قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ ارعى تاريحىن زەرتتەۋدە، ەڭ الدىمەن ولاردىڭ تاڭبالىق بەلگىلەرىن زەرتتەۋدىڭ قاجەتىلىگىن العاش اڭعارعان ن. اريستوۆ بولسا، ونىڭ پىكىرلەرىن تەرەڭدەتە زەرتتەگەن س. امانجولوۆ بولدى. ولار بەلگىلى ءبىر اتادان رۋدىڭ، ودان تايپانىڭ، ودان تايپالىق وداقتىڭ قالىپتاسۋ جولدارىن رۋلىق تاڭبالاردى زەرتتەۋ ارقىلى انىقتاۋعا بولاتىنىنا سەندى. ءارى وسى ماقساتتا نەگىزگى تايپالاردى انىقتاۋعا تىرىستى.1 وسىلايشا تاڭبانى نەگىز ەتە وتىرىپ س. امانجولوۆتىڭ زەرتتەۋىنشە، قازاق قاڭلى، قىپشاق، قوڭىرات، الشىن، نايمان، وشاقتى، شەركەش، ەسەنتەمىر، جۇي، جاعالبايلى، مانسىز، باعانالى، بەكبولات، شاپىراشتى، سىرگەلى، شومەكەي، جالايىر، تاراقتى، سارجورمارت، شانىشقىلى، دۋلات، ارعىن، بالتالى، قاراكەرەي، ۋاق، سارى ءۇيسىن، اداي، ماتاي، قارا كەسەك، كەرەي سياقتى كوپتەگەن نەگىزگى تايپالاردان قۇرالعان. 2

قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ ارعى تاريحىن زەرتتەۋدە، ەڭ الدىمەن ولاردىڭ تاڭبالىق بەلگىلەرىن زەرتتەۋدىڭ قاجەتىلىگىن العاش اڭعارعان ن. اريستوۆ بولسا، ونىڭ پىكىرلەرىن تەرەڭدەتە زەرتتەگەن س. امانجولوۆ بولدى. ولار بەلگىلى ءبىر اتادان رۋدىڭ، ودان تايپانىڭ، ودان تايپالىق وداقتىڭ قالىپتاسۋ جولدارىن رۋلىق تاڭبالاردى زەرتتەۋ ارقىلى انىقتاۋعا بولاتىنىنا سەندى. ءارى وسى ماقساتتا نەگىزگى تايپالاردى انىقتاۋعا تىرىستى.1 وسىلايشا تاڭبانى نەگىز ەتە وتىرىپ س. امانجولوۆتىڭ زەرتتەۋىنشە، قازاق قاڭلى، قىپشاق، قوڭىرات، الشىن، نايمان، وشاقتى، شەركەش، ەسەنتەمىر، جۇي، جاعالبايلى، مانسىز، باعانالى، بەكبولات، شاپىراشتى، سىرگەلى، شومەكەي، جالايىر، تاراقتى، سارجورمارت، شانىشقىلى، دۋلات، ارعىن، بالتالى، قاراكەرەي، ۋاق، سارى ءۇيسىن، اداي، ماتاي، قارا كەسەك، كەرەي سياقتى كوپتەگەن نەگىزگى تايپالاردان قۇرالعان. 2
س. امانجولوۆتىڭ زەرتتەۋى جالپى تۇلعادان قازاق رۋ تاڭبالارىنىڭ تيپولوگياسىنا باسا نازار اۋدارعاندىعى بايقالادى. ءوز باسىم ەگەر تاڭبالاردىڭ كورىنىسىمەن قوسا ونىڭ مازمۇندىق (تاريحي تانىمدىق) ەرەكشەلىگىنە دە زەرتتەۋ جاسالعان بولسا قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تەكتەستىك نەگىزى ءتىپتى دە بەكەمدەلە تۇسەر ەدى دەپ ويلايمىن.قازاقتىڭ رۋ تاڭبالارى مەن ۇراندارىن زەرتتەۋ قازاق شەجىرەسىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزدى ءبىر قۇرامداس بولەگى. بۇنداي زەرتتەۋگە قازاقتىڭ جانە باسقا ۇلتتاردىڭ ەرتەدەن قازىرگە دەيىنگى كوپتەگەن عالىمدارى تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ الىپ بارعاندىعى بايقالادى. قازىرگە دەيىن قازاق رۋ تاڭبالارى قايدان كەلدى، قازاققا رۋ تاڭبالارىن كىم جاساپ بەرگەن، ونى كىم ارناعا سالعان دەگەن ماسەلە تۋرالى الۋان تۇرلى كوزقاراستار مەن پىكىرلەر بارى بەلگىلى. بۇلاردىڭ باستىلارى مىنالار; .
1. ب.رادلوۆ ەل اۋزىنان جازىپ العانى بويىنشا; رۋ تاڭبانى وعىز حاننىڭ بالاسى جانە مۇراگەرى كۇنحان تاراتىپ بەرگەن. 2. لەۆشىننىڭ ايتۋىنشا، قىرعىزدىر (قازاقتار) تاڭبالارمەن بەلگىلەردى موڭعۇلداردان الىپ، ورتا ازياعا عانا ەمەس، ۇدىستانعا دەيىن تاراتسا كەرەك. 3. ي.قازانتسەۆتىڭ ايتۋىنشا، تاڭبالار مەن ۇرانداردى قىرعىزدارعا (قازاقتارعا) شىڭعىسحان تاراتقان. 4. م.يۆانين مەن ا.حارۋزيننىڭ پىكىرىنشە، تاڭبالاردا شىڭعىسحان تۇقىمىنان تاراعان حاندار اسكەرلەرىندەگى قىرعىز (قازاق) تايپالارىنىڭ پايدالانعان قارۋلارىنىڭ تۇرلەرى بەينەلەنگەن، .5. ل.مەيىردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، تاڭبالاردى مالعا بەلگى سالۋ ءۇشىن تاۋكە حان تاراتىپ بەرگەن. 6. تاعى ءبىر ايتىلىمداردا قازاققا رۋ تاڭبالارى مەن ۇراندارىن مايقى بي ۇلەستىرگەن دەلىنەدى، ت.ب.
قازاقتى قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ ارعى اتالارى ءاربىر تاريحي داۋىردە ءار تايپالىق-ۇلىستىڭ بىرىلەستىكتەردىڭ قۇرامىندا بولعانى بەلگىلى. سوناۋ، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ الدى ارتىندا ساقتاردىڭ، عۇنداردىڭ، ۇيسىندەردىڭ، نۇكىستەردىڭ (ۇلى يۇزلەرىدىڭ) جانە باسقا دا تايپالار مەن تايپالار وداعىننىڭ قۇرامىندا بولعان. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءبىرىنشى مىڭ جىلدىعىنىڭ ورتالارىنا باستاپ ەكىنشى مىڭ جىلدىقتىڭ باسقى بىرنەشە عاسىرلارىنا دەيىنگى تالاي عاسىرلاردا تۇرىك وداعىنىڭ قۇرامىندا بولدى، ودان سوڭعى سان عاسىردا موڭعۇل يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەندى نەمەسە وعان باعىنىشتى بولدى. مىنە وسى داۋىرلەردە قازاقتى قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ ءبارىنىڭ وزىنە تيەسەلى ورنى مەن تاڭباسى بولعانى بەلگىلى. الايدا، رۋلار اراسىنداعى قوسىلۋ، ءبولىنۋ جانە رۋلاردىڭ مولايىپ تارماقتالىپ وتىرۋى سياقتى سەبەپتەردەن رۋلاردىڭ اتتارى، تاڭبالارى، ۇرانى وزگەرىپ، جاڭعىرىپ، تۋىنداپ وتىرعاندىعى تابيعي. جانە ءبىر جاعىنان ءتۇرلى تايپالار وداعىنان قۇرىلعان تىڭ بىرىلەستىك، ياعني اكميات، ەل اراسىنداعى ساياسي، اكىمشىلدىك جانە ءورىس-قونىس جاقتارىنداعى ماسەلەلەردى جۇيەلى باسقارۋ، بىرجاقتىلى ەتىپ وتىرۋ (ەل باسقارۋدى) ءۇشىن ءار داۋىردە رۋ تاڭبابارىنا رەتتەۋ، ارناعا سالۋ، مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا بۇرىنعى قالپىن ساقتاۋ نەگىزىندە قايتا رەتتەپ، زاڭداندىرۋ جۇرگىزىلگەن بولۋى دا مۇمكىن. مىنە، بۇل قازاقتاعى قازاققا رۋ تاڭبالارى مەن ۇراندارىن جاساۋ مەن ۇلەستىرۋدىڭ بەلگىلى جەكە تاريحي تۇلعانىڭ اتىنا بايلانىستى بولۋىنىڭ سەبەبى ەدى. وسى جاعىنان العاندا قازاققا رۋ تاڭبالارىن وعىز قاعاننىڭ ۇلى ــ تاق مۇراگەرى تاراتقان، شىڭعىسحان تاراتقان، مايقى بي تاراتقان دەگەن ايتىلىمداردىڭ بارلىعىنىڭ بەلگىلى ماعىنادان نەگىزى بارلىعىن بايقايمىز. الايدا، بۇل جەردەگى تاراتۋ بۇرىن تاڭباسى جوق قازاق رۋلارىنا رۋ تاڭباسىن جاساپ تاراتىپ بەرۋ ەمەس، قايتا بۇرىنعى رۋ تاڭبالارى نەگىزىندە سول داۋىردەگى ەل باسىلارى وزىنە قاراستى تەرريتوريا اۋماعىنداعى ءتۇرلى رۋ-تايپالاردىڭ رۋ تاڭبالارىن بۇرىنعىسى نەگىزىندە قايتادان رەتكە تۇرعىزىپ، جۇيەلەندىرىپ، تۇراقتاندىرعان نەمەسە زاڭداندىرعان.
رۋلاردىڭ، رۋ تاڭبالارىنىڭ جانە ولاردىڭ تارماقتالۋىنىڭ قيىر شىعستاعى ناقتىلى دالەلدەرىن ءبىز قىتايدىڭ كىندىك جازىعىنداعى بايىرعى قاعانات شاڭداردىڭ (ب. ز.ب.17-ع. ــ ب. ز.ب.11-ع. ) رۋ جانە رۋ تاڭبالارىنان بايقاي الامىز. ەسكەرەرلىك جايت - وسى شاڭداردى كوپتەگەن قىتاي تانۋشى عالىمدار قىتيدىڭ ورتا جازىعىنا تەرىستىكتەن كەلگەن كوشپەلى تايپا دەپ بىلەدى. عالىمدار شاڭداردىڭ قابىرلەرىنەن قازىپ الىنعان قولا بۇيىمدارداعى تاڭبالاردى رۋ تاڭبالارى دەپ تانيدى، ءاربىر قابىر توبىنان قازىپ الىنعان قولا بۇيىمدارداعى رۋ تاڭبالارى بىرىڭعايلىق تانىتقان. ءارى جاقىن ورنالاسقان قاناتتاس قابىر توپتارىنان تابىلعان قولا بۇيىمدارداعى رۋ تاڭبالارىنىڭ ءوزارا بايلانىستىلىعى، ولاردا ۇلكەن رۋلاردان تارماقتالعان شاعىن رۋلاردىڭ تاڭبالارىنىڭ ۇلكەن رۋلاردىڭ تاڭبالارىنىڭ نەگىزىن ساقتاپ، جارتىلاي وزگەرتىلىپ جاسالعاندىق بايقالادى. بۇنداي زاڭدىلىق قازاقتىڭ رۋ-تايپالارىندا تاياۋ زامانعا دەيىن جالعاسقانى بەلگىلى. مىسالى، ۇلى جۇزدەگى دۋلات، البان، سۋان، قاڭلى، سيقىم تاعى باسقا رۋلاردىڭ بارلىعىنىڭ تاڭبالارى كۇن تاڭباسىنان تارامدالعان. بۇل تۋرالى شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلى: «600 جىلدان بەرى مۇسىلمان جۇرتىنا كىرگەن كرايت ياعني كەرەيلەر ءتىپتى ەسكى زامانداعى كىرەش تاڭباسىن سالادى. قازاقتىڭ كوبى ەسكى تاڭباسىن سالادى. قاي بىرەۋلەرى وعان ءبىر سىزىق قوسادى. ول ءبىر رۋدان شىققان تاعى ءبىر تاپتىڭ بەلگىسى. ياعني ءبىر حاننان ءبىر حانعا قاراعانداعى بەلگىسى بولادى» دەپ جازادى.3
شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ بۇل بايانىندا ەكى ماڭىزدى ءتۇيىن بار: ءبىرى، «قازاقتىڭ كوبى ەسكى تاڭباسىن سالادى» دەۋ.
جالپى رۋ تاڭباسىنىڭ وزگەرۋ، قالىپتاسۋ جاعىدايىنان قاراعاندا، قازاقتاعى ءبىر رۋدىڭ تاڭباسى وڭايلىقشا وزگەرە سالمايدى. ءتىپتى، ول تۇراقتى كۇيىن ساقتايدى. ويتكەنى تاڭبا كوشپەلىلەردىڭ ىرقارا مالدارىنا باسىلادى. ءورىس-قونىستارىنا تاستارعا قاشاپ سالىنادى. ول رۋدىڭ شەجىرەسىمەن، اتا جولىمەن ۇلاسىپ جاتادى. ال مال دا، ءورىس-قونىس تا، شەجىرە مەن اتا جولى دا ءبىر مەزەتتەك نارسە ەمەس. ۇزاق ۋاقىتتارعا جالعاساتىن دۇنيە. سوندىقتان ونىڭ تۇراقتىلىعى كوشگەلى ومىردە اسا ماڭىزدى.
شاكەرىمنىڭ سوزىندەگى تاعى ءبىر ءتۇيىن، «قاي بىرەۋلەرى وعان (بۇرىنعى تاڭباسىنا) ءبىر سىزىق قوسادى. ول ءبىر رۋدان شىققان تاعى ءبىر تاپتىڭ بەلگىسى. ياعني ءبىر حاننان ءبىر حانعا قاراعانداعى بەلگىسى». بۇل قازاق رۋلارىندا تارماقتالۋ بولعاندا، ءتىپتى الماعايىپ زامان بولىپ حاندىق الماسقاندا دا تاڭبالارداعى وزگەرىستىڭ جالپى تۇلعاسىن ساقتاپ، بولىمسىز ء(بىر سىزىعىندا) عانا وزگەرىس جاسايتىندىعىن ۇعىندىرادى.
قازاق رۋلارىنىڭ كەيبىرىندە قوسىندى «＋» تۇرىندەگى رۋلىق تاڭبالاردىڭ كەزدەسۋلەرى دە قازاق رۋلارىنىڭ شىعۋ تەگىن تاڭىرگە تابىنۋ داۋىرىنەن ىزدەستىرۋگە يتەرمەلەيدى. مۇنداي تاڭبالار قازاقتىڭ ءتورت قارا، تەلەۋ، سىرگەلى، كەرەي، اداي ءتارىزدى رۋلارىندا كەزدەسەتىنى بەلگىلى.4
قازاق رۋ-تايپالارىنداعى تەكتەستىك ماسەلەسىن كەم دەگەندە مىناداي ءۇش ءتۇرلى پاكتور نەگىزىندە قاراستىرعان ءجون: بىرىنشىدەن، جوعارداعى عالىمدار ايتقانىنداي رۋ-تايپا تاڭبالارىنداعى جاقىندىق; ەكىنشىدەن، رۋ-تايپا اتىنداعى جاقىندىق; ۇشىنشىدەن، شەجىرە نەمەسە تاريحي جازبالاردا بايقالعان جاقىندىق.
وسىنداي تامىرلاستىقتىڭ ەڭ تەرەڭگە بويلاپ، ءبىر تۇيىننەن تۇتاسقان تۇسىن قازاقتىڭ تەگى جانە تانىمىمەن ەگىز پايدا بولعان كۇن مەن وت تۋرالى ۇعىم مەن بەينەلەۋدەن بايقاي الامىز.
＋Í 卐 卍  ⊝ ☼ Å U ⊞ ⊠ ⊟ ◫ تاڭبالاردىڭ ءبىر ەرەكشىلىگى دۇنيەنىن قايسى ءبىر اۋماعىندا بولسىن ءبىر-ءبىرى جۋىق تابىلادى. وسىلاردىڭ ىشىندەگى  مەن ＋ نەمەسە ☼ مەن卍 كوبىندە ءبىر جەردەن تابىلادى. جارتاس سۋرەتتەرىندە نەمەسە باسقا بەينەلەۋلەردە بۇل ەكەۋى قاتار جۇرەدى، نەمەسە Å U ⊞ كورىنىستەردە ＋ باڭبا  تاڭبانىڭ ىشىنە ورنالاستىرىلادى. بۇلاردىڭ ەتەنەلىگىنىڭ بۇدان مىسالدارىن جولىقتىرۋعا بولادى.
كەرەي تاڭباسىن ءبىر ءبولىم عالىمدار ＋ نەمەسە Í تۇردە كورسەتسە، ەندى ءبىر عالىمدار ◫ كۇيىندە بەرگەن، تاعى ءبىر عالىم الاۋ نەمەسە كۇننىڭ بەينەسىندە ( ) بەرگەن. وسىلاردىڭ قاي-قايسى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس، بۇل وسى تاڭبالاردىڭ ماعىنالاستىلىعىن ۇعىندىراددى.
تاڭبالارU ＋ Íتۇركى رۋنيكالىق تاڭبالارىنىڭ ورحون-ەنيسەي نۇسقالارىندا  ۇقساس دىبىس ورنىندا (د), ءبىر يەروگليف رەتىندە جۇمسالعان. بۇل وت پەن كۇنگە قاتىستى وسى ءۇش تاڭبانىڭ بىرلىگىنىڭ، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ وسى تاڭبالاردى الميساقتان مازمۇندىق جاقتان ۇقساس ساناپ، ۇقساس پايدالانىپ كەلگەندىگىنىڭ كەرەيدىڭ تاڭباسىنان كەيىنگى تاعى ءبىر جاندى ايعاعى.
＋ تاڭبا دا،  تاڭبا دا ەجەلگى دۇنيەدە كۇن بەلگىسى سانالعان.5 جوعارداعى وسى تاڭبالاردىڭ كۇنگە، وتقا، جارىققا بايلىنىستىلىعىن وسى جۋرنالدىڭ وسىدان ىلگەرگى ساندارىندا جاريالاعان «كۇن تاڭبالى كۇن ەلى» اتى ماقالامدا دالەلدەگەن بولاتىنمىن.
سونىمەن قازاق رۋ تاڭبالارىندا باستى ورىندا تۇراتىن ＋ (وت، كۇن),  (كۇن), I (وت كوسەيتىن كوسەۋ) تاڭبانىڭ ۇشەۋى دە وتقا، كۇنگە بايلانىستى.
ءتۇتاس قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭباسىنىڭ باسىم كوپ بولەگىن وسى ءبىر مازمۇنداعى (وتقا، كۇنگە بايلانىستى) ءۇش تاڭبادان تاراتۋعا بولادى.
1. كۇن تاڭباسىنان تۋعان تاڭبالار:  ☼ €  ⊟ ◫ ♀ ☿ ♁  سياقتىلار.Æ Å Ä y⊟ ∞ ♂
♀Å Ä2.وت(نۇر) تاڭباسىنان تۋعان تاڭبالار: ＋ＸＹｙＶＴ⊢⊣ ┬ ┴ ╪ ╫ ╨ ╥╟ F≠ ‡
سياقتىلار.
♀ ☿ ♁Å Ä3.وت (نۇر) پەن كۇننىڭ تاڭباسىنىڭ بىرىگىپ تۋعان تاڭبالار:  سياقتىلار.
4.وت كوسەيتىن كوسەۋ تاڭباسىنان (كوسەۋ نەمەسە ءالىپ) تۋعان تاڭبالار: IᄼᄾⅢⅡ≡ = سياقتىلار.
جوعاردا كورسەتىلگەندەي تۇركى رۋنيكالىق تاڭبالارىنىڭ ورحون-ەنيسەي  تاڭبالاردىڭ ۇقساس ءبىر دىبىستى بەينەلەۋى مەن كەرەيU ＋ Íنۇسقالارىندا  تاڭباسىندا وتقا، كۇنگە بايلانىستى ،＋، Í، ◫ ءتورت تاڭبانىڭ تۇگەل بايقالۋىنىن باسقا دا ءبىر ءبولىم رۋلاردىڭ تاڭباسىندا وسى سياقتى تەكتەس تاڭبالاردىڭ ارالىس قولدانىلۋىنان جوعارداعى كوزقاراسىمىزدىق دۇرىستىعىنا ءتىپتى دە كوز جەتكىزە تۇسەمىز:
كەتە رۋىنىڭ تاڭباسى: ＋، Í; سىرگەلى رۋىنىڭ تاڭباسى: ＋، ╫، ≠، ⋕; ۋاق رۋىنىڭ تاڭباسى: ＋، Í، Ｙ; قاراكەرەي رۋىنىڭ تاڭباسى:ＴＶ; تەلەۋ رۋىنىڭ تاڭباسى: ＋، Ｘ، Ｔ، ⊢، ⊣ (تەلەۋدىڭ ءتورت تارماق رۋىنىڭ ءبىرى «كەرەيلى» رۋى); ءتورت قارا تاڭباسى: ＋، Ｔ، ⊢; ءۇيسىن رۋىنىڭ تاڭباسى: ≋، ＋، جانە ; سارى ءۇيسىن رۋىنىڭ تاڭباسى: ＋، جانە ; شەكتى رۋىنىڭ تاڭباسى: ＋ (بۇل اشامايلى سياقتى تاڭبانىڭ اتىمەن اتالاعان رۋ)
تابىن رۋىنىڭ تاڭباسى: تابىن قازاق ۇعىمىندا قورالى قوي، نەمەسە قورالى مال ماعىناسىن بەرەدى. ەرتە كەزدە قورا، قورعاننان تارتىپ قونىستا تىگىلەتىن اۋىل ۇيلەرىنە دەيىن دوڭگەلەنە ورنالاساتىن سالت بولعان. قازاقتا مال قوراسى دا دوڭگەلەك بولعان. سوندىقتان تاڭبانى تابىن اتاۋ ورىندى. دەمەك بۇل تاڭبانىڭ اتىمەن اتالعان رۋ اتى.
گرودەكوۆتە بار مالىمەتتەر بويىنشا، سىر داريا تابىندارىنىڭ ۇراندارى - «سەركە» جانە «توستاعان»، ال ەل اراسىنان جيناعان مالىمەتتەر بويىنشا، باتىس تابىندارىنىڭ ۇرانى - «الاش». ەل اراسىنان جيناعان مالىمەتتەر مەن تىنىشباەۆ كەلتىرگەن تابىن رۋىنىڭ ءتورت تارماعىنىڭ ءبىرى - جامانكەرەي.
تابىنداردىڭ تاڭبا بەلگىلەرى ءار ءتۇرلى. جالپى رۋ تاڭباسى (توستاعان) ; سونىمەن بىرگە تابىنداردا تاعى دا ء(شومىش، ءشومىشتى تابىن تارماعىندا) جانە ء(الىپ) تاڭبالارى بار. «ءالىپ» ءىس جۇزىندە «كوسەۋ» تاڭباسى.
قاڭلى تاڭباسى: ︱جانە ☼ - نۇرى شاشىراعان كۇن. قاڭلىنىڭ تاعى ءبىر تاڭباسى شىلبىر. وسى كوسەۋ دە، شىلبىر دا كەرەيتتەردىڭ تاڭباسىندا دا بار.
بۇل ارادا تەك وت (نۇر) پەن وت كوسەيتىن كوسەۋ تاڭبالارى مەن وسىلاردان تۋىنداعان تاڭبالاردان عانا مىسال الدىق، باسقا قازاق رۋلارىندا كۇن تاڭباسىنان تۋىنداعان رۋ تاڭبالارىنىڭ مولدىعى بەلگىلى.
تاريحتا رۋ-تايپالاردىڭ سانى دا، ولاردىڭ تاڭبالارىنىڭ ءتۇرى دە كوپ بولعانى بەلگىلى. وسىعان قاراماستان كەستەدەگى قازاقتىڭ 50 تايپاسىنىڭ تاڭباسىنىڭ 30 ىنىڭ ياعني 60 پايىزىنىڭ وت پەن كۇنگە بايلانىستىلىعى بايقالادى. بۇل بەلگىلى ماعىنادان قازاق ۇلتىنىڭ مۇلدە كوپ بولەگىنىڭ وت پەن كۇنگە تابىناتىن ءبىر تۇقىمنان تاراعاندىعىن ايگىلەيدى. سالىستىرمالى تۇردە ماحۇمەت قاشقاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگىندە» كورسەتكەن وعىز تايپالارىنىڭ 21 رۋ تاڭبالارىندا وت پەن كۇنگە قاتىستى رۋ تاڭباسى بايقالمايدى. راشيد اد-دين «جىلنامالار جيناعىندا» كورسەتكەن وعىز تايپالارىنىڭ تاڭبالارىنىڭ 24 تاڭباسىندا O عان جۋىق ەكى تاڭبا عانا بار. «شىڭعىزناما داپتەرىندە» شىڭعىسحان بەكتەر مەن بيلەرگە ءبولىپ بەرگەن دەلىنگەن 15 تاڭبانىڭ ىشىندە بايىرعى وت پەن كۇن تاڭباسىنان تۋىنداعان دەپ قاراۋعا بولاتىن (قيات تاڭباسى), ɤ (گيرايات بي), ɣ (جۇرماتى بي) ءۇش تاڭبا جولىعادى. قيات رۋى تاريحتا كەرەيدىڭ قۇرامىندا بولعان. ال گريات ءبيدىڭ كەرەي بي ەكەندىگى بەلگىلى. بۇل قازاق ۇلتىنىڭ ويدان-قىردان قۇرالعان قىرىق قۇراۋ قۇراما ۇلت ەمەس، ەتنيكالىق نەگىزى بەكەم، توركىندەس تۋىسقان تايپالاردان قۇرالعان ۇلت ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
بۇلاردان تىس ءبىز جانە Y, y, T سياقتى كوپتەگەن تاڭبالاردىڭ ＋ نەمەسە × نى وزگەرتۋدەن (بايىرعى زاماندا رۋلار ءوسىپ-ءونىپ تارماقتالعان سايىن تىڭنان قالىپتاسقان رۋ ءوز تاڭباسىن بۇرىنعى رۋ-تايپا تاڭباسىنىڭ جالپى بەينەسىن ساقتاپ، وعان ءسال وزگەرىس جاساۋ ارقىلى جاساپ وتىرعان.) پايدا بولعاندىعىن بايقايمىز. ونىڭ ۇستىنە بۇنداي ＋ نەمەسە × دان وزگەرىپ پايدا بولعان Y, y, T, ت.ب. تاڭبالار جوعارداعى ءبىز سالىستىرعان تاڭبالاردىڭ اراسىندا جولىقپايدى.
رۋ-تايپالاردىڭ تۋىستىعىن رۋ تاڭبالارىنا ساي ايىرۋعا بولاتىندىعىنىڭ ءبىر جاندى مىسالىن سوناۋ وسىدان 3000 جىلدىڭ ارعى جاعىنداعى قىتايدىڭ ورتا جازىعىندا قاعانات قۇرعان شاڭ اۋلەتىنىڭ استاناسى ين كونە جۇرتتارىن قازعاندا ايقىن بايقالعان (شاڭداردى قازىرگى ۇعىمداعى قىتايلار دەپ قاراۋعا بولمايدى، ولاردىڭ كوبى تەرىستىك كوشپەلىلەرىنەن، شارۋاشىلىق، ءتۇرمىس تاسىلىندە دە مال شارۋاشىلىعى باستى ورىندا تۇرعان. قىتايدىڭ ورتا جازىعىندا ودان كەيىن دە جۇرجىتتەر، مانجۋلەر، تۇرىكتەر، موڭعۇلدار سياقتى ۇلتتار قۇرعان تەرىستىكتەگى كوشپەلىلەردىڭ اكمياتى از بولماعانى بەلگىلى.).
وسىدان بۇرىنعى وسى جۋرنالدا جاريالانعان «كۇن تاڭبالا كۇن ەلى» اتتى ماقالامدا «كۇن» ءسوزى مەن «كۇن تاڭباسىنىنىڭ» تەگىن ارشۋ ارقىرى، ءتۇتاس قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ اتى (البان، ارعىن، كەرەي، قاڭلى، دۋلات، ت.ب.) مەن ،＋) تارالىپ، ءتۇبى ءبىر ارنا، ءبىر تۇيىنگەتاڭبالارىنىڭ كۇننەن ( جيناقتالاتىندىعى باياندالادى. قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋىنىڭ كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەستىگى، ونىڭ الميساقتان ءبىر تۇلعا، ءبىر تۋما ەكەندىگى، قازاقتىڭ تەگى الاش دەگەن ايتىلىمنىڭ دۇرىستىعىن، الاشتىڭ دا، ارعىننىڭ دا، الباننىڭ دا، دۋلاتتىن دا، كەرەيدىڭ دە، قاڭلىنىڭ دا (تاعى باسقا رۋلار) اتى دا، تاڭباسى دا، تەگى دە ءبىر تەكتەس ەكەندىگىنە العاشقى دالەل ىزدەگەن ەدىك.
«الاش» بارلىق نوعاي-قازاقتىڭ، ءتىپتى وزبەكتىڭ دە ۇرانى دەلىنىپ ءجۇر. «الاش» دەگەندە، الاشا حاننىڭ اتى دەگەن ۇعىم بويىنشا، ىنتىماعىمىز وسى ۇراننىڭ ماعىناسىنان شىعادى. الاشا حاننىڭ ۇرپاقتارىمىز، ءبارىمىز رۋ-رۋعا ءبولىنىپ كەتكەن بولساق تا، تۇبىندە ءبىر كىسىنىڭ ءناسىلىمىز، الاشا حاننىڭ ەلىمىز دەگەن ماعىنا ايتىلادى (تاۋاريح حامسا).
«الاش الاش بولعاندا، الا تاي ات بولعاندا، تاڭباسىز ات، ەنسىز قوي بولعاندا، ...» دەگەن جىر جولدارى قازاقتىڭ ارعى اتاسىنىڭ الاشتان باستالاتىندىعىن، ول كەزدە (الاش كەزىندە) ەلدىڭ رۋعا، ۇلىسقا بولىنبەگەندىگىن، مالىندا الا-قۇلا ەن-تاڭبا بولماعاندىعىن، تەك اتى، ،＋) تۇگەل الاش بولعان ءبىر عانا ەلۇرانى، تاڭباسى (الاش - وت، نۇر ياعني  ەكەندىگىن ۇعىندىرادى. «التى الاش» دەپ كۇن مەن وتتىڭ (نۇردىڭ) اتىن وزىنە تا، سيمۋلىن تاڭبا قىلعان قازاقتىڭ ەڭ ۇيتقى تايپالارىنا نەمەسە قازاقتان دا كەڭ ەتنيكالىق توركىندەستىككە قاراتىلعان.
ءسوزدىڭ ءتۇيىنى - قازاق رۋلارىنىڭ اتى مەن تاڭباسىنىڭ مۇلدە كوبى كۇن مەن وتتقا (نۇرعا) بايلانىستى. ول ويدان-قىردان قۇرالعان قۇرامالار ەمەس، الميساقتان كۇنگە، وتقا (نۇرعا) تابىنعان، كۇن مەن وتتى (نۇردى) نىشان ،＋) ۇرپاعى.ەتكەن كۇن ەلىنىڭ (الاش - وت، نۇر ياعني
قازاقتى نەمەسە قازاقتىڭ تاياۋ زامانعا دەيىنگى توركىندەس رۋلارىن ءبىر-بىرىنەن بولە قاراۋ كوزقاراستارىڭ بارلىعى جەتەسىز تانىمنىڭ تۋىندىسى.

ادەبيەتتەر
1 «قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى - تاما»، الاش تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى، الماتى، 2005-جىلى، 1-توم، 1-كىتاپ، 25-بەت.
2 امانجولوۆ. س، ا.ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاكسكوگو يازىكا. - المااتا، 1959, 13-14ب.
3 شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلى: «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءام حاندار شەجىرەسى».
4 امانجولوۆ. ساۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاكسكوگو يازىكا. - الما-اتا، 1959, 12-14ب. .
5 何新:《诸神的起源》(تاڭىرلەردىڭ توركىنى)，时事出版社，2002年，147页。

«alash.kz» سايتى