مۇحان يساحان. حاق ۇكىمدەرىن قاتىپ-سەمىپ قالعان دوگما رەتىندە قاراستىرۋشىلار قاتەلەسەدى
كەشەگى كۇنگە دەيىن مۇسىلماندىق شارتتاردى قاتىپ-سەمىپ قالعان دوگما رەتىندە قاراستىرىپ، حاق ۇكىمدەرىنىڭ كەرتارتپالىق سيپاتى باسىم دەپ كەلدىك. كەڭەستىك داۋىردە يسلامدىق قاعيدالاردىڭ قۇندىلىقتارعا تولى بولىپ كەلەتىنىن اتەيستىك سانامىز ۇعىنعىسى كەلمەدى. توقسانىنشى جىلدارى حالىق تەمىر بۇعاۋدان بوساپ حاق دىنمەن قاۋىشۋعا مۇمكىندىك العانىمەن، ءبازبىر ءدىني فۋندامەنتالدى توپتار (ۋاحاپشىلار، حيزبۋت تاحرير، تابليعشىلار، حيجراتشىلار-تاكپىرشىلەر) حاق ۇكىمدەرىن قاتىپ-سەمىپ قالعان دوگما رەتىندە دارىپتەپ، قالىڭ بۇقارادان قۇلتەمىر جاساعىسى كەلدى. بۇگىندە بۇل قارادۇرسىن ۇدەرىس ەلىمىزدە عۋلات (اسىرەشىل) توپتارى تاراپىنان ەرەكشە قارىقىنمەن جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءاسىلى، مۇسىلماندىق شارتتار بيىك پاراساتقا نەگىزدەلۋىمەن ادامدى ەرىكسىز وزىنە باۋراپ اكەتەدى. بىراق، بۇل قازىنانى يگەرۋ ءۇشىن ماسەلەگە بيىك ورە ءھام نۇرلى اقىلمەن قاراۋىمىز قاجەت. سونىمەن، ءبىز بۇگىنگى شىعارمامىزدا حاق ۇكىمدەرىنىڭ حيكمەتى جونىندە كوڭىلگە تۇيگەنىمىزدى كوپشىلىكپەن بولىسپەكپىز.
مۇسىلمان قۇقىعى نەنى ماقسات ەتەدى؟
كەشەگى كۇنگە دەيىن مۇسىلماندىق شارتتاردى قاتىپ-سەمىپ قالعان دوگما رەتىندە قاراستىرىپ، حاق ۇكىمدەرىنىڭ كەرتارتپالىق سيپاتى باسىم دەپ كەلدىك. كەڭەستىك داۋىردە يسلامدىق قاعيدالاردىڭ قۇندىلىقتارعا تولى بولىپ كەلەتىنىن اتەيستىك سانامىز ۇعىنعىسى كەلمەدى. توقسانىنشى جىلدارى حالىق تەمىر بۇعاۋدان بوساپ حاق دىنمەن قاۋىشۋعا مۇمكىندىك العانىمەن، ءبازبىر ءدىني فۋندامەنتالدى توپتار (ۋاحاپشىلار، حيزبۋت تاحرير، تابليعشىلار، حيجراتشىلار-تاكپىرشىلەر) حاق ۇكىمدەرىن قاتىپ-سەمىپ قالعان دوگما رەتىندە دارىپتەپ، قالىڭ بۇقارادان قۇلتەمىر جاساعىسى كەلدى. بۇگىندە بۇل قارادۇرسىن ۇدەرىس ەلىمىزدە عۋلات (اسىرەشىل) توپتارى تاراپىنان ەرەكشە قارىقىنمەن جۇزەگە اسىرىلۋدا. ءاسىلى، مۇسىلماندىق شارتتار بيىك پاراساتقا نەگىزدەلۋىمەن ادامدى ەرىكسىز وزىنە باۋراپ اكەتەدى. بىراق، بۇل قازىنانى يگەرۋ ءۇشىن ماسەلەگە بيىك ورە ءھام نۇرلى اقىلمەن قاراۋىمىز قاجەت. سونىمەن، ءبىز بۇگىنگى شىعارمامىزدا حاق ۇكىمدەرىنىڭ حيكمەتى جونىندە كوڭىلگە تۇيگەنىمىزدى كوپشىلىكپەن بولىسپەكپىز.
مۇسىلمان قۇقىعى نەنى ماقسات ەتەدى؟
يسلام دىنىندە مۇسىلمان قۇقىعى «شاريعات» اتاۋىنا يە. اراب تىلىندەگى «شاريعات» ءسوزىنىڭ ماعىناسى: جول، ءادىس، ادەت، ۇقساس، جالعىز، سۋعا اپاراتىن سوقپاق ماعىنالارىن بەرەدى. قۇقىقتىق ماعىناسى «ۇلى جاراتۋشىنىڭ مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-دى سەبەپشى ەتە وتىرىپ بۇكىل ادامدارعا جىبەرىلگەن يسلام ءدىنىنىڭ امالعا قاتىستى ۇكىمدەرىنىڭ جيىنتىعى». قۇراندا «شاريعات» ءسوزى بىرنەشە جەردە ايتىلادى. ونىڭ ءبىرى ەسىم ءسوز رەتىندە قولدانىلعان. ەكەۋى زاڭ ماعىناسىندا ايتىلعان: «سوسىن سەنى شاريعات ىسىنە قويدىق. ەندى وسىعان بويۇسىن جانە بىلمەگەندەردىڭ ويلارىنا ىلەسپە» (جاسيا، 21-18). «سەندەردىڭ ءار بىرەۋلەرىڭ ءۇشىن ءبىر جول جوبا قويدى. ەگەر، اللا قالاسا ءبارىڭدى ءبىر-اق ۇممەت قىلار ەدى. الايدا سەندەرگە بەرىلگەن جول جوبامەن سىنالماقشى» ء(مايدا، 22-48). باسقا اياتتاردا «شاريعات» ءسوزى ەتىستىك فورماسىندا ءدىني رۇقسات تالداۋ بايانداۋ ءتۇسىندىرۋ ماعىناسىن بەرەدى: «مۇحاممەد (س.ا.ۋ) اللا نۋح (c.ا.ۋ)-عا نۇسقاۋ بەرگەن نارسەلەردى جانە ساعان ۋاحي ەتكەنىمىزدى، سونداي-اق يبراھيم، مۇسا (س.ا.ۋ), يسا (س.ا.ۋ) نۇسقاۋ بەرگەن نارسەلەرىمىزدى سەندەرگە ءدىني جول قىلدى» (شۋرا، 21-1). «الدە ءدىن تۇرعىسىنان اللاھ بۇيىرماعان نارسەنى ولارعا شاريعات قىلاتىن ورتاقتارى بار ما؟» (شۋرا، 21-21).
شاريعات پايدالىلى جانە زياندى امالداردى اراجىگىن اجىراتىپ، جاقسىسىنا ۇمتىلىپ، جامانىنان تۇڭىلۋگە ۇندەيدى. ياعني، جاقسىلىقتى جاقتاپ، جامان ءىس-ارەكەتكە جازا تاعايىندايدى. تەگىندە، يسلامنىڭ قۇقىققا قاتىستى ۇكىمدەرى «فيكھ» ءىلىمى دەپ اتالادى. سيريالىق مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ تەورەتيگى ۆ.زۋحايلدىڭ پىكىرىنشە «فيكھ ءبىر نارسەنى تەرەڭ مەڭگەرۋ»، دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال، يمام اعزام: «كىسىنىڭ ءوزىنىڭ قاقتارى مەن مىندەتتەرىن ءبىلۋىن فيكھ دەپ اتايمىز»، دەسە، يمام شافي فيكھ ىلىمىنە «ءدىننىڭ امالدىق ۇكىمدەرىن ناقتى دالەل جانە قاينار-كوزدەرمەن تانىپ ءبىلۋ»، دەپ انىقتاما جاساعان. دەمەك، قۇران مەن سۇننەتكە نەگىزدەلگەن قۇقىقتىق ءادىس-تاسىلدەر مەن ۇكىمدەر فيكھ دەپ اتالادى (Prof. Dr. Vehbe Zuhaylı. Islam Fıkhı Ansıklopedısı.)
يمام شاتيفي مۇسىلماندىق ۇكىمدەردىڭ «نەگىزگى» (اسلي) جانە «قوسىمشا» (تالي) ماقساتتارى بار ەكەنىن العا تارتادى. ەندى، وسى جىكتەلىستىڭ سىرىنا ۇڭىلسەك.
قوعامدىق قاتىناس بارىسىنداعى ماڭىزدى ماسەلەردە ادام مۇددەسىن قورعايتىن ۇكىمدەر شاريعاتتىڭ نەگىزگى ماقساتىن قۇرايدى. نەگىزگى ماقساتتىڭ ۇكىمدەرى ءابسوليۋتتى (وزگەرتىلمەيتىن) ءارى ونى ورىنداۋعا ءاربىر كامىلەتكە تولعان ادام جاۋاپتى. سەبەبى ونىڭ ناتيجەسى يسلامنىڭ نەگىزگى ماقساتىن بىلدىرەدى.
شاريعات ۇكىمدەرىنىڭ «نەگىزگى ماقساتتارىنا» قوعام جانە ادام ءۇشىن اسا ماڭىزدى سانالاتىن مىناداي بەس قۇندىلىق كىرەدى:
ءدىندى قورعاۋ. ءدىندى قورعاۋ جيھاد دەپ اتالادى. جيھاد ءسوزى جۇرتشىلىقتى حاق دىنگە شاقىرۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. فاكيھتەر (مۇسىلمان زاڭگەرلەرى) ءدىني كۇرەستى بىلايشا جىكتەيدى:
ا) ناپسىمەن كۇرەس. ءارتۇرلى قيىندىقتارعا جانە ءناپسى قالاۋلارى مەن شايتاننىڭ ازعىرۋىنا تويتارىس جاساۋ.
ءا) ءبىلىمدى بولۋ ءۇشىن كۇرەسۋ. بىلۋگە ۇمتىلۋ جانە بىلگەنىن كوركەم ءارى باتىل تۇردە وزگەلەرگە جەتكىزۋ.
ب) دۇنيە-مۇلكىمەن جانە جان-ءتانىن حاققا ارناۋ. ياعني، اقيقات ءۇشىن دۇنيە-مۇلكى مەن كۇش-قايراتىن سارقا جۇمساۋ (نيسا 95; تاۋبە 4; ءانفال 72; مۋحالليد 7).
اقىلدى قورعاۋ. مۇسىلماننىڭ ءاربىر ءىس-ارەكەتى اقىل مەن بىلىمگە ساي بولۋى ءتيىس. شاريعات اقىلعا زيان كەلتىرەتىن ءىس-ارەكەتتەرگە جول بەرمەيدى. يسلامدا اقىلدان ايىراتىن اراق-شاراپتىڭ ءىشىلۋىن حارام ەتكەن. ء(مايدا 90-91) ادامدى ماس قىلاتىن نارسەنىڭ ازى دا حارام دەگەن قياس دالەلى بويىنشا بارلىق ماس قىلاتىن ىشىمدىكتەر مەن ەسىرتكى تۇرلەرى حارام ەتىلگەن. حاق ۇكىمى تيىم سالعان بۇل زاتتاردى پايدالانۋعا ەرىك بەرىلەتىن بولسا، ول قوعامدا سول زاتتاردى وندىرۋشىلەردىڭ ماتەريالدىق تۇرعىدان مەرەيى ۇستەم بولىپ، ال، ونى تۇتىنۋشىلار اللانىڭ ادام بالاسىنا بەرگەن زور قاسيەتى اقىلدان ايىرىلىپ پۇشايمان كۇي كەشۋگە ءماجبۇر بولادى.
جاندى قورعاۋ. يسلام قوعامدا ناقاقتان كىسى ءولتىرۋشىنى قىساس بويىنشا ءولتىرۋدى پارىز ەتكەن (باقارا-178). اۋىر قىلمىسقا اۋىر جازا قولدانۋ ارقىلى قوعامدا ادام جانىن قورعايدى. بۇل ۇكىم ورىندالماعان قوعامدا بولماشى سەبەپتەردەن كىسى ءولىمى تۋىندايتىن بولادى. جاندى قورعاۋ ماقساتىندا شاريعات نامىستى ايەلگە زينا جالاسىن جابۋدى حارام ەتۋدە. (نۇر 4-5) ەگەر ءبىر ايەلدى زينا قىلمىسىمەن كىنالاۋشىلاردىڭ ءسوزى جالا ەكەندىگى انىقتالسا جالاقورلارعا 80 دۇرە سوعىلۋى پارىز ەتىلگەن. ياعني، شاريعات ادام زاڭىن تەك ماتەريالدىق تۇرعىدان عانا ەمەس، مورالدىك تۇرعىدان دا قورعايدى.
دۇنيە-مۇلىكتى قورعاۋ. قاراجات قوعامنىڭ ماتەريالدىق تىرەگى. قوعام مۇشەلەرىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارى قانشا جاقسى بولسا، سول ەلدىڭ سونشالىقتى الەۋەتتى بولۋىنا اسەر ەتەدى. قوعام مۇشەلەرىندە بايلىعى نيساپ مولشەرىنە (بايلىق ولشەمى) جەتكەن ادامدارعا زەكەت بەرۋ پارىز. زەكەت ارقىلى قوعامدا كەدەي جاندارعا قارجى ۇلەستىرىلەدى. بايلاردىڭ مالى اللانىڭ قورعاۋىندا بولادى. حالىقتىڭ جەكە مۇلكىنە قول سۇعىپ تابىس تابۋ جولى حارام ەتىلگەن. ۇرلىقتى بولدىرماۋ ماقساتىمەن شاريعات ۇرىنىڭ قولىن كەسۋدى پارىز ەتكەن. ء(مايدا 38) بۇل شاريعاتتىڭ حالىق مۇلكىن قورعاۋداعى ءبىر عانا مىسالى.
ادال ۇرپاق پەن ار-نامىستى قورعاۋ. ۇرپاقتى قورعاۋ ءاربىر ەلدىڭ كەلەشەگى سول ەلدىڭ ۇرپاعىنا بايلانىستى. ۇرپاقتىڭ تاربيەلى بولۋى كەلەشەكتىڭ ايناسى. شاريعاتتا بالانىڭ تاربيەسى كىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە، بالانىڭ ۇلەسىندەگى اقى نە، اجىراسۋدان كەيىن تاربيە مىندەتى كىمدەرگە ءۋاجىپ جانە ول مىندەتتى جۇكتەۋشىنىڭ سيپاتتارى قانداي؟ - دەگەن تەك قانا بالا تاربيەشىسى ماسەلەسىنە جەكە "ھيدانە" ءبولىمى بار. ۇرپاقتى قورعاۋ ماقساتىندا زينا ىستەۋدى حارام ەتىپ، ول قىلمىسپەن ۇستاعانداردى ءتۇرلى اۋىر جازالار قولدانۋمەن قوعامنان تازارتادى.
عۇلامالاردىڭ پىكىرىنشە وسى بەس قۇندىلىق تيىسىنشە ۇلىقتالماسا، ول قوعام ءتورت اياعىن تەڭ باسا المايتىن مەشەۋلىككە ۇرىنادى. دەمەك، «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن» جەرۇيىق قوعام ورناۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن وسى بەس قۇندىلىق ارداقتالۋى ءتيىستى.
ال، «قوسىمشا ماقساتتار» ادامنىڭ جەكە ءومىرى مەن قوعامدىق پايداسىن كوزدەيدى. ياعني، بۇل جاعدايدا ادامنىڭ كوبىنە الەۋمەتتىك قالاۋى مەن مۇقتاجدىقتارى قامتىلادى. اللا ادامعا قالاۋ ەركىن تارتۋ ەتكەن. ياعني، شاريعات بويىنشا ادام بالاسىنىڭ ادال جولمەن ساۋدامەن اينالىسۋىنا، ۇيلەنىپ، بالا-شاعالى بولۋىنا، ماماندىق يەسى بولۋىنا ت.ب. سول سياقتى تىرشىلىك تالاپتارى بويىنشا عۇمىر كەشۋىنە رۇقسات ء(مۇباح) ەتىلەدى (Prof. Dr. Zekıyyüdın Şaban. Islam Hukuk ılmının Esasları. Ankara-1999.).
حاق ۇكىمدەرى وزگەرىسكە ۇشىراي ما؟
مۇسىلمان قۇقىعى تەك ءابسوليۋتتى ۇكىمدەردەن تۇرا ما، جوق الدە سالىستىرمالى ما؟ دەگەنگە كەلەتىن بولساق، شاريعات ءدىن نەگىزدەرىنە (تاۋحيدكە قاتىستى جانە اللانىڭ قۇرانداعى ۇكىمدەرى) قاتىستى ۇكىمدەردى وزگەرمەيتىن قۇندىلىق رەتىندە باعالايدى. ال، ءدىن نەگىزدەرىنەن تىس دۇنيەلىك ىستەردەگى ۇكىمدەردىڭ قوعام تالابىنا قاراي وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرادى.
مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ تەورەتيكتەرى ومىردە ءارتۇرلى جاعدايدىڭ ورىن الۋىن ەسكەرىپ، حاق ۇكىمدەرىنىڭ جۇزەگە اسۋىن بىلايشا جىكتەگەن:
«زارۋريەت» - بۇل جاعدايدا ادام شاريعات ۇكىمدەرىنىڭ ەڭ باستىلارىن عانا ورىنداۋعا كۇش سالادى. شاريعات سىناق الەمىندە وتە اۋىر ءارى قيىن جاعدايلاردىڭ بولاتىنىن نەگىزگە الىپ، كەيبىر حارام سانالار جايتتاردى زارۋلىك جاعدايدا جاعدايدا ادال ساناي الادى. مىسالى، جاي كۇنى دوڭىز ەتى حارام سانالعانىمەن، اشارشىلىقتا امان قالۋ ءۇشىن تالعاجۋ ەتۋگە رۇقسات بەرەدى.
«قاجيەت» - بۇل جاعدايدا شاريعات قاجەتتىلىككە قاراي جەڭىلدىكتەر جاسايدى. مىسالى، اۋرۋ ادامنىڭ نامازدى وتىرىپ وقۋىنا، ورازانى كەيىن تۇتۋعا، سۋ بولماساتايامۋممەن دارەت الۋعا، وتباسىندا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءتۇسىنىسىپ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن بولمعان جاعدايدا، اجىراسۋىنا رۇقسات بەرىلەدى. مۇنداي جەڭىلدىكتەر بەرۋ تۋرالى قۇران بىلاي دەپ بۇيىرادى: «اللا سىزدەردى كۇشتەۋدى قالامايدى» ء(مايدا-6) «اللا سىزگە جەڭىلدىك قالايدى، كۇشتەۋدى تىلەمەيدى» (باقارا-185).
«تاقسينيەت» - بۇل جاعدايدا شاريعات مۇسىلمانداردىڭ بيىك پاراسات پەن كوركەم مىنەزدى بولۋى ءۇشىن پارىز (ورىندالۋى مىندەتتى) بەن بىرگە ءناپىل (ورىندالۋى مىندەتتى ەمەس، ورىندالسا ساۋابى مول ارەكەتتەر) امالداردى ىسكە اسىرۋدى قولعا الادى. مىسالى: ءناپىل ناماز وقۋ، ءناپىل ورازا تۇتۋ، ساداقا بەرۋ، ادەمى كيىنۋ، ىسىراپ جاساماۋ، ەشكىمدى رەنجىتپەۋ، ادەپ ساقتاۋ، كوركەم مىنەزدى بولۋ. ياعني، حاق ۇكىمدەرى «تاقسينيەت» جاعدايىندا ءاربىر ءىستىڭ كەمەلدى بولۋىنا بارىنشا بايىپتى بولۋدى بۇيىرادى (Prof. Dr. A.Zeydan. Fıkıh üsülü. Istanbul. 1995).
جالپى، حاق ۇكىمدەرىنىڭ جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە قاراي وزگەرىسكە ۇشىراۋى قۇران مەن سۇننەتتەن باستاۋ الادى. ماسەلەن، قۇراندا اراققا تيىم جونىندە مىناداي ءۇش ءتۇرلى ۇكىم بار. الدىمەن اراقتىڭ پايداسىنان كورى زيانى كوپ ەكەنى تۋرالى ايات ءتۇستى. («باقارا» سۇرەسى، 219-ايات). ودان كەيىن ماس كۇيىندە نامازعا جاقىنداماۋ («نيسا» سۇرەسى، 43-ايات) تۋرالى بۇيرىق كەلدى. ەڭ سوڭىندا اللانىڭ: «ەي، يمان كەلتىرگەندەر! اراق، قۇمار، بۇتقا تابىنۋ، بال اشۋ - لاس، ءناجىس شايتاننىڭ تىرلىگىنەن. شايتان، اراق جانە قۇمارمەن ارالارىڭا دۇشپاندىق، ءبىر-بىرلەرىڭدى كورەالماۋشىلىقتى سالىپ، اللانى ەسكە الۋمەن ناماز وقىپ، ساۋاپ الۋدان توسقىسى كەلەدى. ءالى دە توقتامايسىڭدار ما؟» («ءمايدا» سۇرەسى، 90-91-اياتتار) دەگەن تۇبەگەيلى شەشىمى بەكىتىلدى. ەگەر، ۇكىمدەردى جەكە-جەكە قاراستىرار بولساق، اراقتى ءىشىپ-ىشپەۋ جونىندە ءبىر-بىرىنە قايشى تۇسىنىكتەر شىعار ەدى. ال، قۇرانداعى ۇكىمدەردىڭ ءتۇسۋ رەتتىلىگى تۇرعىسىنان زەر سالساق، اللا-تاعالانىڭ اراق ىشۋگە بىرتە-بىرتە تيىم سالعانىن كورەمىز. اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ)-نىڭ سۇلۋ سۇننەتىنەن دە ءدال وسىنداي ۇكىمدەردىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ سۇننەتىندە قابىرگە زيارات جاساۋ تۋرالى تيىم دا سالىنعان جانە رۇقسات تا بەرىلگەن. ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتار بولساق، مەككە داۋىرىندە ءبىر قۇدايعا سەنۋدى ناسيحاتتاعان اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ) انيميزمگە تيىم سالعان. بىراق، كەيىن مۇسىلمانداردىڭ مونەتيستىك تۇسىنىگى قالىپتاسقان ءمادينا داۋىرىندە اللاعا اقىرەتتە ەسەپ بەرەتىنىن ەسكە الۋ ءۇشىن ولگەندەرگە زيارات ەتۋگە ۇندەگەن. اۋىرتپالىقتى جەڭىلدەتۋ نەمەسە كەمەلدەنۋ ماقساتىندا ۇكىمدەردىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋى مۇسىلماندىق دەموكراتيانىڭ كورىنىسى ەكەنى داۋسىز. دەمەك، مۇسىلمانشىلدىقتى قاتىپ-سەمىپ قالعان دوگما رەتىندە قاراستىرۋشىلار قاتەلەسەدى.
زادىندا، شاريعات ۇكىمىنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ينستيتۋت ول - «دارۋل يسلام». ياعني، كونستيتۋتسياسى مەن وزگەدە قۇقىقتىق اكتىلەرى جانە قۇرىلىمدىق جۇيەسى قۇران مەن سۇننەتكە نەگىزدەلگەن مەملەكەتتى «دارۋل يسلام» دەپ اتايمىز. يمام اعزامنىڭ كوزقاراسىنشا شاريعاتتىڭ اتىنان سانكتسيانى تەك وسى «دارۋل يسلام» قامتاماسىز ەتە الادى. ال، ءدىن نەگىزدەرىن تەرىستەيتىن نەمەسە ءدىني راسىمدەردىڭ ورىندالۋىنا قۇقىقتىق تۇرعىدان بوگەۋ قوياتىن مەملەكەت - «دارۋل ھارب» دەپ قاراستىرىلادى. بۇدان وزگە جوعارى ساياسي ۇيىمنىڭ ۇستىندارى دىنگە نەگىزدەلمەگەنىمەن، بىراق، ءدىني راسىمدەردىڭ ورىندالۋىنا رۇقسات بەرەتىن مەملەكەت «ءدارۋل سۋلح» دەپ اتالادى (Prof.dr. Hayreddin Karaman. Islam Hukuku". Izmir.1996.). قازىرگى، ءبىزدىڭ زايىرلىلىقتى وسى «ءدارۋل سۋلح» دارەجەسىندەگى مەملەكەت قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. مۇسىلمان زاڭگەرلەرى ءدىني راسىمدەردىڭ جۇزەگە اسۋىنا رۇقسات بەرگەندىكتەن، مۇسىلمانداردىڭ «ءدارۋل سۋلح» تۇرپاتىنداعى مەملەكەتتىڭ قابىلداعان زاڭدارىنا مويىنسۇنۋىن مىندەتتەيدى.
حاق ۇكىمدەرى تەك قۇران مەن سۇننەتتەن تۇرمايدى...
مۇسىلمان قۇقىعىندا ءاربىر ماسەلەنىڭ ۇكىمى «ناسقا» (قۇران مەن سۇننەت ءىلىمى. ادەبيەتتەردە «ناكل» دەپ تە اتالادى ) نەگىزدەلەدى. ەگەر، تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەگە «ناستان» ناقتى ۇكىم تابا الماعان جاعدايدا، فاكيھتەر (زاڭگەر) «ناسقا» قايشى كەلمەيتىن نەگىزدە «اقىلمەن» ءپاتۋا بەرەدى. مۇسىلمان قۇقىعىندا «ناسپەن» ۇكىم بەرۋگە مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ كوزى تىرىسىندە بارىنشا باسىمدىق بەرىلدى. سەبەبى، ۇلى جاراتۋشى مۇحاممەد س.ا.ۋ)-نىڭ ميسسياسىن اتقارۋ كەزىندەگى نەگىزگى ماسەلەلەر بويىنشا ۋاھي تۇسىرەتىن. تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەگە ۋاھي تۇسپەگەن جاعدايدا مۇحاممەد (س.ا.ۋ) ءوز فاتاناتىمەن شەشىم شىعاراتىن. ءدىنتانۋشىلار مۇحاممەد س.ا.ع-دى ادامزات بالاسىنا پايعامبار رەتىندە ۇلى جاراتۋشى تۇسىرگەندىكتەن، ونىڭ ءفاتاناتىن (اقىل-پاراساتى) دا «ناس» قاينار-كوزىنە جاتقىزادى.
مۇحاممەد (س.ا.ۋ) كوز جۇمعاننان كەيىن مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ ەكى مەكتەبى قالىپتاستى. ءبىرىنشى; «حاديس» مەكتەبى بويىنشا تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەگە قۇران جانە سۇننەتپەن ۇكىم بەرىلدى. ەكىنشى; «راي» مەكتەبى بويىنشا تۋىنداپ وتىرعان ماسەلە بويىنشا قۇران مەن سۇننەتتە ناقتى ۇكىم بولماعان جاعدايدا، «ناسسقا» قايشى ەمەس نەگىزدە فاكيھتەر «اقىلمەن» ۇكىم بەرۋدى قولعا الدى. فاكيھتەر «اقىلمەن» ۇكىم بەرۋدى «ناسسقا» قايشى ەمەس دەپ ءبىلدى. سەبەبى، قۇراندا دۇنيەنى تانىپ بىلۋدەگى اقىلدىڭ ءرولى تۋرالى ءبىر عانا باقارا سۇرەسىنىڭ 44, 73, 75, 76, 164, 170, 171, 242-ءشى اياتتارىندا باياندالادى. ال، قۇراندا بۇدان باسقا اقىل جونىندە جۇزدەگەن اياتتار بار. مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ مۋاز ب. جەبەلدىڭ يەمەنگە اكىم بولىپ تاعايىندالعاندا: «يەمەندە قالاي ۇكىم بەرەسىڭ؟» دەگەن سۇراعىنا، ونىڭ; «ەگەر، قۇران مەن سۇننەتتەن ۇكىم تابا الماسام، بىلىمىمەن ۇكىم بەرەمىن» - دەگەن جاۋابىنا، مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ ريزاشىلىق ءبىلدىرۋىن فاكيھتەر اقىلمەن ءپاتۋا بەرۋدىڭ سۇننەتتەگى دالەلى رەتىندە قاراستىرادى (ل.سيۋكياينەن. مۋسۋلمانسكوە پراۆو. ۆوپروسى تەوري ي پراكتيكي. موسكۆا. ناۋكا. 1986.). قۇران مەن سۇننەتتەگى وسى يشارالاردى نەگىزگە الا وتىرىپ «راي» مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى اقىلمەن ۇكىم بەرۋ ءادىسىن شاريعاتقا قايشى ەمەس دەپ تانيدى.
فاكيھتەردىڭ اقىلمەن ۇكىم بەرۋى يسلام ءدىنىنىڭ اۋقىمىنىڭ كەڭەيۋىمەن بىرتىندەپ دامىپ وتىردى. اسىرەسە، ءVىىى عاسىردا سۋننيتتىك باعىتتاعى ءتورت مازحابتىڭ ءىرى وكىلدەرى ۇكىم بەرۋدەگى لوگيكانىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. مۇحاممەد (س.ا.ۋ) دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ساحابالار ۇكىم بەرۋدىڭ «قۇران» جانە «سۇننەتپەن» قاتار «يجما» جانە «قياس» قاينار-كوزىن قولدانسا، اتاقتى يمامداردىڭ داۋىرىندە «يستيحسان»، «يستيسلاح»، «ادەت-عۇرىپ»، «يستيسحاب»، «ءساددي-زارريا»، «يسلامنان بۇرىنعى شاريعاتتار»، «ساحابا ءسوزى» مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ قاينار-كوزى رەتىندە قالىپتاستى. ەندى، وسى قاينار-كوزدەردىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ كورسەك:
مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ قاينار-كوزدەرى
قۇران - كىتاپتى ءتورت مازحابتىڭ وكىلدەرى ۇكىم بەرۋدەگى وزگە دالەلدەردەن جوعارى قويادى. ويتكەنى، قۇران يسلامنىڭ ءتۇپ-قاينارى. يسلامنىڭ قيامەت-قايىم ورناعانعا دەيىنگى نەگىزگى ولشەم-تارازىسى ۇلى جاراتۋشى تاراپىنان ادامزات بالاسىنا جىبىرگەن قاسيەتتى كىتابى قۇران-كارىم بولىپ تابىلادى.
قۇران اياتتارى جيىرما ءۇش جىلدا مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ باسىنان وتكەرگەن جاعدايعا قاراي بىرتىندەپ ءتۇسىپ وتىردى. مەككە داۋىرىندەگى ون ءۇش جىلدا قۇراننىڭ يمان تۇرعىسىنداعى اياتتارى تۇسسە، ءمادينا داۋىرىندە مۇسىلماندار تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرعاندىقتان مۇنداعى ون جىلدا تۇسكەن اياتتاردىڭ قۇقىقتىق سيپاتى باسىم بولدى.
قۇراننان ۇكىمدى فاكيھتەر مۇمكىندىگىنشە مۇحكام (ماعىناسى انىق ۇكىمدەر) اياتتاردان ىزدەگەن. مىسالعا; «نەگىزىنەن سونداي جەتىمدەردىڭ مالدارىن زۇلىمدىقپەن جەگەندەر، ولار قارىندارىن وتپەن تولتىرعان بولادى. سونداي-اق، جالىنداعان توزاققا كىرەدى» (نيسا، 4/10). ياعني، مۇندا جەتىمنىڭ مۇلكىنە قول سالۋدىڭ حارام ەكەندىگى اشىق ايتىلعان. ءتىپتى، وزگە قاينار-كوزدەردە حارام دەپ تانىلعان نارسەنى قۇراندا ەڭسەرەتىن اياتتار بولسا، كىتاپتاعى ۇكىمنىڭ كۇشى باسىم بولىپ تابىلادى. مىسالى; «بىرەۋدىڭ كيىمىنە ءيتتىڭ اۋزى تيگەن بولسا، جەتى رەت جۋسىن» دەگەن حاديس بار بولعانمەن، قۇراندا; «...اللانىڭ وزدەرىڭە بىلدىرگەنىن ۇيرەتىپ، تاربيەلەگەن يتتەردى (جىرتقىشتاردى) اللانىڭ اتىن ايتىپ اڭعا سالساڭدار، سەندەر ءۇشىن ۇستاعاندارىن جەڭدەر» ء(مايدا، 5/4) دەگەن ايات ءيتتىڭ اۋزى تيگەن نارسەنىڭ مۇلدە ارام ەمەستىگىن، جۋىپ تازالاپ پايدالانۋعا بولاتىندىعىن بىلدىرەدى. سونىمەن بىرگە، فاكيھتەر تۋىنداعان ماسەلەگە ۇكىم بەرۋ بارىسىندا قۇراندا اشىق ۇكىم بولماسا، اۋىسپالى نەمەسە تۇسپالدى اياتتاردى دا ۇكىم رەتىندە قولدانعان. مىسالى; قۇراننىڭ انعام سۇرەسىنىڭ 145 اياتىندا «ولەكسە، قان، دوڭىز ەتى لاس» دەپ ايتىلادى. بۇنداعى «لاس» ءسوزىن فاكيھتەر «حارام» ماعىناسىندا ايتىلعان دەپ بىلەدى.
سۇننەت - فاكيھتەر تۋىنداعان ماسەلەگە قۇراننان ۇكىم تاپپاعان جاعدايدا، مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ سۇننەتىمەن ءپاتۋا بەرەدى. ۇكىم بەرۋ كەزىندە الدىمەن «ءمۋتاۋاتىر» حاديس نەگىزگە الىنادى. «ءمۋتاۋاتىر» حاديس دەگەنىمىز ءبىر توپ ساحابانىڭ وزدەرىنەن كەيىنگى كەلەسى ءبىر توپقا مۇحاممەد س.ع.ا-نان ەستىگەن ءحاديستى جەتكىزۋىن ايتامىز. جەتكىزىلگەن مالىمەت «ءمۋتاۋاتىر» سانالۋى ءۇشىن جەتكىزۋشى ساحابالار جانە ەستۋشى توپتىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مەن جالعان سويلەمەگەندىگى نەگىزگە الىنادى.
فاكيھتەر تۋىنداعان ماسەلەگە «ءمۋتاۋاتىر» حاديستەن ۇكىم تاپپاعان جاعدايدا، شەشىمدى «ءماشھۇر» حاديستەن ىزدەيدى. «ءماشھۇر» حاديس دەگەنىمىز ءبىر، ەكى نەمەسە بىرنەشە ساحابانىڭ مۇحاممەد س.ع.ا-نان ەستىگەن ءحاديسىن وزدەرىنەن كەيىنگى كەلەسى ءبىر توپقا جەتكىزۋىن ايتامىز. بۇندا دا ساحابا مەن ەستۋشى توپتىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مەن جالعان سويلەمەگەندىگى ەسكەرىلەدى. سونىمەن بىرگە، بۇل «ءماشھۇر» حاديس تابيندەر (ساحابالاردى كورگەن مۇسىلماندار) مەن تابا-تابيندەر (تابيندەردى كورگەن مۇسىلماندار) كەڭىنەن تانىس بولىپ، جالپى جۇرتشىلىق بۇل «ءماشھۇر» حاديستەن حاباردار بولۋى ءتيىس.
فاكيھتەر ماسەلەگە «ءماشھۇر» حاديستەن شەشىم تاپپاعان جاعدايدا، ۇكىمدى «اھاد» حاديستەن ىزدەيدى. «اھاد» حاديس دەگەنىمىز مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ ايتقان ءحاديسىن ءبىر ساحابانىڭ كەلەسى ءبىر ادامعا جەتكىزۋىن ايتامىز. وسى سەبەپتەن دە «اھاد» حاديس جالپى تابيندەر مەن تابا-تابيندەرگە بەيمالىم بولىپ كەلەدى.
فاكيھتەر «ءالسىز» حاديسپەن ۇكىم بەرۋدى كوبىنە «قياسپەن» الماستىرادى. سەبەبى، حاديس «ءالسىز» سانالۋى ءۇشىن ءحاديستى جەتكىزۋشى ساحابا مەن بۇل ءحاديستى ەستۋشى مۇسىلماننىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۋاقىتىندا الشاقتىق بولادى. سونداي-اق، ءحاديستى جەتكىزۋشىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ تومەندىگى ەسكەرىلەدى. سوندىقتان، فاكيھتەر «ءالسىز» ءحاديستى ۇكىم بەرۋ بارىسىندا كوبىنە قولدانبايدى.
يجما - فاكيھتەر قۇران مەن سۇننەتتەن ۇكىم تاپپاعان جاعدايدا «يجمامەن» ۇكىم بەرەدى. «يجما» دەگەنىمىز ءبىر ماسەلەگە قاتىستى بىرنەشە فاكيھتەردىڭ ورتاق ءپاتۋاسىن ايتامىز. الايدا، «يجما» ادىسىمەن بەرىلگەن ۇكىم قۇران مەن سۇننەتكە قايشى كەلمەۋى ءتيىستى. ەگەر، «يجمامەن» بەرىلگەن ءپاتۋا قۇران مەن سۇننەتكە نۇقسان كەلتىرەتىن بولسا، سۋننيتتىك باعىتتاعى فاكيھتەر بۇنداي ءپاتۋانى نەگىزسىز دەپ تاپقان. مۇحاممەد (س.ا.ۋ) كوز جۇمعاننان كەيىن مۇسىلماندار ءاربىر ماسەلەنىڭ تۇراقتى ۇكىمىن بىلۋگە ماڭىز بەرە باستادى. قۇران مەن سۇننەتتەن ناقتى ۇكىم تابا الماسا، ماسەلەگە قاتىستى قازىلاردىڭ شەشىمىن نەگىزگە الدى. وسى تۇرعىدا بىرنەشە قازىنىڭ ورتاق ءپاتۋاسى تۋىنداعان ماسەلەنىڭ سوڭعى شەشىمى بولىپ تابىلدى. «يجما» دەپ اتالاتىن بۇل ءادىس كەيىنىرەك اتاقتى مازحاپتاردىڭ نەگىزىن قالاۋشى تۇلعالاردىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىندە دە قوعامدىق قاتىناستارعا ۇكىم بەرۋدە ماڭىزدى رول اتقاردى.
قياس - قۇران مەن سۇننەتتى نەگىزگە الا وتىرىپ اقىلمەن ۇكىم بەرۋدى فاكيھتەر «قياس» دەپ اتايدى. «قياستىڭ» سوزدىك ماعىناسى «تەڭەستىرۋ»، «ۇقساستىرۋ» ماعىناسىنا كەلەدى. ال، تەرميندىك ماعىناسى «ناسستاعى» ۇكىمدەرمەن تۋىنداعان ماسەلەنىڭ ۇقساستىعىنا قاراي ۇكىم بەرۋدى ايتامىز. «قياسپەن» ۇكىم بەرۋدىڭ مىنانداي ءتورت شارتى بار; «نەگىز»، «قوسىمشا»، «يللات»، «ۇكىم». «نەگىز» دەپ قۇران مەن سۇننەتتە بەرىلگەن ۇكىمدى ايتامىز. ايتالىق; «ناسس» ۇكىمى بويىنشا اراق ءىشۋ حارام سانالسا، كونياكتى ءىشۋ نەمەسە ىشپەۋ جونىندە «ناسستا» ناقتى ۇكىم جوق. ەندى، كونياكتى ىشگە بولا ما، بولماي ما؟ دەگەن ماسەلەگە قياس ۇكىمىن بەرەتىن بولساق. بۇل ماسەلەدە «نەگىز» اراق سانالادى. «يللات» - ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ۇقساستىق، ياعني اراق پەن كونياكتا سپيرتتىك قوسىندىنىڭ بولۋى. ال، «قوسىمشاسى» - كونياك بولسا، قياستىڭ «ۇكىمى» - فاكيھتىڭ كونياكتى ىشۋگە بولمايدى دەگەن ءپاتۋاسى بولىپ تابىلادى.
مۇحاممەد (س.ا.ۋ) جان ءتاسىلىم ەتكەننەن كەيىن قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدىڭ قالىپتاسقان ەكى مەكتەپتىڭ ءبىرى «راي» مەكتەبى وسى «قياسپەن» ۇكىم بەرۋدى قولعا العان بولاتىن. كەيىن، «قياسپەن» ۇكىم بەرۋدى يمام اعزام مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى مەيلىنشە دامىتتى. «قياسپەن» ۇكىم بەرۋدە تىكەلەي اقىل قولدانعاندىقتان، بۇل ءادىس يسلامداعى عىلىمنىڭ دا وركەندەۋىنە ۇلكەن اسەر ەتتى.
يستيحسان - بۇل ۇكىمدى بەرۋ ءۇشىن دە تۋىنداعان ماسەلە بويىنشا «ناسستا» ناقتى ۇكىم بولماۋى كەرەك. ەكى ءتۇرلى قياس جاساۋ مۇمكىندىگى بار بولعان وقيعادا باسىم تارتقان قياستىڭ قولدانىلۋىن ايتامىز ياعني، ءالسىز قياستى تارك ەتۋ ماعىناسىنا كەلەتىن بۇل ءادىس بويىنشا فاكيھتەر اقىلمەن ۇكىم بەرەدى. ماسەلەن، قياس بويىنشا ماتاداعى ءناجىستى كەتىرۋ ءۇشىن جۋ كەرەك دەگەن ۇكىم بولسا، يستيحسان بويىنشا كەيبىر ماتالارداعى ءناجىستى جۋماي-اق قاعىپ كەتىرۋگە بولادى دەپ ۇكىم بەرەدى.
تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەتىن بولساق، قياس ۇكىمى ءتۇز تاعىسىنىڭ اۋزى تيگەن نارسەنى جەۋگە بولمايدى دەپ ۇكىم بەرەدى. سەبەبى، ءتۇز تاعىلارىنىڭ اۋزىندا ادام اعزاسىنا زياندى ميكروپ وتە كوپ بولادى. ءتۇز تاعىسىنىڭ قاتارىنا جىرتقىش قۇستاردى دا كىرگىزەتىن بولساق، يستيحساندا جىرتقىش قۇستاردىڭ تۇمسىعى تيگەن نارسەنى جەۋگە بولادى دەپ ۇكىم بەرەدى. سەبەبى، فاكيھتەردىڭ زەرتتەۋىنشە قۇستاردىڭ تۇمسىعىندا ميكروپ بولمايدى.
قياس نەمەسە يستيحسان ۇكىمىن بەرۋ ءۇشىن فاكيھتەر وزىنە بەيمالىم ماسەلەلەر بويىنشا مامانداردىڭ كومەگىنە ارقا سۇيەيدى.
يستيسلاح - قۇران مەن سۇننەت جانە يجمادا بولماعان قوعامعا پايدالى نەمەسە زياندى كەتىرەتىن فاكيھتەردىڭ ۇكىمىن «يستيسلاھ» دەپ اتايمىز. «يستيسلاح» ۇكىمىن بەرۋ ءۇشىن فاكيھتەر ونىڭ مىنانداي ءۇش شارتى بار ەكەندىگىن ايتىپ وتەدى;
1.دىنگە قاتىستى ماسەلەنى شەشۋدەن بولەك بولۋى ءتيىس.
2.ءدىننىڭ قاعيداسى مەن رۋحىنا قايشى بولماۋى ءتيىس.
3.قابىلدانعان شەشىمنىڭ تيىمدىلىگى ايقىن، قاجەتتى جانە ءماندى بولۋى ءتيىس.
ماسەلەن، سوعىس كەزىندە قورعانىسقا قاجەتتى قور بايلاردىڭ ەسەبىنەن جينالادى. سونىمەن بىرگە، قوعامدا ازىق-تۇلىككە دەگەن قاجەتتىلىك ارتقان كەزدە بيلەۋشىلەر ديقانداردىڭ اقىسىن وتەپ جۇمىس ىستەۋگە بۇيرىق بەرە الادى. بۇنداي شاقتا ديقاندار بۇيرىقتان باس تارتسا، بيلەۋشىلەر ونى جازالاي الادى. رامازان ايىندا اراق ىشكەندەردىڭ جازاسىن اۋىرلاتۋ، ءبىر مۇسىلماننىڭ قالاتىن جەرى بولماعان جاعدايدا ۇيىندە بوس بولمەسى بار مۇسىلماننىڭ ونى قوناق ەتۋى (اقىلى تۇردە دە بولۋى مۇمكىن) ءتيىس دەگەن ۇكىمدەر «يستيسلاح» ۇكىمدەرىنە جاتادى.
عۇرىپ - قۇران مەن سۇننەتكە قايشى ەمەس نەگىزدەگى ۇلتتاردىڭ يسلامنان بۇرىنعى قالىپتاسقان ادەت-عۇرپىمەن ۇكىم بەرۋىن فاكيھتەر تەرىسكە شىعارمايدى. ءبىر ماسەلەگە قاتىستى «ناسستا» ناقتى ۇكىم بولماي، ونى شەشۋدىڭ دۇرىس جولى ادەت-عۇرىپتا بولعان بولسا، ول ۇكىم رەتىندە قابىلدانادى. وسى رەتتە ادەت-عۇرىپتار «ساحيح» جانە «فاسيد» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. «ساحيح» ادەت-عۇرىپتا قۇران مەن سۇننەتكە قاراما-قايشىلىق بولمايدى. ال، «فاسيد» ادەت-عۇرىپ «ناسسقا» قايشى بولىپ كەلەدى.
يستيسحاب - ءبىر ۇكىمدى تەرىسكە شىعاراتىن دالەل تابىلعانعا دەيىن ول ۇكىمنىڭ كۇشى ساقتالادى. «يستيسحاب» ۇكىمىنىڭ بىرنەشە مىنانداي شارتتارى بار:
1. ءبىر نارسەنى قولدانۋعا تيىم سالۋعا دالەل تابىلعانعا دەيىن ول نارسە ادال سانالادى نەمەسە ءبىر كەلىسىمشارتتىڭ دۇرىس ەمەستىگى بەلگىلى بولعانعا دەيىن ول كەلىسىمشارت كۇشىن ساقتايدى.
2.سۋدىڭ ءناجىس بولعاندىعى دالەلدەنگەنشە ول سۋ تازا سانالادى.
ءبىر ادام ايەلىمەن اجىراسىپ، ءبىر تالاقپەن اجىراستىم با، جوق الدە ءۇش تالاقپەن اجىراستىم با دەپ كۇماندانسا، ءبىر تالاقپەن اجىراسقان سانالادى. ويتكەنى، بۇندا ءبىر رەت اجىراسۋ فاكتىسىنىڭ بولعاندىعى انىق.
ءساددي-زارريا - حارامعا اكەپ سوعاتىن امالدار حارام، ادالعا الىپ كەلەتىن جولدار ادال سانالادى. وسى سەبەپتەن حارامعا اكەلەتىن امالدارعا تيىم سالىنىپ، ادالعا الىپ كەلەتىن جولدارعا رۇقسات ەتىلەدى.
ماقساتتارعا امالدار مەن جولدار ارقىلى باراتىندىقتان، شاريعات امالدار مەن جولدارعا دا ۇكىم بەرەدى. ءدىن ءبىر نارسەنى حارام دەپ بۇيىرسا، دەمەك، وعان اكەپ سوعاتىن امالدار مەن جولدار دا حارام سانالادى. ەگەر، ءدىن ءبىر نارسەنى ادال دەپ بۇيىرسا، دەمەك وعان اپاراتىن امالدار مەن جولدار حارام بولماۋى مۇمكىن. مىسالى، دارىگەرلەر ءبىر ناۋقاستى ەمدەگەندە، ونىڭ ناۋقاسىن اۋىرلاتاتىن امالدارعا تيىم سالادى. ولاي ەتپەسە، ناۋقاستىڭ ءحالى ودان سايىن اۋىرلاي بەرەدى. وسى سەكىلدى شاريعاتتا حارامدى تۋدىراتىن ءىس-ارەكەتتەرگە دە تيىم سالىنادى. وسى رەتتە «ءساددي-زارريا» ۇكىمى مىنانداي ەكى تۇرعىدا قاراستىرىلادى:
1.امالداردىڭ نيەتى. تۇلعا ءبىر امالدى جاساعاندا جاقسىلىقتى ما، الدە جاماندىقتى ماقسات ەتكەن بە؟ ويتكەنى، مۇحاممەد س.ع.ا «امالدار نيەتتەرىنە قاراي» دەپ بۇيىرعان بولاتىن. ەگەر، ءىس-ارەكەتتەردىڭ ادالدىعى مەن حارامدىعىندا كۇمان بولعانمەن، نيەتىندە ىزگىلىك بولسا، بۇنداي ءىس-ارەكەتتەر حارام سانالمايدى.
2. امالداردىڭ سىرتقى ءپىشىنى. جاقسى نيەتپەن بولسا دا پۇتتاردى سۇيسە نەمەسە مۇشىرىكتەردىڭ اللاعا سيىنۋىنا كەدەرگى كەلتىرسە حارام ءىس-ارەكەت جاساعان سانالادى.
فاكيھتەر امالداردىڭ نيەتىن كەيبىر جاعدايلاردا عانا ەسكەرىپ، كوبىنە امالداردىڭ فورماسىنا قاراي ۇكىم بەرگەن. نيەت جامان بولىپ، ارەكەت ەتۋ بارىسىندا ماقسات ورىندالماسا دا ول ارەكەت حارام سانالادى. مىسالى، ءبىر ادام بۇزىق نيەتپەن ءبىر ادامدى ولتىرۋگە قارۋ جۇمساپ، بىراق، بەلگىلى سەبەپتەرمەن ادام ولمەگەن بولسا دا، قىلمىستى جاساۋعا وقتالۋشى ايىپتى سانالادى.
حانبالي مازحابىنىڭ وكىلدەرىنىڭ «ءساددي-زارريا» ۇكىمدەرىنەن بىرنەشە مىسال بەرەتىن بولساق.
ا) مالدى بازارعا جەتپەستەن ساتىپ الىپ، ونى ۇستەمە باعامەن بازاردا ساتۋ حارام. سەبەبى، شاريعاتتا مونوپاليست بولۋ نەمەسە ەڭبەك ەتپەستەن پايداعا كەنەلۋ دۇرىس ەمەس. وسى سەبەپتەن دە بۇنداي رەتتە ساتۋشى الدانعانىن بىلسە، كەلىسىمشارتتى بۇزۋىنا قۇقىلى.
ءا) ءوز مۇددەسى ءۇشىن كوپشىلىككە زيان كەلەتىن جاعدايدا باعانى كورەر-كوزگە اسپانداتۋ نەمەسە جەرگە ۇرۋ حارام. ويتكەنى، باعانى جوعارلاتقان نەمەسە تومەندەتكەن ادام قانشاما ادامنىڭ ساۋداسىن تۇرالاتادى.
ب) بۇلىك ورناعان كەزدە قارۋ-جاراق ساتۋ حارام. ويتكەنى، قارۋ ساتۋ ماسەلەنى ودان سايىن ۋشىقتىرۋى مۇمكىن. وسى سەكىلدى شاراپ جاساۋشىعا ءجۇزىم ساتۋ دا حارام سانالادى. سەبەبى، شاراپ جاساۋشىنىڭ جۇزىمنەن شاراپ جاسايتىنى بەلگىلى.
ساحابا ءسوزى - مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ تەورەتيكتەرى ساحابالار مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ كوزىن كورىپ، تىكەلەي تاربيەسىن العاندىقتان، ولاردىڭ سوزدەرىن ءپاتۋا رەتىندە نەگىزگە العان. بۇلاي ۇكىم بەرۋگە مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ: «مەنىڭ ساحابالارىم اسپانداعى جارىق جۇلدىزدار سەكىلدى. قايسىسىنىڭ سوعىنان ەرسە دە اقيقاتتى تابا الادى» دەگەن ءحاديسى ارقاۋ بولعان. سوندىقتان، كەمەڭگەر ءتورت حاليف داۋىرىندە بەرىلگەن ءپاتۋالاردى فاكيھتەر وزگەرىسسىز قالدىرعان.
يسلامنان بۇرىنعى شاريعاتتار - يسلام مەن بۇرىنعى دىندەردىڭ ۇكىمدەرى ءبىر-بىرىمەن قابىسىپ جاتسا، بۇنداي ۇكىمدەرمەن ءپاتۋا بەرۋگە بولادى. بۇنداعى نەگىزگى شارت بۇرىنعى ءدىننىڭ ۇكىمدەرى يسلام نەگىزدەرىنە قايشى كەلمەۋى ءتيىستى (M.Ebu Zehra. Islamdaki syasi, itikati ve fikhi mezhepler tarihi. Istanbul-1996).
ءتۇيىن
قوعام تالابىن قاناعاتتاندىرا الماعان زاڭ - ءولى زاڭ. ال، مۇسىلمان قۇقىعىندا كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي قوعامنىڭ العىشارتتارىنا قاراي ۇكىمدەردىڭ وزگەرىپ دامۋىنا مول مۇمكىندىك قاراستىرىلعان. شاريعاتتانۋشى يۋ.اپايدىننىڭ كوزقاراسىنشا قازىرگى زايىرلى مەملەكەتتىڭ قابىلداعان زاڭدارى ءدىن نەگىزدەرىنە تەرىس كەلمەسە، ول زاڭعا مويىنسۇنۋدىڭ شاريعاتقا ەشقانداي قايشىلىعى جوق. سەبەبى، پارلامەنت شىعارعان زاڭدار اقىلعا نەمەسە مامانداردىڭ تالداۋىنا نەگىزدەلەدى (Yünüs Apaydın. Musulman hukuku. تurkestan 1999). ياعني، شاريعاتتاعى اكلي (قياس) قاينار-كوزدەردىڭ ديناميكاسىنىڭ قانشالىقتى ومىرشەڭ ەكەنىن باعامداي بەرىڭىز. ال، بەلگىلى عالىم ل.سيۋكياينەننىڭ پىكىرىنشە باتىس زاڭدارى مەن مۇسىلمان قۇقىعى تەوريالىق تۇرعىدان تەرەڭ ۇندەستىك تابادى. اسىرەسە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى قاعيدالارىندا ۇقساستىق باسىم (لەونيد سيۋكياينەن «يسلامسكيە ي زاپادنىە پراۆوۆىە تسەننوستي: ستولكنوۆەنيە يلي ۆزايمودەيستۆيە؟». جۋرنال DA). ولاي بولسا، دامىعان باتىس قوعامىنىڭ زاڭدىلىقتارىنان قالىس قالمايتىن مۇسىلمان قۇقىعى دا پروگرەسسيۆتىك ماڭىزعا يە. دەمەك، شاريعاتتىڭ كەرتارتپالىق سيپاتى باسىم دەپ تۇسىنەتىن اتەيستەر، سونداي-اق، حاق ۇكىمدەرىن قاتىپ-سەمىپ قالعان دوگما رەتىندە دارىپتەيتىن فۋندامەنتاليستەر (ۋاحاپشىلار، حيزبۋت تاحرير، تابليعشىلار، حيجراتشىلار-تاكپىرشىلەر) مۇلدە قاتەلەسەدى.
«اباي-اقپارات»
