قازاق «ءبىر جوقتى ءبىر جوق تابادى» دەيدى. كەيدە ءبىر ويدا جوقتا ەرتە زاماننىڭ قازىنا دەرەگىنە كەز بولاسىز. بەلەك سولتونوەۆتىڭ «قىزىل قىرعىز تاريحى» كىتابىن اقتارىپ وتىرىپ «تولىباي سىنشى» دەگەن تاراۋشاعا كەز بولدىق.  ءبىزدىڭ ويىمىزشا «تولىباي سىنشى» تۋرالى اڭىز قىرعىز تاريحىنىڭ ەڭ كونە كەزەڭدەرىنە شولۋ جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشى جاعىنىن بۇل اڭىز قازاق جانە قىرعىز حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى تاريحي بايلانىس تۋرالى دۇرىس كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا دە سەپتىگىن تيگىزسە كەرەك. تومەندە سول ءماتىندى تولىق بەرەمىز:

«كىرگىزدا اسان كايگىنىن ءسوزۇ دەگەن لاكاپ بار، مۋنۋن زامانىن كازاكتار ورول جاگىنان بالكاش كولۇنۇن ايلاناسىنا جاڭىدان كەليپ ورنوپ، جانىبەكتين زامانى بولۋ كەرەك (1450-1460-جىلداردا), كىرگىزدار مۋنۋن زامانىن اسان كايگىنىن زامانى دەيت. بير جىلداردا كار كالىڭ ءتۇشۇپ، جۋت بولگوندو اسان كايگى ايتكان:

كۋيرۋگۋ جوك، جالى جوك

كۋلان بايكۋش كانتتي ەكەن؟!

بوورۋندا بۋتۋ جوك

جىلان بايكۋش كانتتي ەكەن؟! -

دەپ كايگىرگان. وشول جانىبەكتين زامانىندا بولگون كيشيلەر: اسان كايگى، تولۋباي سىنچى، جەيرەنچە چەچەن.

ەل تۋرگان جەرين جاكتىرباي، جاكشى جەر يزدەپ تاپكىن دەپ تولۋبايدى جۋمشاگان. تولۋباي جەلمايان مينيپ، جەر سىناپ ءجۇرۇپ، انجيانگا كەليپ ايتكانى:

جيگيتي جيليك الباگان

كارىسى كاراپ تۋرباگان، - ەمگەكتۇۇ جەر ەكەن دەپ ايتكان. اندان ىسىككولگو كەليپ:

كەرمە - كەرمە - كەرمە توو

وتۋ-ءچوبۇ جوك تۋرۋپ،

مالى سەميز كەرمەتوو.

ۋپا، ەنديگي جوك تۋرۋپ،

كىزى سۋلۋ كەرمەتوو.

تالااسى كول، تاكىر ءچول، - دەگەن.

(كەرمەتوونۋن كۇۇسۇ دەپ، كىرگىزدىن كىز-كەليني تەمير كومۋزگا سالىپ كاگات). انداپ چۇيگو كەليپ، «تەلەگەي تەگيز، كوچپوس تام، ءوڭۇ سارى، كوزۇ كوك ورۋسكا تالاش جەر ەكەن»، — دەپ اندان يلەگە كەليپ:

كۇدۇر-كۇدۇر كۋمداك ءچول،

اراسىنان اككان سەل،

اياگى دەڭيز، دايرا، كول

يلەنين باشى چارال

توگوروگۇ چالكار بەل،

تۋلپار ميپيپ، تۋ اشتاپ،

چالكىپ جاتسا كالىڭ ەل.

تووسۋ شيبەر، توكوي-چەر

كۇندوردۇن كۇنۇ بولگوندو

ايداپ چىگار كانداي ەل.

كىتاي مەنەن چۇرچۇتكو تالاش جەر ەكەن، زوردون-زور چىگىپ، ەلدەن، جەردەن چۋكۋلداتىپ كويور ءتۇرۇ بار ەكەن دەر ءوتتۇ. اندان ءوتۇپ سارىاركاگا بارىپ باش-اياگىن تەكشي كىدىرىپ ءجۇرۇپ ايتكانى:

بەتەگە بەلدەن بۋرالىپ،

تۋش-تۋشتان تۋنۋك سۋ اگىپ،

تۋلپار مينيپ، كۋش سالىپ،

ەندەگەي تارتىپ ەل ءوسۇپ،

تارچىلىك زامان كەلگەندە

ەلي كەتەر ساندالىپ —

دەپ، اندان ءوتۇپ، دالاي-دالاي جەر، سۋنۋ ارالاپ كورۇپ جاكتىرباي، ەڭ سوڭۋندا جيدەلۇۇ بايسىندى جاكتىرىپ باشكا ەل كوچۇپ كەتيشكە ووزۋنگاندا، كوڭۋرات دەگەن ەلدي الا ءوزۇ كوچۇپ كەتكەن. ازىر دا تاجيكستاندا بايسىن دەگەن جەر بار، بولجولۋ وشول بولۋ كەرەك. بۋل اسان كايگى، تولۋباي سىنچىنىن ءسوزۇ دەپ كىرگىزدىن جوموكچۋلارى (سكازوچنيك) بير دالاي كوپ كىلىپ ايتات. بيروك مەنين ءبيلۇۇمچو الار انچەين كىيال ءسوز جانا باشكا تييشسيز ءسوزدور كەپ بولگوندۋگۋنان تولۋك جازىلبادى».

بەلەك سولتونوەۆتىڭ پايدالانعان قىرعىز اۋىز ادەبيەتىنىڭ نۇسقاسىندا اسان قايعى مەن تولىباي سىنشى وبرازدارى ناقتى جىكتەلمەگەن. ماتىننەن ءبىز اسان قايعى ايتتى دەيتىن سوزدەردىڭ تولىباي سىنشىعا تەلىنىپ كەتكەنىن كورەمىز.  نەگىزگى قورتىندى بىرەۋ بولسا كەرەك، فولكلورلىق تەكستە اتالاتىن ەكى قاھارمان دا ەرتە زاماننىڭ تۇلعالارى. ەگەر ءبىز قازاق اۋىز ادەبيەتىنە نۇسقالارىنا سۇيەنەتىن بولساق، وندا اسان قايعى التىن وردا زامانىندا ءومىر سۇرگەن مەملەكەت قايراتكەرى دەۋگە بولادى، ال تولىباي سىنشى تىم ەرتە زاماننىڭ قاھارمانى. ونىڭ ءۇش ءتۇرلى دالەلى بار.

ءبىرىنشىسى، تولىباي قازاقتىڭ ىشىندەگى قانجىعالى تايپاسىنىڭ ءتۇپ اتاسى دەلىنەدى، ال قانجىعالى تەك قازاق قانا ەمەس، وزگە دە تۇرىك جۇرتىنىڭ اراسىنا كەڭ تاراعانى وزبەك، قاراقالپاق ىشىندەگى قانجىعالىلاردىڭ مىسالدارىمەن انىقتالادى. قانجىعالى اتاۋى قاڭلىمەن بايلانىستى ەكەنى دە انىق بولسا كەرەك، سەبەبى ەكەۋىنىڭ دە تۇبىرىندە «قاڭ»، ياعني قۇرعاق دالا، شولەيت  دەگەن ۇعىم  تۇر، ال «جىعا» - بيلىكتىڭ سيمۆولى ەكەنى بەلگىلى («جىعاسى قيسايماسىن» ت.ب.).

ەكىنشىدەن، تولىباي وعىز تۇرىكتەرىنىڭ رۋحانياتىندا  ەرەكشە ورىن الاتىن، قازاقتا اڭىز تۇرىندە ساقتالعان  كوروعلى باتىردىڭ اتاسى دەلىنەدى. “كورۇعلى جىرىنىن“ قازاق ىشىندە ايتىلاتىن ەسكى نۇسقالارى: باستايىن كورۇعلىنىڭ حيكاياسىن، تۇركىمەن تەكەجاۋمىت دەيدى زاتىن. اكەسى كورۇعلىنىڭ راۋشانبەك، تولىباي ارعى اكەسى اتالاتىن» دەپ باستالادى.  كوروعلى وقيعاسى قازاق جەرىنەن تىم ەرتە زاماندا، ياعني پروتووعىزدىق داۋىردە  باستالىپ، ءوز جالعاسىن كىشى ازيادا تاپقان.

ۇشىنشىدەن، تولىبايدىڭ اڭگىمەسى العاشقى جىلقىشى قاۋىمداردىڭ زامانىندا پايدا بولدى دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز. تاعدىرى دا، تاريحى دا جىلقىعا بايلانىستى ەۋرازيا ۇلى دالاسىنىڭ باقتاشى حالىقتارىنىڭ  اراسىندا تەك سىنشىلىق ونەردىڭ عانا ەمەس، سىنشىلىق تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ دە كوپ ساقتالۋى زاڭدى.  ال وسى سىنشىلاردىڭ ىشىندە ايرىقشا تولىبايدى اتايدى: «تولىباي   ۇراندى  قانجىعالىعا  ۇران  بولعان  تولىباي  اتاقتى  سىنشى  ەكەن. جۇيرىك  سىنايدى  ەكەن،  سىناعانى  ءبىر قالت  كەتپەيدى  ەكەن   دەسەدى».  ايدالادا  جاتقان  قۋ  باستى كورىپ ء“جاي  جىلقىنىڭ  باسى  ەمەس، تىرلىگىندە   ءدۇبىرى  جەر  جارعان   تۇلپاردىڭ  باسى  ەكەن” دەپ جىلايتىن تولىباي سىنشىنىڭ بالاسىنىڭ اڭگىمەسى بارىمىزگە بەلگىلى.

راشيد-اد-دين العاش جيناقتاعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەسكى شەجىرە نۇسقالارىندا قىرعىز اتاۋىن ءبىز ءسىبىر ايماعىنان، ونىڭ ىشىندە ەنيسەي وزەنى بويىنداعى كەم-كەمجيۋت اراسىنان كورەمىز.  ال ەندى ولاردىڭ شىعۋ تەگىن حيۋانىڭ اتاقتى حانى  ابىلعازى ءباحادۇر وعىز حانمەن بايلانىستىرادى. تاريحشىنىڭ پىكىرىنشە قىرعىز كەنە، كونە، تورباتلى، گەرەيلى، سۇلتانلى، وقلى، كوكلى، سۋشىلى، ھاراسانلى، ءجۇرىنشى، جامشى، تۇرىمشى، قوي، سۇرقى سياقتى وعىز حاننىڭ كوپ نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرى. «وعىز حاننىڭ التى ۇلىنىڭ جوعارىداعى نەكەلى ايەلدەرىنەن باسقا كۇندەرىنەن تۋعان تاعى دا جيىرما ءتورت بالالارى بولدى، ولاردىڭ قايسىسى كىمنەن تۋعانى ءمالىم ەمەس»  دەيدى ابىلعازى حان.

وسىنداي مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ءبىز قىرعىز ەلى اۋەل باستا وعىز قاۋىمداستىقتارىنا ءبىر قاتىسى بار دەپ ەسەپتەيمىز. قىرعىز شىعۋ تەگى مەن اتاۋى دا وزدەرىنىڭ كونە فولكلورىنادا ايتىلاتىن «قىرىق قىز بەن قىزىل يتتەن ەمەس»، قىر وعىز، ياعني تاۋ اراسىن جايلاعان وعىزدىڭ ەلى دەگەن ماعىنا بەرسە كەرەك.  ابىلعازىنىڭ «كۇڭنەن تۋدى» دەگەن ءسوز» قىرعىزداردىڭ وعىز قاۋىمدارىنىڭ ىشكى قۇرامىنا ەمەس، كەرىسىنشە سىرتقى قۇرىلىمدارىنا ەنگەنىن انىقتايدى دەگەن پىكىردەمىز.  ەگەر ءبىز تاريحي دەرەكتەردەن وعىزدىڭ باستى قاۋىمدارىنا قاتىستى «ىشكى وعىز» (يشگۋز، سكۋز، سكيف) اتاۋىن كەزدەستىرسەك،  وندا قىرعىزدىڭ «قورقىت اتا» كىتابىندا ايتىلاتىن سىرتقى وعىزداردىڭ اراسىندا بولعانى.

قىرعىزدار تۋرالى دەرەكتەردىڭ كوپتەپ كەزدەسەتىن ۋاقىتى شىعىس تۇرىك قاعاناتىن داۋىرلەپ تۇرعان كەزەڭى. قىرعىزدار وسى قاعاناتتىڭ قۇرامىندا بولعانى ورحون-ەنيسەي جازبالارىندا دالەلدەنەدى. بۇل جازبالارعا قاراعاندا 710 جىلدارى  بۋمىن قاعان، كۇلتەگىن مەن تونىكوك باستاعان اۋىر قول ءسىبىر ايماعىنا ۇلكەن جورىق جاساپ، ءبىرتالاي ەلدى، سونىڭ ىشىندە قىرعىزداردى دا جازالاعان. قىرعىز تايپالارى اراسىندا تىنىشتىقتىڭ ساقتالۋىن باقىلاۋشى شىعىس تۇرىك قاعاندىعىنىڭ اسكەرى ورنالاستىرىلدى. جازالاۋ شارالارىنان كەيىن شەت جايلاعان قىرعىزدارعا ەداۋىر دەربەستىك بەرىلدى. كەيىننەن شىعىس تۇرىك قاعاناتى السىرەگەن ۋاقىتتا، ونىڭ قۇرامىنداعى تايپالارمەن بىرگە قىرعىزدار دا ءوز بەتىنشە تاريحي ساحناعا شىقتى. ۆ.بارتولد «كيرگيزسكوە ۆەليكودەرجاۆيە» دەپ اتالعان بۇل عاسىردا  جاۋىنگەر قىرعىز تايپالارى  20 جىلعا سوزىلعان قىرعىن سوعىستىڭ ناتيجەسىندە ءۇشىنشى تۇرىك، نەمەسە ۇيعىر قاعاناتى اتالاتىن مەملەكەتتى قۇلاتتى. قىرعىز اتتى اسكەرى 840 جىلى ورحون بويىنداعى قارابالعاسىن قالاسىن تاس-تالقان قىلىپ شاپتى.  ورتالىق ازياعا باسا كوكتەپ كىرىپ، ونداعى وتىرىقشى ۇيعىر قالالارى مەن كوشپەلى تايپا مەكەندەرىنە 847 جىلعا دەيىن ويران سالدى. وسىلايشا  نەگىزىنەن وعىز تايپالارى قۇرعان، عۇن مەملەكەتتىك ءداستۇرىن جالعاستىرعان بايىرعى تۇرىك وركەنيەتى ءومىر ءسۇرۋى ءبىر جولا توقتاتىلدى. بۇل جاۋگەرشىلىك ورتالىق ازيادا «قىرعىز قىرعىنى» دەگەن اتپەن ەستە قالدى. ساحا حالقى "كىرگىس ۋيەتە" اتايدى (ۆەك بويني, رەزني).  «ماناس» جىرىنىڭ العاشقى نۇسقالارى وسى كەزەڭنىڭ جەمىسى. قازاق اراسىنداعى «ەسكى قىرعىزدار» سول  كەزەڭنەن قالعان ەستەلىك.

«قىرگىس ۋيەتە» كەزەڭىندە قىرعىزدىڭ ءوزى ءشىلدىڭ بوعىنداي شاشىراپ، ءبىر شەتى التايعا ەندى، ءبىر شەتى ارال بويىنا ەستەك اراسىنا باردى، ءبىر شەتى سىبىردە قالدى. وسى سەبەپتى سول ءداۋىردىڭ كۋاسى ماحمۇت قاشقاري قىرعىزداردى  كوپتەگەن قاتارداعى تۇرىك تەكتەس تايپالاردىڭ اراسىندا اتايدى: «رۇمعا بارىنەن جاقىن ورنالاسقان تايپا باجاناق، ونان كەيىن قىفجاق، وعۇز، ياماك، باشعىرت، باسمىل، قاي، ياباقۋ، تاتار، قىرقىز تايپالارى. قىرقىزدار شىنعا جاقىن ورنالاسقان. ونان بەرى جىگىل، توحسي، ياعما، وعراق، جارۇق، جومۇل، ۇيعىر، تاڭۇت، حىتاي تايپالارى”.

شىڭعىس داۋىرىنە قاتىستى دەرەكتەردە دە قىرعىزدار بەلگىلى دەرجاۆا قۇرعان حالىقتاردىڭ اراسىندا ەمەس، قايتا قاراپايىم ورمان حالىقتارىنىڭ اراسىندا ءجۇر. دەرەكتەردە قىرعىز جانە كەم-كەمجيۋت اتاۋلارى قاتار اتالادى.  بۇل اتاۋلاردى ورتاعاسىرلىق تاريحشىلار اۋەلى جەر اتاۋى ەسەبىندە قولدانادى. مىسالى راشيد-اد-دين جازباسىندا «قىرعىز جانە كام-كامدجيۋت قاتار جاتقان ەكى ءۋالايات، ولار ەكەۋى بىرىگىپ ءبىر ۇلىستى قۇرايدى» دەيدى.  «كەم» دەگەن ءسوز ەجەلدەن ەنەساي وزەنى ماڭىن جايلاعان ەل ءۇشىن وزەن دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل جەردى نەگىزىنەن قىرعىزدار مەكەندەگەن. ونىڭ ءبىر شەكاراسى تايجۋىت ەلى مەكەن قىلعان سەلەنگى بولسا، ەكىنشى جاعى بارعۋ، تۇمات، كوري، باياۋىت اتانعان ەلدەر. راشيد-اد-دين «كەم-كەمجيۋىتتىڭ ءبىر جاعى نايمان ەلىنىڭ جاز جايلايتىن جازىقتارى مەن قىس قىستايتىن تاۋلارىمەن شەكارالاس دەيدى». بۇل نايماندار قازىرگى كۇندە ءبىزدىڭ سولتۇستىكتەگى جاقىن كورشىلەرىمىز التاي تەلەۋىتتەرىنىڭ جانە تۋۆا حالىقتارىنىڭ  ىشىندە كەزدەسەدى. زامانىندا نايمانداردىڭ قىرعىزبەن ءاردايىم سوعىسىپ وتىرعانى بەلگىلى. جازبا دەرەكتەردە بۇل ءداستۇرلى جاۋگەرشىلىك قارا قىتايلاردىڭ زامانىندا  باستالىپ، نايمانداردا ءوز جالعاسىن تاپتى دەيدى.

قىرعىزدىڭ سىبىردە قالعانى رەسەي وتارشىلدىعى كەزىندە  قاتتى قارسىلاسىپ، كەيىن جوڭعاريا قۇرامىنا كىرگەنى بەلگىلى. سىبىردە قالعاندارى قىرعىزعا ەرتەدەن كورشى بولعان، وزگەلەر «قىشتىم» دەپ اتايتىن، وتىرىقشى حاكاس قاۋىمدارى عانا. التايعا قونىستانعان قىرعىز تايپالارى جەرگىلىكتى عۇن قاۋىمدارىنان قالعان تولەڭگىتتەرمەن ارالاستى. ولاردىڭ ءبىر بولەگى 1326-1329 جىلدارى موعولستان حاندارىنىڭ ىقپالىمەن الاتاۋعا كوشىرىلدى دە ءۇيسىن تايپالارىمەن ارالاستىققا ءتۇستى. بۇل ماسەلەلەردى مىرزا حايدار دۋعلاتى شىعارمالارىنان انىقتالادى. موعولستان تاريحي ساحناسىنان كەتكەن سوڭ قىرعىز تايپالارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەندى.

قورىتا كەلسەك تولىباي سىنشى تۋرالى اڭىزدار ەۋرازيا حالىقتارىنىڭەڭ ەجەلگى جانە ورتاق مۇراسى. ۋاقىت جاعىنان شامالاساق بۇل اڭىزدار جىلقىنى كىشى ازياعا العاش تانىستىراتىن حەت (حەتتا) داۋىرىنە باراتىنى انىق. بۇل اڭىزدىق دەرەكتەر قىرعىز اراسىندا قالاي ساقتالدى دەگەن اڭگىمەگە كەلسەك، وندا پروتووعىزدار، ياعني ساق-يشگۋز (سكيف) داۋىرىنە قاراي بويلاۋ كەرەك. يشگۋز دەگەنىمىز ىشكى وعىزدار ەكەنى انىق، ال ىشكى وعىزداردىڭ قاڭلى ەكەنى انىق بولادى.  ەندەشە سول داۋىردە قىرعىزدىڭ اتالارى «قىر وعىزدارى» اتانعان بولۋى كەرەك دەگەن بولجام ۇسىنامىز. ەندى كەلىپ قىرعىز اۋىز ادەبيەتىنە اسان قايعى وبرازى قالاي ەندى دەسەك، وندا ءبىز التىن وردا داۋىرىندەگى نوعايلى اتالاتىن تايپالاردىڭ قىرعىز ەتنوگەنەزىنە اسەرى تۋرالى ايتۋىمىز كەرەك. مۇمكىن بۇل بولجامدار بىزگە دەيىن دە بىرەۋلەر تاراپىنان ايتىلعان بولار،  ەندەشە تولىباي سىنشى تۋرالى اڭىز وسى بولجامنىڭ دايەكتى دالەلى ەكەنىن ەسكەرتكىمىز كەلەدى.

ارتىقباەۆ جامبىل ومارۇلى

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

Abai.kz