مەملەكەتتەرىنىڭ نەگىزىن قازاقتار قۇرامادى دەپ ايتا الامىز با؟ ول مەملەكەتتەر اسپانعا ۇشىپ كەتكەن جوق قوي. قاي-قايسىسى دا وزىنەن كەيىنگى مەملەكەتتىڭ ىرگەسىنە كىرپىش بولىپ قالاندى، ءسويتىپ ءومىرىن ارى جالعاستىردى. بۇنداي قالىپتاسۋ، ياعني ءبىر تەكتى ەمەس، كوپ تەكتى ۇلت-ۇلىستاردى بىرىكتىرۋ تاريحى يمپەرياعا ءتان قۇبىلىس بولسا كەرەك.

بىزدىڭشە، وربۇلاقتاعى شايقاس تا قازاق حاندىعىنىڭ ءار كەزەڭدەردە يمپەريا دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. وسى الاپات سوعىستىڭ قارساڭىندا باتۋر قونتايشى وننان اسا ۇلىسقا ءبولىنىپ جاتقان جوڭعارلاردىڭ باسىن قوسىپ، "دالا ەرەجەسى" اتتى زاڭ قابىلداپ، ەل ىرگەسىن بەكىتىپ الادى. سودان سوڭ باسقىنشىلىق سوعىستى باستايدى. ورىس دەرەكتەرىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، "باتۋر قونتايشى الدىمەن قىرعىزدى تالقاندايدى. توقماققا دەيىن جەتەدى. بۇل زاماندا قىرعىز حالقى قازاق ورداسىنىڭ ءبىر ۇلىسى ەدى. ەل شەتىنە جاۋ تيگەنىن ەستىگەن جاڭگىر سۇلتان قارسى اتتانادى". جاڭگىر حان باسقىنشى جوڭعار اسكەرى قازاق جەرىنە كىرمەستەن بۇرىن قارسى اتتانىپ، ءبىراز دايىندىق جۇرگىزگەن. وربۇلاقتاعى شايقاسقا قىرعىزداردىڭ دا بەلسەنە قاتىسۋىنىڭ سىرى وسىدان ءمالىم. ال ەندى جاۋ اياعى جەتپەگەن، جەتە قويمايتىن سوناۋ سامارقاننان ءجالاڭتوس ءباھادۇر قازاق حانى شاقىردى ەكەن دەپ، قانداستارىم عوي دەپ قانا كومەككە ۇمتىلماعان شىعار. تەك وسى ەكى جاي عانا سەبەپ بولسا، وزبەكتىڭ جوعارى بيلەۋشىلەرى مىندەتتى تۇردە قارسىلىق بىلدىرەتىنى انىق. بۇل ارادا قۋاتتى كورشى مەملەكەتپەن ساناسۋ، ونى مويىنداۋ، ەرتەڭگى كۇنىم قالاي بولادىنى ويلاۋ دا بار ەكەنى تالاسسىز. تاريحتا كۇشتى ەلدىڭ وزىنەن ءالسىز ەلگە ناقتى اسكەري كومەك كورسەتۋگە اشىق شىعۋى كەزدەسە بەرمەيدى. بۇل ورايدا قازاق يمپەرياسىنىڭ بەدەلى جۇمىس ىستەپ تۇرعان بولار.

جارايدى، شەت جۇرتتار مويىنداسىن، مويىنداماسىن – وندا تۇرعان دانەڭە جوق. قازاقتاردىڭ وزدەرى شە؟ بايقاساق، قازاقتار ارقاشان ءوز كۇشىنە سەنگەن، ءوزىنىڭ مىقتىلىعىن ماقتانىش ەتىپ، ايتىپ وتىرعان. جاس ۇرپاقتى وسىنداي رۋحتا تاربيەلەگەن. سوندىقتان شىعار شەتەلدىك وكىلدەر "قازاقتار سوعىستا نە جەڭەدى، نە ولەدى" دەيدى ەكەن. ياعني ارقاشان ۇلتتىڭ پاتريوتتىق سەزىمى جوعارى بولعان. ەلى مەن جەرى ءۇشىن جانىن پيدا ەتۋگە دايىن تۇرعان. قاراساي باتىر "جاۋعا شابايىق" دەگەندە بىرەۋلەر "قىس ورتاسىندا جاۋعا شابار قول قايدا، جاۋعا جەتكىزەر جول قايدا؟" دەگەن كورىنەدى. سوندا باتىر: " قازاق بالاسىنىڭ ءبارى قول ەمەس پە، قازاق دالاسىنىڭ ءبارى جول ەمەس پە" دەپتى.

ءوز مەملەكەتىنىڭ جاي حاندىق ەمەسىن قازاقتار سەزبەدى، بىلمەدى دەيمىسىز. بىلگەندە قانداي! ءبىلىپ قانا قويماي، ورنىمەن ماقتان ەتكەن. ول اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىنەن دە كورىنىپ تۇر. كوپشىلىككە بەلگىلى ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسىنا كوز جۇگىرتەيىكشى. قىرعىز اقىنى ەلىندەگى ءبىرلى-جارىم باي-مانابىن اۋىزعا الىپ، جارىلارداي ماقتاناتىنى بار. سوندا ءسۇيىنباي ءۇش ءجۇزدىڭ ءىرى-ءىرى رۋلارىن سانامالاپ، سولاردىڭ ارقايسىسىن ءبىر ەلگە بالاپ، باستىرمالاتا توكپەلەيدى. مازمۇنىن بۇگىنگى ءتىل مەن تۇسىنىككە ساي اڭگىمەلەيتىن بولساق، دەربەس ءۇش حاندىعى بار، ءىرى-ءىرى ءبىر-ەكى رۋلارى بىرىگىپ، كورشى مەملەكەتتەرمەن تايسالماي سوعىسا بەرەتىن قازاقستاندى يمپەريا مارتەبەسىنە دەيىن كوتەرىپ تۇر:

... شاپىراشتى ەلىم بار،

اسقار تاۋداي بەلىم بار...

... ودان بەرى ىستىم بار،

الاتاۋداي كۇشتىم بار...

... ودان بەرى سىرگەلى،

ول دا ءبىر جۇرت ىرگەلى...

... ءتورت دۋلاتتىڭ بالاسى،

كۇننىڭ كوزىن جاسىرعان...

... ارعىن دەگەن سانسىز ەل،

قونىس قىلىپ جايلاعان،

دۇنيەنىڭ جارىمىن...

... كىشى جۇزگە جەتەيىن،

ەلىمنىڭ قانداي ەكەنىن،

تۇسىنگەن شىعار كوكەيىڭ...

... تولىپ جاتقان كوپ قازاق،

كوك پەن جەردىڭ اراسى...

VII.

سالقام جاڭگىرگە دەيىن بيلىك قۇرعان 13 قازاق حانىنىڭ التاۋى جورىقتا، سوعىستا، جەكپە-جەكتە قازا تاۋىپتى. سالقام حاننىڭ دا جازمىشى ءدال سونداي بولدى. حانداردىڭ قولىنان قىلىش تۇسپەگەن زامانداردا قاراشانىڭ قانداي كۇي كەشەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. جىلدار ەمەس، عاسىرلار بويى ات ۇستىنەن تۇسپەي، ەلىن، جەرىن قورعاۋدان قولى ءبىر بوساماعان قازاقتى نەگە باسقا يمپەريالار سياقتى تاريحي جەڭىستەرىڭدى حاتقا تۇسىرمەدىڭ، قورعان سوعىپ، قالا سالمادىڭ دەپ جازعىرۋ ورىنسىز شىعار. سوعىستان ەندى كوزىم اشىلدى ما دەگەندە بوداندىققا ءتۇسىپ قالدى. بوداندىقتان قۇتىلدىم با دەگەندە سوتسياليزمگە شىرماتىلدى. سىرتتان جۇققان، قانىندا بولماعان جامان ادەتتەر اياعىن تۇسادى... ايتەۋىر "مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ" جۇرسە دە ءدىنىن، ءدىلىن، ءتىلىن، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاي ءبىلدى. ەندى سوعان شۇكىرشىلىك ەتىپ، كەشەگى اسقاق رۋحىمىزدى، ۇلتتىق ەرەكشە كودىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋدى قولعا الدىق. اركىمگە جالتاقتاۋمەن كۇن كەشكەن حاندىقتا اسقاق رۋح بولا ما؟ تاۋەلسىز ەلدى قىزىقتىراتىنداي ۇلتتىق كود شە؟ ن. نازارباەۆتىڭ ءبىراز جىل بۇرىن "قازاق تاريحىندا قازاق ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق" دەگەنى ەستە. وسى سوزىمەن، رۋحاني جاڭعىرۋ تۋرالى يدەياسىمەن ەلباسى قايدا نۇسقاپ تۇر؟ وتكەن جولىمىزعا قاراعىشتاپ، سول جاقتان بۇگىنگى قارىشتاپ العا كەتىپ قالعان ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرە الاتىنداي ۇلگى-ونەگە ىزدەۋىمىزدىڭ سىرى نەدە؟ دەمەك وتكەنىمىزدىڭ ءبارى بۇگىنگى بيىگىمىزدەن تومەن جاتپاعانى عوي. وتكەن تاريحىمىزدا اسىل تەكتى اتا-بابالارىمىز باعىندىرعان زاڭعارلار دا بار ەكەن-داعى...

ەگەر ءبىز جوعارىدا مىسالعا كەلتىرگەن ءسۇيىنباي اقىننىڭ ولەڭ جولدارىن ساياسي-قوعامدىق بايانداما تىلىنە اۋدارار بولساق، "سەن بار بولعانى شاعىن عانا اۆتونوميالىق اۋدانسىڭ، ال مەن ازۋىن ايعا بىلەگەن الىپ يمپەريامىن" دەگەنگە سايادى ەمەس پە. جالپى قازاق حاندارى مەن بيلەرىنىڭ، باتىرلارى مەن اقىندارىنىڭ ەگەس پەن تايتالاستا، كىمنىڭ كىم ەكەنى ايتىلۋعا، سالىستىرۋعا ءتيىس ساتتە، تارازى مەن تالقىعا سالىنار شاقتا ءسۇيىنبايشا شالقىپ سويلەيتىنى داستۇرگە اينالعان. ءتىپتى ارىعا بارماي، بۇگىنگى شەشەندەرىمىزدىڭ ءوزى ءا دەگەننەن "اتىراۋدان التايعا دەيىن" دەپ باستاماي ما ءسوزىنىڭ ءبىسسىمىللاسىن. شىندىعىندا سولاردىڭ كوكەيىندە اتىراۋ مەن التايدىڭ ارعى جاعى دا قوسارلانىپ تۇراتىنى ءار قازاققا تۇسىنىكتى.

قازاق سوۆەت اقىنى جۇبان مولداعاليەۆ «مەن قازاقپىن» پوەماسىندا «ەۆروپا دا ەمەسپىن، ازيا دا، مەن ارالىق كونتينەنتپىن» دەپ اسقاقتادى ەمەس پە. سەبەبى بار بولعانى دا. كەڭەس وكىمەتى ورناعاندا قازاق جەرىنىڭ سولتۇستىك بولىگى رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى قازاق اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ، وڭتۇستىك جاعى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا ەندى. ەكى رەسپۋبليكانى دا قازاقتار (ت. رىسقۇلوۆ، س.سەيفۋللين، ن. نۇرماقوۆ) باسقاردى. كەيىنىرەك قازاق جەرى بىرىكتىرىلىپ، قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. بىراق وسى ەكى ورتادا ۆ.لەنين زاڭداستىرىپ بەرگەن قازاقستان اۋماعى ءبىراز جەرىنەن (ورىنبور قالاسى مەن گۋبەرنياسى، قاراقالپاقستان، تاعى باسقالارى) ايىرىلىپ قالدى. ۆلاديمير يليچتەن كەيىن وداقتى باسقارۋعا كەلگەن باس حاتشىلار (ي. ستالين، ن. حرۋششەۆ، م. گورباچەۆ) ۇلى دالانى بولشەكتەپ، جان-جاققا تاراتۋعا قۇمار بولدى. وسى ارادا مىنا جايدى ايتا كەتكەن ارتىق بولماس. اسىرەسە 1937 جىلعى قازاق ازاماتتارىنىڭ باسىنا تونگەن جوسىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە دەيىن قاتارى ونشا سەلدىرەي قويماعان قازاق ۇكىمەتىنىڭ قايراتكەرلەرى ەرەكشە تاباندىلىقپەن، ايرىقشا ۇلتجاندىلىقپەن جۇمىس ىستەدى. ىشكى رەسەيدەن بەرى اۋعان قارا شەكپەندىلەردى توقتاتىپ، قازاقتاردى قۇنارلى جەرلەرگە قايتا ورنالاستىرۋ باعىتىندا باتىل كۇرەس جۇرگىزدى.

"يمپەريا" تەرمينىن الەمنىڭ قالاي تۇسىنەتىنى بەلگىلى جاي. "يمپەريا" تەرمينىن ءبىز قالاي تۇسىنەمىز؟ بىزدىڭشە ول رۋ-تايپا، جۇزدەردىڭ، جالپى قازاقتىڭ بىرلىگى; التى الاش بالالارىنىڭ بىرلىگى; تۇركى تەكتەس حالىقتار بىرلىگى; مۇسىلمان حالىقتار بىرلىگى; كورشى ەلدەرمەن تاتۋ-ءتاتتى دوستىق قارىم-قاتىناس; جاقىن دا الىس ەلدەرگە دەگەن اشىقتىق...

ءبىر اتاپ وتەرلىگى، دەموكراتياعا نەگىزدەلگەن يمپەريا-قۇرىلىم تۋرالى يدەيا قازاق بيلىگىندەگى تۇلعالاردا قاشاندا بولعان. قيىن-قىسىلتاياڭ كەزەڭدەردىڭ وزىندە الاشوردا، تۇركى تۇتاستىعى يدەيالارىنىڭ العا شىعۋى وسى سوزىمىزگە كۋا. الەم قاي نارسەنى دە اتىنا ەمەس، زاتىنا قاراپ باعالايدى. ەندەشە "قازاق حاندىعى" دەگەن اتىنا ەمەس، سول حاندىق ەمىن-ەركىن جايلاعان ۇشى-قيىرسىز ۇلى دالاعا قاراپ باعا بەرسەك، ءتىل ۇشىنا قانداي تەرمين ورالار ەدى؟ ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، مەملەكەتتىگى حاندىق دارەجەدەن اسپاعان حالىقتاردان ءا.بوكەيحانوۆ، ت. رىسقۇلوۆ، ن. نازارباەۆ سىندى الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياسي تۇلعالاردىڭ شىعا قويۋى نەعايبىل.

جالپى "قازاق حاندىعى" دەپ قاراپايىم عانا اتالاتىن ەل-مەملەكەتتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى، وي-پىكىرلەردى، باعا-باعامداردى سارالاپ، اۋىز جانە جازبا ادەبيەتىندەگى ون-سان ولەڭ-جىرلاردى، اڭىز اڭگىمەلەردى بۇگىنگى تانىم-تۇسىنىك تۇرعىسىنان تالداپ بايقاساق، بىرەۋگە تىزە باتىراتىن ەمەس، بىرلىككە، دوستىققا شاقىراتىن يمپەريا كوز الدىڭا كەلىپ تۇرا قالادى. جازباي تانيسىڭ: قازاق يمپەرياسى!

زاحاردين قىستاۋبايۇلى

Abai.kz