الەمدە ءوزiنiڭ تاۋەلسiزدiك كۇنiن بەلگiلەمەگەن مەملەكەت جوق. ولاردىڭ ءبارi تاۋەلسiزدiك مەرەكەسiن بەلگiلi بiر تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى ەرەكشە اتاپ وتەدi. ارالارىندا ۇلتتىق ءارi مەملەكەتتiك مەرەكەلەرiنiڭ ارا-جiگi اجىراتىلعان ەلدەر دە بار. ماسەلەن، ۇلىبريتانيا، ماروككو، ساۋد ارابياسى، ومان سۇلتاناتى، تايلاند iسپەتتi ەلدەر ءوز كورولدەرiنiڭ تۋعان كۇندەرi مەن مەملەكەتتiڭ قۇرىلعان كۇندەرiن ۇلتتىق مەرەكە رەتiندە اتاپ وتەدi.

الەمدە ءوزiنiڭ تاۋەلسiزدiك كۇنiن بەلگiلەمەگەن مەملەكەت جوق. ولاردىڭ ءبارi تاۋەلسiزدiك مەرەكەسiن بەلگiلi بiر تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى ەرەكشە اتاپ وتەدi. ارالارىندا ۇلتتىق ءارi مەملەكەتتiك مەرەكەلەرiنiڭ ارا-جiگi اجىراتىلعان ەلدەر دە بار. ماسەلەن، ۇلىبريتانيا، ماروككو، ساۋد ارابياسى، ومان سۇلتاناتى، تايلاند iسپەتتi ەلدەر ءوز كورولدەرiنiڭ تۋعان كۇندەرi مەن مەملەكەتتiڭ قۇرىلعان كۇندەرiن ۇلتتىق مەرەكە رەتiندە اتاپ وتەدi.

الەمدە ءوز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان 200-گە جۋىق ەلدiڭ مەملەكەتتiك تاريحي دامۋىندا الاتىن ورنى مەن ونىڭ قالاي اتالىپ وتەتiنiنە بiر قىدىرۋ شولۋ جاساعانىمىزدا ءتۇرلi مالiمەتتەرگە تاپ بولدىق. الەم ەلدەرiنiڭ 90 پايىزى ءوز تاۋەلسiزدiگiن ناقتى اتاۋىمەن تويلاسا، قالعان 10 پايىزى - «رەسپۋبليكا كۇنi»، «ۇلت كۇنi»، «ۇلتتىق قايتا ورلەۋ كۇنi»، «ۇلتتىق كوتەرiلiس كۇنi»، «تاۋەلسiزدiكتi قايتا قۇرۋ كۇنi» مەرەكەسi رەتiندە اتاپ وتەدi ەكەن.
جەر بەتiندە «رەسپۋبليكا كۇنiن» ەڭ ۇزاق تويلاپ كەلە جاتقان ەل - سان-مارينو رەسپۋبليكاسى. ول بۇل مەرەكەنi 301 جىلعى 3-قىركۇيەكتەن اتاپ ءوتiپ كەلەدi. ال، ءوز تاۋەلسiزدiگiن ۇزاق تويلاپ كەلە جاتقان ەل امەريكا قۇراما شتاتتارى. اقش تاۋەلسiزدiك مەرەكەسiن 1776 جىلعى 4-شiلدەسiنەن اتاپ ءوتiپ كەلەدi ەكەن. ال، ءوز تاۋەلسiزدiگiن ەڭ كەش العان مەملەكەت سلوۆاكيا. 1993 جىلدان «سلوۆاكيانىڭ قۇرىلعان كۇنi» رەتiندە جالپى ۇلتتىق مەرەكە رەتiندە اتاپ وتiلەتiن شارا ەڭ ۇلكەن مەملەكەتتiك مەرەكەگە جاتادى.
كۇنi كەشە بiر لاگەردە بولعان بەلورۋس رەسپۋبليكاسى «تاۋەلسiزدiك مەرەكەسi» مەن «رەسپۋبليكا كۇنiن» بiر ايدا (شiلدە) اتاپ وتسە، لاتۆيا رەسپۋبليكاسى «رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلعان كۇنi» (1918) جانە «تاۋەلسiزدiك دەكلاراتسياسىن جاريالاعان كۇن» (1990) مەرەكەسiن، ءازiربايجان رەسپۋبليكاسى «ۇلتتىق قايتا ورلەۋ» (1918) جانە «مەملەكەتتiك تاۋەلسiزدiك كۇنi» (1990) مەرەكەسiن مەملەكەتتiك تۇرعىدا تويلايدى. ءازiربايجان حالقى «ۇلتتىق قايتا ورلەۋ كۇنiن» ەرەكشە كوڭiل-كۇيمەن تويلايدى. ودان باسقا مەملەكەتتiك مەرەكەلەردiڭ بiرi رەتiندە جىل سايىن 15-ماۋسىمدا «ءازiربايجان حالقىن قۇتقارۋ كۇنi» اتالىپ وتiلەدi. ال، جىلدىڭ سوڭعى كۇنiندە «جەرجۇزiندەگi ءازiربايجانداردىڭ ىنتىماق كۇنi» مەرەكەلەنەدi. ال، گرۋزيا حالقى «تاۋەلسiزدiكتi قايتا قالپىنا كەلتiرۋ» مەرەكەسi رەتiندە اتاپ وتەدi. كورiپ وتىرعاندارىڭىزداي، كەشەگi كەڭەستiڭ شەكپەنiنەن شىققان پوستكەڭەستiك ەلدەر سياقتى گرۋزينەر تاۋەلسiزدiك كۇنiن ەمەس، بۇرىن وزدەرiندە بولعان مەملەكەت تاۋەلسiزدiگiنiڭ جاڭعىرۋ كۇنiن اتاپ وتەدi. دەمەك، گرۋزين حالقى ءۇشiن كەڭەس بودانىنان بوسانىپ شىققان كۇن - العاشقى تاۋەلسiزدiك كۇنi ەمەس. گەرمانيا «گەرمانيانىڭ بiرلەسۋ كۇنiن» ۇلتتىق مەرەكە رەتiندە تويلاسا، رەسەي فەدەراتسياسى بۇل ايتۋلى كۇندi 2002 جىلدان «رەسەي كۇنi» رەتiندە رەسمي تۇردە تويلايدى. مiنە، بۇل مەرەكەلەردiڭ ءبارiنiڭ ماعىناسى بiر دەسەك، ۇلكەن قاتەلiكتەرگە ۇرىنار ەدiك.

الاش

بۇگiنگi تاڭدا تاۋەلسiزدiك پەن تاۋەلدiلiك ادامزات تارازىسىنىڭ ەكi باسىندا ءالi تەڭسەلiپ تۇر. وتكەن عاسىردىڭ 60 جىلدارى لاتىن امەريكاسىنداعى ەلدەر ازاتتىق دەپ ۇران سالىپ جاتقاندا افريكا قۇرلىعى ەلدەرi ۇيقىسىنان ەندi كوزiن تىرناپ اشىپ جاتقان-دى. اراعا 20 جىل سالىپ، بالكان تۇبەگiندەگi بiر ەلدiڭ كiرپiشiنiڭ ۇگiتiلۋiنەن الەمنiڭ ساياسي كارتاسىنان بiرنەشە ەل تۋ كوتەرiپ شىعا كەلدi. عاسىر سوڭىنىڭ 90 جىلدارى الەم كارتاسى تاعى دا «جۇكتi» بولىپ، كسرو-دان ءبولiنiپ، ءوز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان 15 ەلدi باۋىرىنا الدى. بۇل ەلدەر وزگەلەردەن وزىق شىقتى. باتىستىڭ باسقا ەلدەرمەن تاۋەلسiزدiك تiلiندە سويلەسپەيمiن دەگەن پيعىلىنىڭ بەت پەردەسiن سىپىرىپ تاستاپ، بiر قاتارعا وتىرىپ، مامiلە قۇرۋعا يلiكتiردi. وعان كۋا، كۇنi كەشە عانا قازاقستان استاناسىندا وتكەن ەۋروپاداعى قاۋiپسiزدiك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ سامميتi.
ححI عاسىردا تاۋەلسiزدiك ماسەلەسi الەمنiڭ ءار شالعايىندا تاعى دا وتكiر قويىلا باستادى. بۇعان قوعامدىق فورماتسيالار اۋىسقان تۇستا كوپتەن كۇتكەن ساياسي بوستاندىققا يە بولعىسى كەلەتiن ەلدەر ايرىقشا الاڭداۋدا. قازiر الەمدە ءوز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان بiر-اق حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان تانىلماعان 30 شاقتى ەل بار. ولار ءوز تاۋەلسiزدiگiن قورعاۋعا بەل شەشiپ كiرiسiپ وتىر. ءسويتiپ، تاۋەلسiزدiك يدەياسى كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ اڭساعان ارمانى مەن مۇراتىنا اينالىپ وتىر. ەگەر حح عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىندا ونداعان ۇلتتىق مەملەكەتتەر پايدا بولسا، دەموكراتيا بەرiك ورنادى دەگەن ەۋروپادا ۆاللون، باسك، شوتلاندىق، فلامەن، كاتالوندىقتار تاۋەلسiزدiك ءۇشiن جانىن سالىپ كۇرەسۋدە. تايتالاسقان كۇرەستەن سوڭ، كوسوۆو ءوز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاپ جiبەردi.
تاريحتا ءوز تاۋەلسiزدiگiن بەرiك ۇستاپ تۇرا الماعان، بiراق كەيiن ونى وراسان زور قىرعىنمەن قايتا ورنىقتىرعان ەلدەر دە بار. مىسالى، بۇگiنگi الەمدەگi ەڭ دامىعان ەلدەردiڭ بiرi پورتۋگاليا 1580 جىلى يسپانيامەن بيلiك اۋلەتiنiڭ جاقىنداسۋىنىڭ اسەرiنەن تاۋەلسiزدiگiنەن ايرىلىپ قالدى. يسپانيا كورولi فيليپپ II-شi پورتۋگاليا ءتاجiنiڭ يەگەرi سانالىپ، 88 جىل اۋلەتiمەن بيلiك قۇرعان. وسى جىلدار iشiندە پورتۋگاليانىڭ حالقى قۇلدىققا اينالىپ، بiرنەشە ەسە حالىق سانىنان ايرىلعان. 300 مىڭ ادام سىرتقا كەتiپ، كاپيتالدىڭ سىرتقا اعىلۋىنا اسەر ەتكەن. كۇشتەپ ماجبۇرلەۋ ارقىلى باسقا دiندi قابىلداعان. مادريدتiڭ ساراي بيلiگiنە قارسى كوتەرiلiسكە شىققان پورتۋگالدىقتار 1640 جىلى جالپىحالىقتىق ەرەۋiلگە شىعىپ، يسپاندىقتاردى قۋىپ شىققانمەن، ءوز تاۋەلسiزدiگiن الۋ جولىندا 28 جىل بويى قارۋلى قارسىلىقتارىن بiلدiرگەن.
ادامزات بالاسى جاراتىلعاننان بەرi بiرi باعىنىشتى بولۋعا، ەكiنشiسi ۇستەمدiك ەتۋگە بەيiم تۇرعان. ءوز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان پورتۋگاليا ءوز كۇشiنە مiنگەسiن، اينالاسىنداعى ءالسiز ەلدەردi جاپپاي جاۋلاۋعا كiرiسكەن. ەكونوميكالىق ءوزارا تاۋەلدiلiكتiڭ ءتۇپتiڭ تۇبiندە ساياسي-ۇلتتىق تاۋەلسiزدiكتەن باسىم تۇسەتiندiگi جايلى تەوريالىق پايىمدار سول كەزدiڭ وزiندە كورiنiس بەرiپ قالعان.
حVIII عاسىردىڭ باسىندا پورتۋگاليا برازيليانى «باۋىرىنا باسىپ» كولونيالدىق ءداۋiرiن وتكiزگەن. 1808 جىلى ناپولەوننىڭ پورتۋگالياعا قارسى باسقىنشىلىق سوعىسىنىڭ سوڭى 1815 جىلى برازيليانى كولونيالدىق ستاتۋسىنان ايرىپ تىنعان. 1822 جىلى برازيليا ءوز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان.
پاناما ءوز تاۋەلسiزدiگiن 3 رەت جاريالاپ، بۇل كۇندi اتاپ وتۋدە رەكوردسمەن بولىپ وتىر. بiر تۋدىڭ استىندا ەكi رەت باس يiپ، كولۋمبيادان تiزەرلەپ وتىرىپ، ەكi رەت تاۋەلسiزدiگiن العان پاناما ءۇشiنشi رەت يسپانيانىڭ يلەۋiندە بولعان. ۇزاق ۋاقىتتار بويى جۇرگiزگەن پارتيزاندىق كۇرەستiڭ اسەرiنەن 1903 جىلى ءوز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان.
تاۋەلسiز مەملەكەت ءوزiنiڭ قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتۋشi جانە قاتەر ءتوندiرۋشi كۇشتەردiڭ ارا سالماعى مەن تەپە-تەڭدiگiنە قاراي كۇن كەشەدi. سوندىقتان، كەي ەلدەر ءوز تاۋەلسiزدiگiن قاۋiپ-قاتەر مەن مۇمكiندiكتەرiن دۇرىس باعالاۋ ارقىلى ساقتاي الادى.
ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق نيەت جانجال، قاستاندىقپەن بiر جۇرەدi. ۇلتتىق بولمىس بۇلiكپەن بiردەي. ول ءوزارا بايلانىسقا، تۇراقتىلىققا قارسى، تەجەگiش كۇش. تۇرiك حالقىنىڭ تاۋەلسiزدiك جولىنداعى كۇرەسi وڭاي بولعان ەمەس.
وسمان مەملەكەتi بولشەكتەنiپ، اينالا انتالاعان جاۋدىڭ ورتاسىندا بiر ۋىس بولىپ تۇرiك جۇرتى قالعاندا ونىڭ تاۋەلسiزدiگi قىل ۇستiندە تۇردى. مۇنداي جاعدايدا جالعىز عانا جول بار ەدi. ول - ۇلتتىق بيلiككە سۇيەنگەن، تاۋەلسiز، جاڭا تۇرiك مەملەكەتiن قۇرۋ بولاتىن. بۇل جولدا تۇرiك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋشى مۇستافا كەمال اتاتۇرiك ەشتەڭەدەن ايانبادى. اتاتۇرiك ءوزiنiڭ: «نە تاۋەلسiزدiك، نە ءولiم» اتتى ەڭبەگiندە بىلايشا وي تۇزەدi: «نەگiزگi پرينتسيپ - تۇرiك ۇلتىنىڭ ابىرويلى ۇلت رەتiندە ءومiر ءسۇرۋi. بۇل پرينتسيپ تەك تاۋەلسiزدiككە قول جەتكەندە عانا جۇزەگە اسۋى مۇمكiن. قانشالىقتى باي جانە قانشالىقتى مولشىلىقتا ءومiر سۇرگەنمەن، تاۋەلسiزدiگi جوق ۇلت وركەنيەتتi الەمدە ءبارiبiر وتار ەلدەن ارتىق سانالمايدى.
شەت مەملەكەتتەردiڭ كومەگi مەن قولداۋىنا سۇيەنۋ ادامدىق سيپاتتاردان جۇرداي، كەدەيشiلiك، السiزدiك جانە مۇساپiرلiكتi مويىنداۋدان باسقا ەشتەڭەنi بiلدiرمەيدi. شىندىعىندا دا، مۇنشالىق تومەن دەڭگەيگە تۇسپەگەندەردiڭ وزدەرiنە باسشى ەتiپ شەتەل ازاماتىن تاعايىنداۋىنا جول بەرمەۋ كەرەك. الايدا، تۇرiك حالقىنىڭ ار-نامىسى مەن ابىرويى جانە قابiلەتi وتە جوعارى. مۇنداي ۇلتتىڭ قۇل بولعانشا جوق بولعانى جاقسى...
ولاي بولسا، نە تاۋەلسiزدiك، نە ءولiم!
تۇرiك باۋىرلارىمىز رەسپۋبليكا كۇنiن 1923 جىلدان بەرى تويلاپ كەلەدi.
كامبودجانىڭ تاۋەلسiزدiگi - تاۋەلدiلiك سەزiمiنەن تازا سانا بيلiگiمەن ورنادى. حIح عاسىردىڭ ورتا شەنiنەن 1945 جىلعا دەيiن فرانتسيانىڭ كولونياسى بولىپ كەلگەن كامبودجا 1953 جىلعى 9-قاراشادان ءوز تاۋەلسiزدiگiن تويلاپ كەلەدi. ول تاۋەلسiزدiكتiڭ ءوزi جاپونيانىڭ كامبودجانى وككۋپاتسيالاۋىمەن كەلگەن بولاتىن. جاپونيانىڭ جەڭiلiسiنەن كەيiن تۇبەكتە فرانتسۋزدار ەكiنشi مارتە ءوز پروتەكتوراتىن ورناتىپ، كامبودجانى فرانتسيالىق وداققا قوسىپ الدى. ۇزاق ۋاقىت بويى جۇرگiزiلگەن ازات ەتۋ قوزعالىسى 1953 جىلى 9-قاراشادا كامبودجانىڭ تاۋەلسiزدiگiن جاريالادى.
1958 جىلى ەل استاناسى پنومپەندە تاۋەلسiزدiككە ارنالعان ەسكەرتكiش ورناتىلىپ، بارلىق مەملەكەتتiك مادەني iس-شارالار وسى جەردە وتكiزiلەتiن بولدى.
پاكiستان يسلام رەسپۋبليكاسى ءوز تاۋەلسiزدiگiن 1947 جىلعى 14-تامىزدان اتاپ ءوتiپ كەلەدi. پاكiستاننىڭ تاۋەلسiزدiك جولىنداعى كۇرەسi يسلام يدەياسىنان تۋىنداعان ەركiندiك، تەڭدiك كوزعاراسىمەن كەلدi. مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتi رامازان ايىنان سوڭ ءۇش كۇننەن كەيiن ءوز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان پاكiستان ءوز باعىتىن يسلام الەمiمەن بايلانىستىردى.
يزرايل - تاۋەلسiزدiك مەرەكە-سiن 1948 جىلعى 14-مامىردان اتاپ ءوتiپ كەلەدi. بۇل كۇنi سالتاناتتى قابىلداۋلارمەن قاتار اسكەري شەرۋ وتكiزiلەدi. دiني كوزعاراستاعى ەۆرەيلەر قاسيەتتi ورىنداردا سۇرەلەر وقىپ، تاناحا (بيبليا) وقۋدان حالىقارالىق كونكۋرس وتكiزەدi.
تۇركiمەنستان - تاۋەلسiزدiگiن 1991 جىلى 27-قازاندا جاريالاعان. الايدا، حالىق بۇل مەرەكەنi 1 اي بويى تويلايدى. مەرەكەلiك iس-شارا اشحابادتاعى تاۋەلسiزدiك مونۋمەنتi مەن ونىڭ اينالاسىنداعى تۇركiمەن حالقىنىڭ تاريحىندا وزiندiك ورنى بار، اقىندار مەن ويشىلدارعا، ەل بيلەۋشiلەرiنە سوعىلعان ەسكەرتكiشتەرگە تاعزىم ەتۋدەن باستالادى. اسكەري شەرۋ وتكiزiلiپ، گيننەستiڭ رەكوردتار كiتابىنا ەنگەن ۇزىندىعى 133 مەتردi قۇرايتىن الەمدەگi ەڭ ۇزىن مەملەكەتتiك تۋدىڭ جانىندا مەرەكەلiك وت-شاشۋلار وتكiزiلەدi.
تاۋەلسiزدiك مەرەكەسiنە وراي «تۇركiمەن اتتارى» ويىن-ساۋىق كەشi ءوتiپ، مەملەكەتتiك ناگرادالار تاپسىرىلادى.
تۇركىمەنستاندا حالىقتى وتانشىلدىققا تاربيەلەيتىن ۇلتتىق نەگىزدەن باستاۋ الاتىن بۇدان باسقا دا بىرنەشە ۇلتتىق مەرەكەلەر بار. ماسەلەن «تۇركىمەن قاۋىنى»، «تۇركىمەن كىلەمى»، «ماقتىمقۇلى پىراعى»، «ءبىر تامشى سۋ» مەرەكەلەرى جىل سايىن جالپى حالىقتىق ۇلان اسىر توي رەتىندە اتالىپ وتىلەدى.
ءۇندiستان تاۋەلسiزدiگiن 1947 جىلى 15-تامىزدا جاريالاعان. بۇل كۇنi دەلي قالاسىنداعى قىزىل فورت قابىرعاسىنا 1947 جىلى ەلدiڭ تۇڭعىش پرەمەر-مينيسترi دجاۆاحارلال نەرۋدiڭ ىقپالىمەن كوتەرiلگەن ءۇش ءتۇستi مەملەكەتتiك تۋدىڭ جانىنا حالىقتىڭ جينالۋىمەن مەرەكەلiك شارالار باستالادى. 1947-1949 جىلداردا تاۋەلسiزدiك كۇنiنە وراي اسكەري شەرۋلەر وتكiزiلiپ تۇرعان.
1950 جىلى ءۇندiستاننىڭ رەسپۋبليكا بولىپ جاريالانۋىنا وراي، تاۋەلسiزدiك مەرەكەسi ەكiنشi قاتارعا ىعىستىرىلعان.
رەسەي فەدەراتسياسىندا 1992 جىلى 12-ماۋسىمدا رسفسر-دiڭ مەملەكەتتiك سۋۆەرەنيتەتi جونiندەگi دەكلاراتسياسىنىڭ قابىلدانۋىنىڭ بiرجىلدىعىنا وراي، ونى «تاۋەلسiزدiك كۇنi» مەرەكەسi دەپ قاتەلەسۋشiلەر كوپ بولدى. 2002 جىلدان بۇل مەرەكە «رەسەي كۇنi» دەگەن جاڭا اتاۋمەن تويلانىپ كەلەدi.
شىندىعىنا سايساق، رەسەي تاۋەلسiزدiگiن قايتا قالپىنا كەلتiرۋ 1480 جىلعى 11-جەلتوقساندا موڭعول-تاتار باسقىنشىلىعىنان ازات ەتۋدەن باستالادى.
تاۋەلسiزدiك فيلوسوفياسى كورiپ وتىرعانىمىزداي iشكi ءمانiن وزگەرتكەنمەن، تۇپكi اڭسارىن بۇزباي ساقتاپ قالعان. بۇل كوپ ەلدەردiڭ باستى قارۋى. بiز وسىعان وراي، تاۋەلسiزدiك ديلەمماسى نەدە دەگەن ساۋالدىڭ توڭiرەگiندە وي وربiتۋگە تىرىستىق. ەندى اڭگىمە اۋا-نىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە قاراي ورايلاستىرايىق.
تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس تاۋەلسىزدىككە دەيىن عانا ەمەس، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن باستالادى. ويتكەنى وتار ەلدىڭ ءبىر جاۋى، ياعني وتارشىلارى بولسا، تاۋەلسىز ەلدىڭ مىڭ جاۋى بولادى. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن قاۋىپ-قاتەر مەن مۇمكىندىكتەرىن دۇرىس باعالاۋ ارقىلى ساقتاي الامىز. ازىرشە قازاق ءوزىن قازاق سەزىنەتىن مەرەكەلىك كۇن - ءاز-ناۋرىزدان باستالعان با؟ - دەپ ۇرەيلەنەسىڭ. وسى تۇستا ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، قازاقتى وزگەگە تانىتا تۇسىرەتىن ۇلتتىق مەرەكەلەرىمىزگە ەرەكشە باسىمدىق بەرۋگە ابزال بولار ەدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق سەزىمى نازىك، كوڭىلى جارىمجان، ءار نارسەگە الاڭداعىش، سەبەبى، وتارلاۋ زامانىنىڭ سالعان جاراقاتىنىڭ ورنى ءالى جازىلعان جوق. تاۋەلسىزدىك العان قازاق ۇلتىنىڭ ەڭ نازىك، وسال جەرى دە ۇلتىنىڭ بولاشاعى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى حانگەلدى ءابجانوۆتىڭ «توي تولقىتقان وي» (№335-338, 31 قازان 2007 جىل) دەگەن ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن. وندا مەملەكەتتىلىگىمىزدى ۇلىقتاۋعا بايلانىستى كوڭىلگە قونىمدى ويلار قامتىلعان. ەگەمەندىگىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن قوزعاعان سول ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون سانادىق.
بىرىنشىدەن، بوداندىققا قارسى كۇرەستىڭ اسقار شىڭىنداي الاش قوزعالىسى 1917 جىلدىڭ 12-جەلتوقسانىندا ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ شەشىمىمەن الاش اۆتونومياسىن جاريالادى. تاريحي ءساتتىڭ ءمانىن «سارىارقا» گازەتى بىلايشا اشقان ەكەن: «دەكابردىڭ 12-ءسى كۇنى، ءتۇس اۋا، ساعات 3-تە دۇنيەگە الاش اۆتونومياسى كەلىپ، ازان شاقىرىلىپ ات قويىلدى. التى الاشتىڭ بالاسىنىڭ باسىنا اق وردا تىگىلىپ، الاش تۋى كوتەرىلدى. ۇلكەن اۋىلدارعا قوڭسى قونىپ، شاشىلىپ جۇرگەن قىرعىز-قازاق جۇرتى ءوز الدىنا اۋىل بولدى. وتانسىز جۇرت وتاندى بولدى». دەمەك، 12 جەلتوقسان «الاش كۇنى» اتالۋعا سۇرانىپ تۇرعان جوق پا؟
ەكىنشىدەن، 1917 جىلعى 13-جەلتوقساندا م. تىنىشپاەۆ، م. شوقاي باسقارعان تۇركىستان مۇحتارياتىن (اۆتونومياسىن) قولداپ، تاشكەنت كوشەلەرىنە شىققان بەيبىت حالىق شەرۋىن بولشەۆيكتىك بيلىك قارۋ قولدانۋمەن قانعا بويادى، وتارلىق ساياسات جالعاسا بەرەتىنى اشكەرەلەندى. بايمىرزا حايتتىڭ جازۋىنشا بەتبۇرىستى ساياسي وقيعاعا ايرىقشا ءمان بەرگەن اقش كونگرەسى ارادا 42 جىل وتسە دە، 1959 جىلدىڭ 17 شىلدەسىندە قاۋلى قابىلداپ، 13-جەلتوقساندى تۇركىستان كۇنى دەپ جاريالاۋعا ۇيعارىپتى. ءبىز بۇل كۇندى «ازاتتىق كۇرەسكەرلەرى كۇنى» دەپ نەگە اتامايمىز؟
ۇشىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسى 1991 جىلعى 14-جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن سالتاناتتى تۇردە جاريالادى. بۇل اپتانىڭ سوڭعى جۇمىس كۇنى - سەنبى ەدى. ماڭىزى جاعىنان كەلگەندە بۇل كۇن «ۇلتتىق ماقتانىش كۇنى» عوي.
تورتىنشىدەن، پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆ 1991 جىلعى 16-جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭىنا قول قويدى. ازاتتىقتىڭ تاڭى اتتى.
بەسىنشىدەن، 1992 جىلعى 15-جەلتوقساندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ارنالعان تۇڭعىش سالتاناتتى جيىن ءوتتى. وندا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ «قازاقستاننىڭ ءوز جولى، ءوز بولاشاعى» تاقىرىبىنا بايانداما جاساپ، الداعى 3 جىلدا تۇتىنۋ نارىعىن رەتتەۋگە، كەلەسى بەس جىلدا ەكونوميكانىڭ شيكىزاتتىق سيپاتىن جەڭۋگە، 10-15 جىل ىشىندە يندۋستريالدى جاڭا ەلدەر قاتارىنا ەنۋگە اپاراتىن ەكونوميكالىق رەفورمالار مىندەتىن دايەكتەدى. ماقساتقا جەتۋدىڭ كەپىلى رەتىندە ءۇش فاكتوردى -قاجىرلى ەڭبەك، شىدام جانە ۇلتتىق كەلىسىمدى قاداپ-قاداپ كورسەتتى. بۇگىندە قازاقستاندىق جول - الەم مويىنداعان اقيقات. ەندەشە، «بولاشاققا ۇمتىلىس كۇنى» اتالۋعا تولىق نەگىزى بار.
التىنشىدان، رەسپۋبليكامىزدى شيرەك عاسىر باسقارعان ايگىلى د. قوناەۆتى ادام بىلمەيتىن كولبينمەن ىعىستىرعان كرەملدىڭ وكتەمدىگىنە نارازى قازاق جاستارى 1986 جىلعى 17-18 جەلتوقساندا مۇزداي قارۋلانعان كەڭەس اسكەرىنە قارسى تۇرىپ كسرو دەگەن يمپەريانىڭ شاڭىراعىن شايقادى. سودان وڭالماعان يمپەريا 1991 جىلعى 8 جەلتوقساندا كۇيرەپ ءتۇستى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا 17 جەلتوقسان «ءتوتاليتاريزمدى ايىپتاۋ كۇنى»، 18-جەلتوقسان «وتانشىلدىق كۇنى» مارتەبەسىنە ابدەن لايىق.
ۋاقىت اعىمىنا قاراي، جوعارىداعى ويلار كەمەلىنە دە كەلەر، بىراق ول كەزدە كەش بولىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.

«ۇشقيان» گازەتى