مەن قايتا قۇرۋ جىلدارى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ زايىبى گۇلاندام اپايدان تاشكەنتتە «شىعىس كەشتەرىن» قويۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان دىنشە ءادىلوۆ جايىندا العاش ەستىگەن ەدىم. كەيىنىرەك، ارنايى قىزمەت ارحيۆىندەگى ىسىمەن تانىسۋ بارىسىندا، ونىڭ ءومىربايانىن ءبىرشاما تولىق ءبىلىپ الدىم. بۇگىنگى م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ شاڭىراعىن تۇڭعىش كوتەرگەن قايراتكەر بولا تۇرا، قازاق ساحنا ونەرى تاريحىندا ەسىمىنىڭ مۇلدەم اتالماۋ سەبەبىن دە ۇقتىم.

كەزىندە چك، گپۋ، نكۆد اتالعان قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ ءتيىستى ساياسي تاپسىرىستى ورىنداۋ ءۇشىن الدەبىر قايراتكەردى «اۋىر قىلمىسقا» قاتىستى ەتىپ، ابىرويىن ناقاقتان توگۋدى دە، سول رەتتە قولدان قيىستىرىپ، تەرىس حابار تاراتۋدى، ياعني دەزينفورماتسيا جاساۋدى دا ءوز تاجىريبەسىندە كەڭىنەن قولدانعانى بۇگىندە بارشاعا ءمالىم. ونىڭ اقپاراتتارىنا سۇيەنگەن فيليپپ گولوششەكين تاپ دۇشپاندارىن جاريالى تۇردە اشكەرەلەپ جاتتى. بيلىكتەگى پارتيانىڭ رەسپۋبليكاداعى كوسەمىنىڭ اۋزىن باققان «ەڭبەكشى قازاق» دا ءوز بەتتەرىندە دىنشەنىڭ «بەتىنەن قانى شىققان ۇلتشىل» ەكەنىن، ونىڭ «ۇلت تەاترىنىڭ باعىتىن ۇلتشىلدىققا بۇرىپ اكەتە جازداعانىن» جازدى.

سونداي ىستەر سالدارىنان دىنشە ەسىمى تەاتر تاريحىنان 30-شى جىلداردىڭ وزىندە-اق سىزىپ تاستالعان بولاتىن. بۇعان قازاق قوعامىندا قالىپتاسقان احۋال دا سەپتەستى. بۇل جونىندە مەن 2000 جىلى «ارىس» باسپاسىنان شىققان «ۇلت تەاترى شاڭىراعىن كوتەرۋشى» دەگەن كىتابىمدا اڭگىمەلەگەن ەدىم. الدىمەن، الىس زامانداعى احۋالدى ۇعۋعا جاردەمدەسەر دەگەن ويمەن، سونداعى ءبىر تاراۋدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنايىن...

«قازاقى ىندەت. تەرىستىك، تۇستىك وڭىرلەرى تۇگەل بىرىكتىرىلگەن قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسى قىزىلوردادا 1925 جىلدىڭ كۇزىندە كەڭەستىك رەسپۋبليكامىزدىڭ بەس جىلدىعى مەرەكەلەندى.  سول مەرەكە اۋقىمىندا جۇرتشىلىق ەسكى استانا ورىنبوردان الدىرىلعان كوشپەلى تسيركتىڭ كەنەپ كۇمبەزى استىندا ايگىلى پالۋان قاجىمۇقاننىڭ ونەرىن تاماشالاپ، كاسىبي سپورتتاعى ەرەن ەڭبەگىن ماراپاتتاعان مەرەيتوي وتكىزگەن بولاتىن. اۋىل-اۋىلدان، ءار مەكەمەدەن قۇتتىقتاپ كەلگەندەر قازاقتىڭ اتاقتى ۇلىنا دەگەن جۇرەكجاردى سوزدەرىن ايتىپ، سىي-سياپات جاسادى. ات مىنگىزدى، شاپان جاپتى، ءتۇرلى قولونەرلىك، زەرگەرلىك بۇيىم، باسقا دا جىلى-جۇمساقتارىن رياسىز ىقىلاستارىمەن تارتۋ ەتتى. تاماشادا رەسپۋبليكا پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇللى بەتكە ۇستارى باس قوسقانى تۇسىنىكتى، سولاردىڭ دەنى بوپ تابىلاتىن ورىس اعايىندار:  «ءتارجىما!  اۋدارىڭدار!»  –  دەپ  ايقايلاي بەرسە كەرەك. سول كەزدە بۇيرا شاشى تولقىندانعان، بويشاڭ، اققۇبا، اشاڭ جىگىت كورەرمەندەر ىشىنەن جەڭىل كوتەرىلىپ، ورتاعا شىعادى. بۇل – ۇلت تەاترىنىڭ ديرەكتورى دىنمۇحامەد ءادىلوۆ ەدى.

بۇدان 73 جىل ىلگەرىدە دىنشەمەن «ونەر قايراتكەرىنىڭ شارتتى  ۋاعداسى»  اتتى  كەلىسىمشارت  جاساسىپ، 2-كاتەگوريالى ءارتىس رەتىندە تەاترعا قابىلدانعان قۇجاتىن قاستەرلەپ ساقتاپ كەلە جاتقان ساحنا ارداگەرى قاپان بادىروۆ سول ءساتتى جىلى سەزىممەن ەسكە الدى.

تەاتر باسشىسى وتىرعاندارعا ارەنادان جاعالاي قاراپ: «قىمباتتى دوستار، – دەپتى بيازى ۇنمەن ورىس تىلىندە، – ءبىز ءبارىمىز، عۇمىرىمىزدا تۇڭعىش رەت، ءوز الدىمىزعا مەملەكەت بولعانىمىزدىڭ ارقاسىندا عانا، قازاق حالقىنىڭ اتى الەمگە ءماشھۇر پالۋانىنا قۇرمەت كورسەتۋگە جينالدىق. دۇنيە ءجۇزى چەمپيونى قاجىمۇقان قازاقتىڭ عانا ەمەس، ورىس ەلىنىڭ دە اياۋلى ازاماتى. ول ءوزىنىڭ دوسى پوددۋبنىيمەن بىرگە روسسيانىڭ داڭقىن اسىردى. دەمەك، قاجىمۇقان كۇللى كەڭەس وداعىنا تەل ۇل. سىزدەر قازاقستاندى كوركەيتۋگە كەلدىڭىزدەر، ەندەشە، ءدال قازىر سىزدەر قازاقستاندىق رەتىندە دە، رەسەيلىك رەتىندە دە ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزدى ءبولىسىپ وتىرسىزدار. قاجىمۇقاندى قوشەمەتتەۋشىلەردىڭ نە ايتىپ جاتقانىن تۇسىنگىلەرىڭىز كەلەتىنى دۇرىس-اۋ، بىراق ول سوزدەردىڭ مازمۇنى وسى ارەناداعى وزدەرىڭىز تاماشالاعان كۇرەس پەن تسيركتىك ويىندار رۋحىمەن دە ايگىلەنىپ تۇرعان جوق پا؟ سىزدەر، ۇلكەن مادەنيەتتى ازياعا جەتكىزۋشىلەر، ىزەتتىلىكتىڭ قاراپايىم ۇلگىسىن نەگە تانىتپايسىزدار؟ ورىستىڭ ۇلى ءباھادۇرى پوددۋبنىيمەن قاتار اتى الەمگە جايىلعان قازاقتىڭ ۇلى ءباھادۇرىن نەگە تىم بولماسا بىرەۋىڭىز ەۋروپالىق داستۇرگە ساي ءبىر شوق گۇل اكەپ ماراپاتتامادىڭىزدار؟ ولاي بولماعان ەكەن، قاراپايىم اۋىل ادامدارىنىڭ قازاقى قۇرمەتىنىڭ مازمۇنىن جۇرەكتەرىڭىزبەن ۇعىپ، سابىر ساقتاعاندارىڭىز ءجون ەمەس پە؟»

پالۋان تويىنداعى الگى كورىنىستى جاستىق شاعىندا كۋا بولعان ۇمىتىلماس وقيعالاردىڭ بىرەگەيلەرىنىڭ ساناتىندا تەبىرەنە ەسىنە تۇسىرگەن قارت ساحنا ساڭلاعى: «ءتارجىما تالاپ ەتۋشىلەر جىم بولدى، – دەدى. سونداعى سالتاناتتى ءساتتى تاپ بۇگىن باستان كەشكەندەي سۇيسىنىسپەن ايتتى. – ءبىز باتىل دا سىپايى ديرەكتورىمىزدى ىشتەي ماقتان ەتە، شوقتىعىمىز كوتەرىلىپ، قازاقتىعىمىزعا قۋانىپ قالدىق».

ءيا، دىنشە ويىن بۇكپەيتىن، شىندىقتى ايتۋدا ەشتەڭەدەن تايسالمايتىن، جۇرەكتى، شاپشاڭ، ناقتى ءىستىڭ ادامى بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ بۇل قاسيەتىن – الەمدىك رەۆوليۋتسيا ساربازدارى باسىم ول زامان تۇگىل، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن قازىرگى داۋىردە دە قاتەرلى بالە تەرگىش سىبىرلاقتار «ۇلتشىلدىقتىڭ» كورىنىسىنە جاتقىزار ەدى. وتكەن ءومىر جولىنداعى كەسىمدى ارەكەتتەرىمەن تالايدىڭ قانىن قارايتىپ، كەك قايتارۋدى كوكسەيتىن سان دۇشپان تاۋىپ العان جاس قايراتكەردىڭ مۇنداي مىنەزى – ءاردايىم «ءوز ادامىنىڭ» نامىسىن كۇيتتەيتىن قازاقى ىندەت جايلاپ تۇرعان سول كەزگى قوعامدىق احۋالدا جەكە باسىنا تەك زيانىن تيگىزەتىن-ءدى. سولاي بولدى دا...

اكادەميك-جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ 60-جىلدارى اياقتاعان «ءومىر مەكتەبى» اتتى ايگىلى تريلوگياسىندا 1925 جىل كەزىنەن: «جۇرتتىڭ ايتۋىنشا (راسى دا سولاي) قازاقستاندى ەندىگى بيلەۋشى ەكى ادام عانا: سۇلتانبەك قوجانوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ. ءبۇل ەكەۋى دە ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى»، – دەپ جازادى. رك(ب)پ قازاق وبكومىنىڭ حاتشىسى مارتەبەسىمەن تاشكەنتتەن ورىنبورعا 1924 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جىبەرىلگەن سۇلتانبەك تۋرالى سابەڭ اۋەلى ىشكى ىستەر حالكوماتى باس ميليتسيا باسقارماسىنىڭ باستىعى دۇيسەباي نىسانباەۆتان ەستيدى. ادىلوۆتەر تاعدىرىنىڭ قايعىلى تۇستارىنا قاتىسى بولعان بۇل ادام جايىندا مۇقانوۆ مىنانداي دەرەك بەرەدى: «دۇيسەباي نىسانباەۆ... ساكەننەن ەگدەرەك... ساكەننىڭ ايتۋىنشا، رەۆوليۋتسيادان بۇرىن ورىسشا وقىپ، كوپ جەردە پيسارلىك قىزمەت اتقارعان دا، رەۆوليۋتسيا جىلدارى بولشەۆيكتەر قاتارىنا قوسىلعان... ورىنبورعا 1924 جىلدىڭ باسىندا كەلگەن ونى، ساكەننىڭ ۇسىنىسىمەن قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى عىپ تاعايىنداتقان... ساكەن 1919 جىلدىڭ باسىندا ومبى اباقتىسىنان قاشىپ، سو جىلدىڭ جازىندا تۇركىستانعا جەتەدى دە، وسى دۇيسەبايمەن تانىسىپ ۇيىندە تۇرادى. دۇيسەكەڭ بولشەۆيك بولعانىمەن رۋشىلداۋ دا ادام.... دۇيسەكەڭ ساكەندى وسى جاعىنان جاقىن تارتادى». جاس مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، ءىرى باسشىلارىنىڭ بەل ورتاسىنداعى كىسى (ول تۇستا ميليتسيادان وتكەن قۇداي جوق، ال بۇل – رەسپۋبليكانىڭ باس ميليتسيونەرى) تىرشىلىگىندە قانداي ءپرينتسيپتى ۇستانۋعا وڭ يىعىن بەرەتىنىن ويعا ءتۇرتىپ قويىڭىز... سابەڭ نىسانباەۆتان قوجانوۆتىڭ ىسكەر، ناعىز «سەن تۇر، مەن اتايىننىڭ ءوزى»، ءتىپتى «ءستاليننىڭ وزىمەن جۇلقىسا كەتۋدەن تايىنبايتىن» وجەت ادام ەكەنىن، باسقا دا ۇزىنقۇلاق پەن دەرەك بۇلاقتارىنان – «الاشورداشىل بايتۇرسىنوۆتىڭ ورىنبوردا قۇلاتىلعان يۋبيلەيىن» تاشكەنتتە وتكىزگەنىن، «ۇلتشىل اقىن» جۇماباەۆتىڭ كىتابىن ءوزى العىسوز جازىپ شىعارعانىن، قازاقستاننان قۋىلعان كۇللى «الاشورداشىلارعا» تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا پانا بولعان «وڭشىلدىعىن» ءبىلىپ، وعان سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. ال ونىڭ ورىنبورعا كەلگەننەن بەرگى ناقتى «ۇلتشىلدىق» ىستەرى جايىندا ءوزىنىڭ تاعى ءبىر جاقىن جۇرەتىن كىسىسى – كيرتسيك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى نۇرماق بايسالىقوۆتان ەستىپ-بىلگەندە، اسىرەسە بايسالىقوۆتىڭ كورنەكى مىسالدارمەن كومكەرىلگەن پىكىرلەرىنىڭ ءتۇيىنى سىقىلدانعانداي: «...قوجانوۆ دەگەن گاد... وتكەن ءبىر بيۋرونىڭ وزىندە-اق قازاقستان باسشىلىعىنىڭ 90 پروتسەنتىن «وڭعا» اينالدىرىپ بولدى، ۇلتشىل-گادتار. بەسىنشى سەزدەن كەيىن – 100-گە اينالدىرادى»، – دەگەن قورىتىندىسىن تىڭداعاندا، «سويتكەن قوجانوۆ قازاقستانعا نە جاقسىلىق اكەلەر دەيسىڭ» دەپ، ودان كۇدەرىن مۇلدەم ۇزە تۇسەدى.

وسى ورايدا قوعامدىق بەلسەندىلىگى زور قالامگەردىڭ ءوزى- ءنىڭ  اڭداماسىنا  دا  نازار   اۋدارعان  قىزىق: «قوجانوۆ  پەن سادۋاقاسوۆتىڭ بلوگى» اتالعان توپ العاشقى ادىمىنان-اق «وڭعا» تارتتى دا، ءبىرازدان كەيىن ءتىپتى اشىق كەتىپ، «بايدىڭ بالالارى»، «الاشورداشىلار» دەيتىندەردى كەڭسەلەرگە، وقۋ ورىندارىنا تولتىرا باستادى». قۇجاتتار كۋالىك ەتەدى – وسىناۋ ەكى اياۋلى ازاماتتىڭ قىزمەت بابىندا مۇنداي اۋىزبىرلىك-«بلوك» بولعان جوق، ەسەسىنە ومىردە – «تىزە قوسقان جالشىلار» كوڭىلى قالاماعاننىڭ ءبارىن «باي مەن مولدا» ساناتىنا جاتقىزىپ، «قامشىمەن قويداي قۋعا» ۇرانداتا شاقىرعان شالاساۋات، شولاق بەلسەندىلىك زامانى بولدى...

اتاقتى جازۋشىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن اسا قۇندى ەستەلىكتەرىندەگى جوعارىدا اتالعاندار سەكىلدى يدەولوگيالىق پايىمداردان تۋعان  باعالاۋلار  مەن  دايەكسىز  وسەكتەر – بيىك وتانشىلدىق سەزىمنەن ادا، بولشەۆيزممەن سۋارىلعان قازاقى جىكشىلدىككە تۇنعان سول زامانعى قاۋىم تىرشىلىگىنەن ءتاپ-ءتاۋىر ەلەس بەرەدى...

«قازاقستاندى ەندىگى بيلەۋشى» ەكى سەركەنىڭ بىرىمەن ءادىلوۆ قۇرداس، ومبىداعى «بىرلىك» ۇيىمىنان ۇزەڭگىلەس بولسا، ەكىنشىسىن تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكا ۋچيليششەسى قابىرعاسىندا قىزمەتتەستىك ورايىمەن تانىسقاننان – ۇستاز، اعا، جولداس تۇتىپ كەتكەن-ءتىن. «قوجانوۆ كرايكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بوپ تۇرعاندا سادۋاقاسوۆ بيۋرو مۇشەسى جانە سونىمەن ءبىر مەزگىلدە اعارتۋ جونىندەگى حالىق كوميسسارى (ناركومپروس) ەدى، – دەدى دىنمۇحامەد ءادىلوۆ 1928 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىسىنە. – قازاق قىزمەتكەرلەرى ىشىندە سادۋاقاسوۆ پەن قوجانوۆتى ەكى زور تۇلعا، ەكى كيت دەگەن پىكىر جۇرەتىن-ءدى، ال مەن ەكەۋىمەن دە جاقسى تانىس ەدىم».

قوجانوۆ ەكى رەسپۋبليكاعا قاراعان قازاق جەرلەرىن بىرىكتىرۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان، پراكتيكالىق ىسپەن شۇعىلدانعان قازاق قىزمەتكەرلەرى ىشىندەگى ەڭ قابىرعالى قايراتكەر بولاتىن. ول، ءوزى تالداپ كورسەتكەندەي، پارتياداعى جۇمىسى كەزىندە ۇدايى العى شەپتە بولدى، اتاپ ايتقاندا: 1) وتارشىلدىق پەن جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقتى ساياسي تۇرعىدان جويۋ جۇمىسىنا; 2) جەر رەفورماسىن  جۇرگىزۋگە  جانە  حالىقتى  جەرگە  ورنالاستىرۋعا; 3) «قوسشى» وداقتارىن قۇرۋ ناۋقانىنا، 4) ورتا ازيادا ۇلتتىق مەجەلەۋ جاساۋعا; 5) قازاقستاننىڭ ورتالىعىن ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشىرۋگە جانە 6) قازاقستاننىڭ ىشكى قۇرىلىمىندا ۇلتتىق سيپاتتاردى كۇشەيتۋگە بەلسەندى تۇردە اتسالىستى. ءجاي قاتىسىپ قانا قويعان جوق، سولاردىڭ ۇيتقىسى، مايەگى بولدى. بۇلارعا قوسىمشا، ونىڭ قىزمەتىنىڭ كۇنى بۇگىنگە  دەيىن  لايىقتى  باعاسىن  الماعان  تاعى  ءبىر  قىرى – 7) توپشىلدىققا قارسى كۇرەسى ەدى.

الايدا، قايراتكەرلەردىڭ يدەياعا ادالدىعى باعالانبايتىن، تۇتاسىپ كۇش بىرىكتىرۋدە جەكە باسقا «ادالدىقتارى» باسىم تۇسەتىن بۇنداي يت-ىرعىلجىڭ، بەرەكەسىز ايقاستا، ءوزى دە مويىنداعانىنداي، ەرىكسىزدەن ەرىكسىز، توپشىلدىقپەن كۇرەسۋشى باسقا ءبىر توپقا جەتەكشىلىك ەتكەندەي ىسپەتتەندى.

قازاق سەرىكتەرىنىڭ جاردەمىمەن كەيىن گولوششەكين تابىستى تۇردە «اشكەرەلەگەن» «قوجانوۆشىلدىقتى» باسقارعان قوجانوۆتىڭ توبىنا تۇركرەسپۋبليكا كەزىنەن قاناتتاسى ساناتىنداعى دىنمۇحامەد ءادىلوۆ تە جاتقىزىلاتىن.

تىكەلەي سويلەسىپ، قىزمەتتەس بولعانى ءوز الدىنا، قازاق كوممۋنيسى سۇلتانبەك قوجانوۆ باس حاتشى ستالينگە ماڭىز-دى پروبلەمالار بويىنشا الدەنەشە رەت حات جازعان ادام. سولاردىڭ تىلگە تيەك ەتۋلى ماسەلەمىزدى اشۋعا سەپتىگى تيەتىن ءبىر-ەكەۋىن الايىق. ايتالىق، 1924 جىلعى قازاندا ب(ب)كپ ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە تاشكەنتتەن جولداعان حاتىندا، ول، كومپارتيانىڭ الىس ايماقتاعى ءبىر جاۋىنگەرى، – كومپارتيا باسشىسىنا ۇلتتىق-تەرريتورياىق مەجەلەۋ جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا وي-پىكىرىن حابارلادى. ال سول جىلعى 29 جەلتوقساندا قازوبكوم حاتشىسى لاۋازىمىمەن ورىنبوردان جازعان حاتىندا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىن باسقا قالاعا كوشىرۋ قاجەتتىگى تۋرالى ايتتى. وسى  ەكى  حاتقا  دا  ورتاق  وزەك  بولىپ  ىزىلعان  وتە ماڭىزدى ءجايت  –  ۇلتتىق  كادر  جانە  قايراتكەرلەردى  قازاقى  ىندەتتەن ساۋىقتىرۋ ماسەلەسى ەدى. وسىناۋ ءمانى ەرەسەن وزەكتىڭ كەي تۇستارىنا بىرلەسىپ كوز جۇگىرتەيىك.

«قازاقتاردىڭ ءوز رەسپۋبليكاسىندا ۇلتتىق ازشىلىق دارەجەسىندە قالىپ وتىرعان كۇلكىلى جاعدايىن جويۋ قاجەت»، – دەيدى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى قايراتكەر. عاسىر اياقتالىپ كەلەدى، بىراق سوناۋ مەجە ءالى كۇنگى وزەكتى دە وتكىر كۇيىندە... سان كەمشىندىگى ءوز الدىنا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بار ساپاعا قامقورلىق جايى جەتىمسىز دارەجەدە. «تيتۋلدى» قازاق باياعىشا كىشى ۇلت دەڭگەيىندە... بۇل دەربەس دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتقان تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ بيلەۋشى ماشيناسى تولىق مانىندە ۇلت مۇددەسىنە جۇمىس ىستەمەگەندىگىنىڭ سالدارى. شەتجۇرتتىق ويلاۋ-پارىقتاۋ-سويلەۋ-بيلەۋ جۇيەسى جول اشقان الەمدىك-كوسموپوليتتىك ەلىكتىرگىش-ازعىرعىش اقپاراتتى-سازدى توپانسۋدىڭ قازاقى جان-دۇنيە مەن سانا-سەزىمدى ۇمىتسىزدىككە ۇلاستىرا تۇنشىقتىرىپ وتىرعانى سونشالىق، كەي-كەيدە كومپارتيا ءداۋىرىنىڭ كەمسىتۋىندەگى ارتىقشىلىقتار كوزگە جىلىۇشىراپ كەتەدى...

«پرولەتار باسشىلىعى قازپارتينتەلليگەنتتەردى ورىنبور سەكىلدى پرولەتارلىق ورتالىقتا قاماپ وتىرۋ ارقىلى ەمەس، جاندى بۇقارالىق جۇمىس جۇرگىزۋ ارقىلى جاسالۋعا كەرەك». استانانى ورىسى كوپ ورىنبوردان قازاعى باسىم اقمەشىتكە اۋىستىرۋداعى ماقسات وسى-تىن، الايدا ونىڭ پارقىنا قايمانا قازاق بارا بەرۋشى مە ەدى، ال قىزمەتكە ىلىككەن «كوزى اشىقتارى» اينالاسىنداعى ءار ىستەن وزىنشە استار ىزدەمەسە – قازاق بولا ما...

قۇمى بوراعان، كۇنى كۇيىپ تۇرعان قالاعا استانانى ۇلتشىلدار اكەلدى! قازاق استاناسىنان حالىقتى جيرەنتۋ ءۇشىن سولاي ىستەدى ولار! – وسىناۋ ءتۇيىندى بولاشاق زاڭعار قالامگەر مەن رەسپۋبليكادا جۇرتتىڭ قۇقىققا باعىنۋىن ورنىقتىرۋعا جوعارعى  سوتتىڭ  القا  مۇشەسى  لاۋازىمىمەن  اتسالىسۋشى قىزمەتكەر الدىندا ءابدىراحمان ءبايدىلدين ايتادى. سابەڭ ەلىنەن قىزىلورداعا كەلگەن تۇستا ول «...كاسىپشىلەر وداعىنىڭ وقۋ جۇمىسىن باسقاراتىن تسەكاسىنا پرەدسەداتەل...» بۇرىن «ساكەننىڭ تىلىمەن ايتقاندا نەوناتسيوناليستەردىڭ (جاڭا ۇلتشىلداردىڭ) ءبىرى» دەپ سانالاتىن ءبايدىلدين كەيىنگى كەزدەرى، مۇقانوۆتىڭ بايقاۋىنشا، «سولاقايلانىپ، ...«ۇلتشىل» اتاۋلىعا قاتتى شابۋىل جاساپ ءجۇر». ونىڭ سولشىلدىعىنا بىرەر مىسال كەلتىرەدى دە: «وسى قىلىقتارى ءۇشىن، بۇرىن جەككورەتىن ونى كەيىنگى كەزدە سىرتتاي ۇناتا باستاعام، – دەيدى سابەڭ ايگىلى اۆتوبيوگرافيالىق شىعارماسىندا. – سونىمدى بىلگەندەي، مەن ساپار ءمۇستافيننىڭ ۇيىنە تۇسە ء(سابيت ورىنبوردان قىزىلورداعا كەلگەندە – ب.ق.), ءبىر قۇشاق كىتاپتى قولتىقتاپ (سولاي ءجۇرۋ ادەتى دە) كىرىپ كەلدى...»

20-جىلداردىڭ ورتاسىنداعى ءابدىراحمان ءبايدىلديندى، قيىن كەزدە – 1918 جىلدىڭ سوڭىندا اۋىلىنا ەرتىپ اپارىپ جاسىرىپ، كولچاك جەندەتتەرىنىڭ شەڭگەلىنەن قۇتقارعان سەرىگىن دىنشە ءادىلوۆ 1928 جىلى قۇپيا پوليتسيا تەرگەۋشىسى الدىندا «مەنىڭ بۇرىنعى دوسىم» دەپ اتاعان ەدى. سوسىنعى «كەيىن پارتيالىق دۇرىس باعىت ۇستاندى» دەگەندەگى «كەيىنى» – ءسابيت مۇقانوۆ اڭگىمەلەپ وتىرعان الگى شاق – 1926 جىل بولسا كەرەك. ول تەرگەۋدە بەرگەن كورسەتىلىمدەرىندە ۇلت قايراتكەرلەرى («ۇلتشىلدار») وزدەرىمەن كەشە عانا پىكىرلەس بولىپ جۇرگەن ءبايدىلديننىڭ بولشەۆيكتىك سولاقاي سىندارىنا مۇنىسى قالاي دەپ تاڭىرقاعاندارىن دا ەسكە الادى...

دەگەنمەن ەكەۋىنىڭ دوستىقتان كەتىسۋ سىرى تەرگەۋدە اشىلماعان، مۇنىڭ استارىن «ءومىر مەكتەبىندەگى» الگى جولدار – 1922 جىلعى «قارانوعاي-شالا» حيكاياسىنان بەرى تاسى ورگە دومالاپ، جوعارعى سوتتىڭ القا مۇشەسى دارەجەسىنە جەتكەن، ءسويتىپ ادىلوۆتەرگە قاۋىپ ءتوندىرىپ كەلە جاتقان «اتقامىنەر ساپار مۇستافينگە» ەندى «ۇلتشىل-قوجانوۆشىلداردىڭ» قاس-جاۋى ءابدىراحماننىڭ جاقىن بوپ شىعۋى جايىنداعى سابەڭنىڭ كۋالىگى اڭعارتاتىن ءتارىزدى...

ءبايدىلدين قازاقتى «ۇلتشىلداردان قۇتقارۋدىڭ جولىن» دا ايتادى – استانانى اقمولاعا كوشىرۋ كەرەك! جەتپىس جىلدان كەيىن جۇزەگە اسقان ۇسىنىس... تەك ءبىز مۇنى ۇلتسىزدىققا توسقاۋىل قويۋ جانە ۇلتتىلىق ءورىسىن كەڭەيتۋ ىڭعايىندا جاسالدى دەپ ءتاۋبا ەتەمىز.

«حالىق قۇرامىندا ورىس شارۋاسى سانىن ارتتىرۋ – پرولەتارلىق باسشىلىق جاساۋدى تيتتەي دە جەڭىلدەتپەيدى، – دەيدى سۇلتانبەك قوجانوۆ، – كەرىسىنشە، ءداستۇرلى ۇلتارالىق دۇردارازدىقتىڭ شيەلەنىسە تۇسۋىمەن جانە پرولەتار باسشىلىعىنىڭ ىقپالىن – ورىستىڭ كوپتىگىنەن ۇلتتىق زورلىق كورسەتۋى دەپ باعالانۋىنان قاشىپ قۇتىلا المايتىندىعىمىز ارقىلى قيىنداتىپ جىبەرەدى».

سوندا دا، ودان بەرتىندە دە، ءتىپتى بۇگىن دە ءبىز بۇل ءجايتتى باقىتقا بالايمىز، تاريحتىڭ ءوزى وسىلاي بولۋعا قوسقان دەيمىز، ال سول قوساقتاعان تاريحتى ءوزىمىز جاساعانىمىزبەن جۇمىسىمىز جوق، كونبىس حالقىمىزدىڭ بەلى مايىسىپ، جۇمعان اۋزىن اشپايتىنىنا رازىمىز...

«ءبىر قاراعانعا رەۆوليۋتسياشىل بولىپ كورىنەتىن قازاق ءتىلماشتارىنىڭ شالدۋارلىق ىرقىنا جىعىلماي، كومپارتيا قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق-بۇقارالىق احۋالىن زەرتتەپ، سوعان سايكەس ارەكەت ەتۋگە ءتيىس».

نەتكەن ءتاتتى ءۇمىت، كومپارتياعا دەگەن قانداي قۇلاي سەنۋشىلىك دەسەڭىزشى! جارى مەن قىزىنىڭ، جاقىن تۋىستارىنىڭ ەستە قالعاندارىنان بىلەمىز – لەنين ولگەندە قوجانوۆ شىن كوڭىلىمەن، اعىل-تەگىل، ەڭىرەپ تۇرىپ جىلاعان ەكەن... باسقاشا قالاي بولسىن، ول تۇستا تاريح ساحناسىنا جەكە-دارا شىققان بولشەۆيزم ۇلتىنا قىزمەت ەتسەم دەگەن قايراتكەرلەرىمىزدىڭ جان-جۇرەگىن ادىلدىك يدەياسىمەن باۋراپ العان ەدى عوي.

«بۇل  ءۇشىن  قازاق  كوڭىل-كۇيىنىڭ  پارتيا  ىشىندەگى  «بارو- مەترى» بولاتىن ايتەۋىر ءبىر جۇرتشىلىق وشاعىن جاساپ، قاجەتسىز ءارى زالالدى ۋكلونداردى (اۋىتقۋشىلىقتاردى) قاناعاتتاندىرماق تۇگىل، جويۋ باعىتىن ۇستاۋ ءجون». – تولىق مانىندە جۇزەگە اسىرۋدى تاعدىر ماڭدايعا جازباعان ۇسىنىس.

«ايتپەسە مىنا تاڭعالارلىق ءجايت جالعاسا بەرمەك – بۇگىنگە دەيىن قازكوممۋنيستەر الدەقاشان و دۇنيەگە اتتانعان «الاشوردا»  ادرەسىنە  لاعنەت  ايتىپ،  ءولى  قارسىلاسىمەن كۇرەستە ەرلىكتىڭ كوزجۇمباي عالاماتتارىن كورسەتۋ ارقىلى مانساپقا جەتىپ ءجۇر»، – دەيدى ول. بۇل ءالى ۇزاققا كەتەتىن قاھارماندىق – اۋەلى ۇيىم رەتىندە 1920 جىلى ءبىرجولا اجال قۇشسا دا، كەيىن، 37-ءنىڭ «ۇلكەن تەررورىندا» ونىڭ كوسەمدەرى تۇگىل، وعان ازدى-كوپتى قاتىسى بولعانداردىڭ ءامماسى جالعان دۇنيەدەن تايدىرىلسا دا – ءبىرىنشى قازاق رەسپۋبليكاسى سوڭعى جارتى عاسىر بويى، كۇنى كەشەگى جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ بەلەسىنە، ءتىپتى تاۋەلسىزدىك داۋىرىنە شەيىن اتى تەرىس قالىپتا قالا بەردى. اراداعى الدەنەشە ونداعان جىلدارعا سوزىلعان توتاليتاريزم تۇمانىندا «يدەيالىق ساۋاتى جوعارى» وقىمىستى-پىسىق-قىزىلبەلسەندىلەر تالايلاردى سوناۋ جاساندى كۇيدىرگىمەن كۇيدىرۋ ارقىلى دا جوعارىعا جاعىنىپ ءجۇردى... «ال، 7 جىل ىشىندە قازاقتار نە نارسەگە يە بولدى، «الاشوردا» ورنىنا انتيكەڭەستىك نە كەلدى، ونى قالاي بەينەلەۋگە بولار ەدى – مۇنى ولاردىڭ ەشقايسىسى بىلمەيدى، ءبىلۋ قاجەت دەپ ەسەپتەمەيدى دە». – ءيا، بالەقورلارعا اتىشۋلى ءبىر «جاۋدىڭ» ءوزى، جەتى جىلىڭىز نە، جەتپىس جىلعا جەتىپ جاتتى...

«تەرەڭدەۋ كەرەك، قازاق بۇقاراسىنا دەندەپ ەنۋ كەرەك، شىنايى رەڭكى بار پارتيالىق قوعامدىق پىكىر تۋعىزۋ ءلازىم، قاجەت كەزدە تەك «باستىققا» ەمەس، بۇقاراعا جۇگىنۋدى داستۇرگە اينالدىرعان ءجون». – جاقسى نيەت، تەك، بولشەۆيكتىك ساياساتتىڭ اقجۇرەك بولماۋى سەبەپتى، بۇرمالانۋى وڭاي تىلەك...

قوجانوۆقا قوعام دەرتىنىڭ دياگنوزى ايقىن: «...ءبىزدىڭ قازاقتىڭ پارتيالىق ورتاسىنا نەگىزسىز ەگەس، ۇرىس-قاعىس، ساياساتشىلدانۋ مەن ۇشى-قيىرسىز رۋ مۇددەسىن كۇيتتەۋ جولىندا تەرىستى قوستاي كەتۋ ەلەمەنتتەرى تىم دەندەپ ءسىڭىپ كەتكەن».

بۇل ءالى دە ايىعىپ بولماعان اۋرۋىمىز عوي...

«قازقىزمەتكەرلەردى قورشاعان وبەكتيۆتى احۋال ونى تيپتىك، جانى سەلت ەتۋدى بىلمەيتىن وتار چينوۆنيگى ەتىپ سومدايدى، – دەپ اشىنا باياندايدى سۇلتەكەڭ ەلىمىزدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى كوممۋنيسكە، – ال ول ءوزىن دۇنيەنىڭ كىندىگىندەي سەزىنەدى، ءوز باسىن سىننان جوعارى سانايدى، – قازىر دە سولاي ەمەس دەپ كىم ايتا الار؟! – ءسويتىپ، ەشكىمنىڭ وزىنە «جۇمىس ىستەۋىنە» كەدەرگى كەلتىرمەۋى ءۇشىن جوعارى تۇرعان ورگاندارعا، تۇلعالارعا، ياعني باستىقتارعا ءسوز تاسيدى، جاعىمپازدانادى، شاعىمدانادى، ت.س.س.»  قايتەرسىڭ، كونە دە ومىرشەڭ ءتاسىل... زامانىنا قاراي – امالى، بۇگىندە، اتالعان ارەكەت تۇرلەرىنە قوسىمشا – كولدەنەڭ كەلۋشىلەردى تاپتاپ كەتەدى، كەرەكسىز قوقىس سىندى تىسقا ىسىرىپ، ءتىپتى لاقتىرىپ تاستايدى. ياعني، «قايراتكەرلەردى بيىك مۇرات تابىستىرىپ-بىرىكتىرسە عوي، شىركىن!» دەگەن اسىل ارمان ءالى دە كۇشىندە...

رەۆوليۋتسيادان بەرى جەتى-اق جىل وتسە دە، سۇلتەكەڭنىڭ تالابى جوعارى: «...قازاقتار كوبىنە مانساپ جەتەگىندە ءجۇر، ءىستى تاپتىق جولعا قويۋ قازاق پارتيالىق بۇقاراسىندا ءالى بولعان جوق».

ەسكى قازاقستانداعى (تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرامىنداعى وبلىستاردان وزگە جەرلەردە) مەملەكەت قىزمەتىندە ىستەيتىن قىزمەتكەرلەر ىشىندە ورىن العان كورىكسىز احۋالدى تالداي كەلە، قوجانوۆ پىكىرىن: «وسىنىڭ ءبارى باياعىدا جەرلەنگەن «الاشوردانى» كۇنىنە ءۇش قايتارا جەرلەپ جاتاتىن، ناقتى جاعدايعا بايلانىسسىز پايىمدارىن ءوز قالاۋلارىنشا نە ولاي، نە بۇلاي بۇرىپ اعىزا بەرەتىن وتار چينوۆنيكتەرىن، تومەنمەن دانەكەرى جوق توبەدەگىلەردى، قىزىل ءسوز رەۆوليۋتسيو- نەرلەرىن قالىپتاستىرىپ وتىر»، – دەپ قورىتادى. سويتەدى دە، باس حاتشىعا: «پراكتيكالىق جۇمىستى تۆورچەستۆولىقپەن جۇرگىزۋگە قاجەت سالاۋاتتى احۋال بولۋىن ورتالىق كوميتەت قانداي شىعىنعا بارۋعا تۋرا كەلسە دە قامتاماسىز ەتسە دەگەن تىلەك بار، جولداس ستالين»، – دەگەن ۇسىنىسىن ءبىلدىردى.

قوجانوۆ – قىزۋقاندى، شاپشاڭ ءىستىڭ ادامى. ول تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان قازاقستانداعى پارتيا جۇمىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بوپ كەلگەن بەتتە قوعامدىق احۋالدى ساۋىقتىرۋ شارۋاسىن قولعا الادى.

رك(ب)پ وبلىستىق باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى پانين جاڭا باسشىلىق تاپسىرماسىنا ساي، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە 1924 جىلعى 22 جەلتوقساندا مىنا حاتتى جولداعان-دى: «رك(ب)پ كيروبكوم بيۋروسىنا. قۇپيا قاۋلىلاردىڭ جاريا بوپ كەتۋىنە كىمدەر كىنالى ەكەنىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك جوق. جاريا بولۋلار، ەڭ باستىسى، كونسپيراتسيا جايىندا قاراپايىم ۇعىم جوقتىعىنان ورىن الۋدا. وبكومنىڭ كيرگيز بولىگى ءوزارا جاۋىققان ەكى توپقا ءبولىنىپ العان (تاريحتان بەلگىلى «مەڭدەشەۆشىلدەر» مەن «سەيفۋللينشىلدەر» – ب.ق.). ەكى ورتالارىندا پارتيادا جوق ينتەلليگەنتسيا بار. وسى ينتەلليگەنتسيانىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق (بولشەۆيزمگە قولايلى انىقتاما، ءىس جۇزىندە بيلىككە مۇددەلىلەر – ب.ق.) كىندىگى ءبىر قاناتىمەن ءبىر توپقا، ەكىنشى قاناتىمەن ەكىنشى توپقا جالعاسا كىرىگىپ كەتكەن. جوعارىدا نە بوپ جاتقانى جونىندەگى «مالىمەتتەر» وسىلاي ەكى مايدانمەن جانتالاسا جيناقتالادى دا، قالىڭ توعىشار بۇقارانىڭ قۇلاعىنا ءتيىپ جاتادى».

وزىنە بۇرىننان ايان جايتتەردى باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ قالاي تۇسىندىرەتىنىنە قانىققان سوڭ، قوجانوۆ قىزمەتكەرلەر ورتاسىن بۇل ىندەتتەن ساۋىقتىرۋدىڭ كەشەندى شارالارىن ويلاستىردى. پارتيانىڭ قازاق وبكومى – ولكەلىك كوميتەت دارەجەسىنە جوعارىلاتىلدى. ءوزىنىڭ ءىس جۇزىندە اتقارىپ وتىرعان مىندەتتەرىن نۇسقاپ، تاباندى تۇردە تالاپ ەتۋى ناتيجەسىندە، قازولكەكوم بيۋروسىندا نانەيشۆيلي – ءبىرىنشى، قوجانوۆ – ەكىنشى، ەجوۆ (كادىمگى ۇلكەن تەررور ۇردا-جىعى) – ءۇشىنشى حاتشى مارتەبەسىنە بەكىتىلدى. استانانى اقمەشىتكە كوشىرۋ ماسەلەسى كەلىسىلدى. جىككە جەلەۋ بولعان ەكى ۇلكەن لاۋازىم يەسىن ورنىنان الۋ، باسشىلىققا تىڭ كادرلار كوتەرۋ ءىسى جۇزەگە اسىرىلدى.

الايدا سولاردان بۇرق ەتىپ قازاقى دەرت ۇشىندى – شەشىمتال قايراتكەردىڭ سىرتىنان پىش-پىش وسەك جۇگىردى. اقىرى ولكەكوم بيۋروسى «قوجانوۆ جولداستىڭ ساياسي قايراتكەر رەتىندەگى بەدەلىن تۇسىرەتىن وسەك-اياڭدار تۋرالى» ارنايى ماسەلە قاراۋعا ءماجبۇر بولدى. الۋان سىپسىڭ ءسوزدىڭ نەگىزگى اۆتورى «سەيفۋللينشىل» نىسانباەۆقا ولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسىن سىرتتان عايباتتاۋىن دوعارىپ، ارىزىن باقىلاۋ كوميسسياسىنا تاپسىرۋدى جۇكتەگەن قاۋلى قابىلداندى.

قىزمەتىنەن تۇسىرىلگەن قاراقالپاق وبكومىنىڭ حاتشىسى دوسنازاروۆ تا قوجانوۆتىڭ ۇستىنەن شاعىم ايدادى، ول ءتىپتى تەرەڭگە كەتىپ، قاراقالپاقستاندى قازاقستان قۇرامىنان شىعارۋ كەرەكتىگى جونىندە ماسكەۋگە تەلەگرامما سالدى.

جالاۋ مىڭباەۆتىڭ قازاتكوم توراعالىعىنا ۇسىنىلعانىن ءبىلىپ قويعان بىرەۋلەر باقىلاۋ كوميسسياسىنا ارىزدانىپ ۇلگەردى. وزىنە ءتان قىزۋلىقپەن، قوجانوۆ بۇل ارىزدىڭ ءجاي عانا رۋلىق باقاستىق سالدارى ەكەنىن دالەلدەپ، كوتەرمەك كادرىن قورعاپ قالادى...

ولكەلىك كوميتەتتىڭ 1925 جىلعى كوكەكتە وتكەن پلەنۋمىندا قوجانوۆ «كەڭەستەر سەزى ماسەلەلەرى» جونىندە كەڭەيتىلگەن حابارلاما جاساپ تۇرىپ: «كيررەسپۋبليكا ورتالىعىن جاڭا استاناعا اۋىستىرۋ ارقىلى ءبىز ۇلت رەسپۋبليكاسى جولىنداعى كۇرەسىمىزدى اياقتاعانىمىزدى اتاپ وتەمىز، – دەيدى. – ءبىز، باياعىدا جاريالانعانىنا قاراماستان، ۇدايى ۇلتتىق رەسپۋبليكا ءۇشىن كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولدىق. ۇلتتىق رەسپۋب- ليكا ءۇشىن كۇرەستىڭ سوڭى – ونىڭ بىتكەنى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە – وسى رەسپۋبليكانى جاساۋ ماقساتىنداعى جۇمىستىڭ باستالعانى...» وسى ورايدا اتقارىلماق ىستەردىڭ V كەڭەستەر سەزىندە شەشىمىن تابۋعا ءتيىس باعىتتارىن پلەنۋم مۇشەلەرى الدىنا تۇيىندەپ تارتتى.

جازعىتۇرىم نانەيشۆيلي ماسكەۋگە شاقىرىپ الىندى دا، ءىس باسىندا ءبىرىنشى ادام بولىپ (كۇزگە دەيىن) قوجانوۆ قالدى. رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسىن قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان قايراتكەردەن سايلاۋدىڭ رەتى تۋدى، الايدا توپشىلدىقتىڭ جۇقپالى اۋرۋىن جۇقتىرعاندارعا اۋەلى «ءوز ادامىنىڭ» بيلىگىن ورناتۋ كەرەك، ولاي ورايى كەلمەسە – ورىس بولسىن...

ورتالىق كوميتەتكە ساكەن سەيفۋللين «ۇلتشىلدارمەن كۇرەسى تۋرالى» ۇزاق ارىزىن جونەلتتى. سماعۇل سادۋاقاسوۆ سىرداريا وبلىسىندا قوردالانعان كەمشىلىكتەر جايىندا بيۋروعا مالىمدەمە جاسادى. ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا تەكسەرىپ قايتقان سوڭ، بيۋرو سادۋاقاسوۆ مالىمدەمەسىن نەگىزسىز دەپ تاپتى، مالىمدەمەنىڭ قوجانوۆ ءرولىن تومەندەتۋگە باعىتتالعانىن، الايدا سىردارياداعى قوجانوۆتىڭ ساياسي قىزمەتى ىزدەرىنىڭ سايراپ جاتقانىن، ونىڭ ايتارلىقتاي ەلەۋلىلىگىن مويىندادى.

(ونىڭ سول وبلىستا جۇرگىزگەن «ساياساتىنىڭ ىزدەرى» تاعى ءبىر جارىم جىلدان كەيىن دە وشپەگەنى ماعلۇم: سىرداريا وبلىستىق كەڭەستەر سەزىندە، ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە قىزمەتى اۋىسۋىنا بايلانىستى قىزىلوردادان ماسكەۋگە كوشىپ كەتكەنىنە ءبىر جىلدان اسقان قوجانوۆتى توپشىل رەتىندە تالقىعا سالعىزعاندارىندا، ءبىر دەلەگات نارازىلىقپەن: «گولوششەكين كوكەمنىڭ ءوزى گرۋپپيروۆششيك»، – دەپ سويلەيدى. وسى ورايدا – مۇقانوۆ ەستەلىگى بويىنشا – سەيفۋللين: «قازاقستاننان قوجانوۆتىڭ ءوزى كەتكەنمەن، رۋحى كەتكەن جوق»، – دەپ كۇيىنگەن كورىنەدى).

بىراق سادۋاقاسوۆ، ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىنىڭ ءبىرى، كورنەكتى قايراتكەر سماعۇل سادۋاقاسوۆ، مالىمدەمەسىن بيۋروداعى ارىپتەستەرى بەكەرگە شىعارىپ، كەرى قاققانعا مو- يىمايدى، ول ءوزىنىڭ قوجانوۆقا قارسىلىعىن ماسكەۋگە بارىپ تا دايەكتەيدى...

اقىرى، 1925 جىلعى تامىزدىڭ سوڭىندا، ورتالىق كوميتەتتەن شيفروتەلەگرامما كەلەدى. ماسكەۋ قۇپيا جەدەلحاتىندا قازولكەكومعا جاۋاپتى حاتشى بولىپ گولوششەكين كەلەتىنىن، حاتشىلىق قۇرىلىمىنىڭ وزگەرتىلەتىنىن حابارلايدى. سونى بيۋروعا بايان ەتكەن قوجانوۆ سەرىكتەرىنەن وزىنە بۇدان بىلاي اتقاراتىن ناقتى مىندەت جۇكتەۋدى، ەڭ دۇرىسى – «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىندە پايدالانۋدى سۇرايدى. بۇعان سادۋاقاسوۆ ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعادى. بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ پىكىرى ەكى جارىلادى...

«ەسىمدە، بىردە ماعان قوجانوۆ سادۋاقاسوۆپەن سويلەسىپ، ويىن ءبىلۋدى تاپسىردى، – دەدى دىنشە وگپۋ تەرگەۋشىسىنە. – قىزمەتتەن سوڭ مەن سادۋاقاسوۆپەن ەنگەلس كوشەسىندەگى «ارارات» رەستورانىنا كىردىم. جەكە بولمە الىپ وتىردىق. مەن ونىڭ قوجانوۆقا قانداي ايىپ تاعاتىنىن، كوزقاراستارىندا  قانداي  ايىرماشىلىق،  كەلىسپەۋشىلىك  بار  ەكەنىن سۇراستىرۋعا كىرىستىم. سادۋاقاسوۆ ماعان ءبارىن ەگجەي-تەگجە- يىنە شەيىن اڭگىمەلەپ بەردى».

وسىناۋ ەكى ءىرى قايراتكەر جايىنداعى ءوزىنىڭ جەكە پىكىرىن ءادىلوۆ: «مەنىڭ ويىمشا، ولاردىڭ اراسىندا ءپرينتسيپتى كەرەعارلىق جوق بولاتىن، – دەگەن سوزدەرمەن ءبىلدىردى. – بىراق سولاردىڭ قاي-قايسىسى دا دەربەس كوسەم بولىپ، سوڭدارىنان بۇقارانى ىلەستىرىپ اكەتكىسى كەلەتىن. مەنىڭشە، بۇل تۇرعىدا ەكەۋىنىڭ ءوزارا كۇرەسى – تازا مانساپقورلىق تايتالاس ەدى».

رەستورانداعى سىرلاسۋ تەرگەۋ قۇجاتتارىندا مازمۇندالعان ەكەن، سوندا دوسىنان 1925 جىلدىڭ كۇزىندە ەستىگەندەرىن ءۇش جىل وتە دىنشە بىلاي ەسكە الادى: «ول نارازى كۇڭكىلگە باس- تى – قوجانوۆ ورىنبورعا قىزمەتكە كەلگەن كەزىندە ونىمەن ساناسپاي قويادى، كرايكومدا ونى قۇلاتىپ تاستايدى، سونىڭ سالدارىنان ول جەتىسۋعا ىسساپارعا جىبەرىلەدى. وسى ءىسساپاردى ول ءوزىن قورلاعاندىق دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. جەتىسۋعا جۇرەر الدىندا ول قوجانوۆقا كىرىپ، الدەبىر تاپسىرما بەرەر-بەرمەسىن سۇراپتى. قوجانوۆ وعان الماتىعا ات باسىن تىرەگەن بەتتە ەكسكۋرسيا جاساپ، قالانىڭ اينالاسىنداعى كورىكتى جەرلەرمەن تانىسىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەدى. سادۋاقاسوۆ ونىڭ مۇنىسىن ءوزىن مازاقتاپ-كەمسىتۋ دەپ ۇقتى، بىراق ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپاي ءجۇرىپ كەتەدى. قايتىپ ورالعانىندا وعان كىرىپ، ونىڭ وزىنە بەرگەن كەڭەسىن كادەگە اسىرعانىن، الماتىنىڭ ماڭىن ارالاپ تانىسىپ شىققانىن ايتادى. سوسىن سادۋاقاسوۆ مىنالاردى دا ايتتى: اقمەشىتكە قىزىلوردا دەپ قايتا ات بەرگەندە – قوجانوۆ ەشقايسىسىمەن دە اقىلداسپاي، ءوز بەتىنشە سەزدە وتكىزىپ-قابىلداتىپ جىبەرگەن. ونى بۇل سونىسى ءۇشىن دە كىنالادى».

قازاقستاننىڭ ۇكىلى ۇمىتتەرى ىسپەتتى، الايدا جۇلدىزدارى جاراسپاي قالعان قوس كورنەكتى قايراتكەردىڭ «ارالارىندا، – ءادىلوۆ ارادىك قايتالاپ ايتقانداي، – سونشالىقتى ومىرايىپ-بادىرايىپ تۇرعان كەلىسپەۋشىلىك جوق-تىن». وڭاشا داستارقان باسىندا سۇحباتتاسقانىندا كوزى جەتتى – سماعۇلدىڭ سۇلتانبەككە ەرەگىسۋ سەبەبىنە كەلتىرگەن «...دايەكتەرىن ءجاي انشەيىن بالالىق ەگەسۋ دەرسىڭ...»

جەگى دەگەن پالە ەڭ قاتتى اعاش ءدىڭىن دە ۇڭگىپ جەپ تاستايدى، مانساپ قۇرتى دا سونداي سۇمدىق بولسا كەرەك...

«ۇلتشىلدار ولاردىڭ كەلىسىمگە كەلىپ، قازاقستاندى بىرلەسىپ باسقارۋلارىن قالاپ ەدى، – دەيدى ەكەۋىنە دە دوس-جاران بولعان دىنمۇحامەد ءادىلۇلى وكىنىشىن سەزدىرمەي، بەيتاراپتاۋ سارىنمەن. – ولاردىڭ تىلەكتەرى ورىندالمادى، قوجانوۆ مۇنداعى  قىزمەتىنەن  ورتالىققا  شاقىرتىپ  الىندى.  قوجانوۆتى قازاقستاننان شاقىرىپ اكەتۋ ىسىنە سادۋاقاسوۆ زور ۇلەس قوستى دەسەتىن جۇرت».

قازولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى رەتىمەن سوڭعى مارتە 1925 جىلعى 25 قازاندا كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا قاتىسقان بيۋروسىندا قوجانوۆ: «توپتاسۋلار نەگىزىنەن مانساپتىق سيپاتتا قۇرىلادى، – دەپ اتاپ كورسەتتى، – توپتاردا مانساپقورلىق ەلەمەنتتەر مولىراق، ال ساياسي جانە رۋلىق ەلەمەنتتەر، بىلاي ايتقاندا، مانساپ مۇددەسىنە قىزمەت جاسارلىق رول عانا وينايدى».

قالاي دەسەك تە، مانساپ قۇلقىنىنا ۇلت مۇددەسىن قيىپ جىبەرۋ، قوجانوۆ كوكتەمگى پلەنۋمدا اتاپ كورسەتكەندەي، قازاقى ىندەتتەن ارىلا الماعان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ «كەمشىلىگىن بەتكە ۇستاپ، وتارشىلداردىڭ وتارشىلدىق ويلارى مەن ناۋ- قاندارىن جۇرگىزۋلەرىنە» كەڭ جول اشتى.

قازاقستاننان جۇمىس بەرىلمەگەن س. قوجانوۆتىڭ ورنىنا، «كادر   تاپشىلىعى  سەزىلگەن  قازاقستانعا»،  ورتالىقتان     ءۇيىلىپ-توگىلىپ «ناعىز كوممۋنيستەر» توپىرلاي باستادى...

گولوششەكين ءوز ديكتاتۋراسىن ورناتتى. ولكەلىك كوميتەتتىڭ بىردەن-ءبىر جاۋاپتى حاتشىسى ءوزى عانا بولدى، ال ەكىنشى، ءۇشىنشى حاتشى دەگەن لاۋازىمدار جويىلدى، ولاردىڭ ورنىنا ەكى ورىنباسار – ەجوۆ پەن جاندوسوۆتى الدى.

ۇزاماي سادۋاقاسوۆ تا قازاقستاننان تايدىرىلدى...

جازۋشى قوشمۇحامەد كەمەڭگەروۆ ومبىداعى وقۋشى جاستاردىڭ «بىرلىك» مادەني-اعارتۋ ۇيىمى مەن اقپان رەۆوليۋتسياسى دۇنيەگە اكەلگەن اقمولا وبلىستىق قازاق اتقارۋ كوميتەتىندە، 1917 جىلدىڭ جازىندا اقمولا قالاسىنداعى وزدەرى قۇرىسقان رەۆوليۋتسيالىق مەكەمەلەردە ۇزەڭگىلەس بولعان دىنمۇحامەدكە 1925 جىلعى كوكتەمدە بىلاي دەپ حات جازعان-دى: «دىنشە باۋىرىم... عۇمىرىڭدا تالاي تاريحتى باستان كەشىردىڭ عوي سەن...  سەنىڭ سوناۋ قيىر شىعىس ساپارىڭنان باستاپ قازىرگى ومىرىڭە شەيىن تەرەڭ تانىسقىم كەلەدى. قانداي ماقساتپەن كوممۋنيزم جولىنا ءتۇستىڭ؟ بۇل جولدان نەگە اۋىتقىدىڭ؟ جانە ءوزىڭ كورگەن ۋاقيعالار حاقىندا، ساپارلاس، قارىم-قاتىناس جاساپ جۇرگەن دوستارىڭ تۋرالى قىسقاشا اقپار بەر. جالقاۋلانبا. ۋاقىتىڭدى ءبول. ءومىردىڭ الدىندا ايتەۋىر ەسەپ بەرۋىمىز كەرەك قوي.

مەن قازاق زيالىلارىنىڭ ءومىرى جونىندە رومان جازۋعا وتىردىم. ەگەر تۇركىستانداعى ەرلىكتەرىڭ تۋرالى حاتقا جازا الماساڭ، وندا اۋىزشا ايت. ءبىر جەردە كەزدەسەيىك. قازاقستاننىڭ ءدۇمدى دەگەن قايراتكەرلەرىنە مىنەزدەمە بەر.

وسى ءوتىنىشىمدى اياقسىز قالدىرما. وزىڭە سەنەمىن. نيەتتەس تىلەۋشىڭ ءھام دوسىڭ قوشكە. 16.ءىىى.1925».

سول جىلدىڭ سوڭىنا قاراي دىنشە ءوزى جاڭادان ۇيىمداس- تىرىپ جاتقان ۇلت تەاترىنىڭ ساحناسىنا قوشكەنىڭ «التىن ساقيناسىن» قويۋعا كىرىستى، ياعني، دوستاردىڭ بۇل تۇستا ءجيى كەزدەسكەنىنە دە، حاتتا ايتىلعان ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ۇزاق سىرلاسقانىنا دا كۇمان جوق. بىراق ولار قازاق قىزمەتكەرلەرى اراسىن جايلاعان سوزىلمالى ىندەت – ساياساتپەن كومكەرىلگەن توپشىلدىق جايىندا پىكىرلەستى مە، ول ءجايت قوشكەنىڭ رومانىندا قانشالىقتى بەدەرلەنبەك ەدى – بۇل جاعى بەيمالىم.

قالاي بولعاندا دا، دىنشە ءادىلوۆتىڭ ارقا تۇتاتىن قورعانى سۇلتانبەك قوجانوۆ ماسكەۋگە شاقىرىپ الىنعاننان-اق، زامانانىڭ اڭىسىن اڭدىعانداردىڭ جاۋلىق ارەكەتتەرى بەلەڭ الا باستاعان...

تاريحتىڭ تۇركرەسپۋبليكا داۋىرلەگەن بەتى اۋدارىلىپ كەتكەنمەن، سونداعى رىسقۇلوۆ، قوجانوۆتار باسقارعان ۇكىمەتتىڭ ەركىمەن تامام بولعان سوناۋ 1922 جىلدىڭ سوڭىنداعى ءىستى – «قارانوعاي-شالا» وقيعاسىن – اعايىن-جەگجات نامىس جىرتارلارى ۇمىتا قويماعان-دى. جابىلعان تاۋاريحتى جاڭعىرتىپ، گولوششەكين ساياساتى ارايىندا قايتا كوتەرۋگە مۇمكىندىك تۋدى...

مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1929 جىلعى 30 قاڭتاردا وگپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا دىنشە «ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ دۇشپاندارىنان، اتاپ ايتقاندا، «قارا-نوعايدىڭ» تۋىسقاندارىنان قاۋىپتەنەتىنىن ايتاتىن، – دەدى. – بۇل رەتتە ول جوعارعى سوتتا ىستەيتىن ءمۇستافيندى اتايتىن».

العاشقى قاتەرلى دابىل دىنمۇحامەدكە 1926–1927 جىلدىڭ قىسىنداعى ءبىر كەزدەسۋدە بايىرعى دوسى، «سول تۇستا جەڭىلىستەن سوڭ جەڭىلىسكە ۇشىراپ جۇرگەن سادۋاقاسوۆ» اڭگىمەلەگەن سوزدەن جەتكەن-ءدى: «ەح، سايتان العىر، سەن تۋرالى نۇرماقوۆ وتە ناشار پىكىر ايتتى، سەنى – بانديتكە اينالىپ كەتكەن كەشەگى كوممۋنيست دەدى، موسكۆاعا بارىپ، ولكەكومدا ءجۇرىپ جاتقان كەلىسپەۋشىلىكتەر جايىن كەيبىر جولداستارعا حابارلاپتى دەدى...»

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنداعى ماڭىزدى اقپارات – قىزىلورداداعى الاۋىزدىقتىڭ ماسكەۋگە جەتكىزىلۋى ەمەس، سونى ايتىپ بارۋشى دىنمۇحامەد ءادىلوۆتىڭ «كوممۋنيستىكتەن ات قۇيرىعىن ۇزگەن قاراقشى» ايىرىم-بەلگىسىمەن ۇكىمەت باسشىسىنىڭ – رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ اۋزىمەن تاڭبالانۋى بولىپ تابىلادى.

ونى «كونفيسكاتسياعا قارسىلىق جاساپ جۇرگەن بانديت» رەتىندە تۇتقىنعا الۋ ءۇشىن ىزدەيتىن گپۋ-ءدىڭ قارۋلى جاساعى قىرعا اتتانۋعا دەيىن ءالى ەكى جىلداي ۋاقىت بار. ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ جايىنداعى اتاقتى دەكرەت ءازىر قابىلدانعان جوق. بىراق «قازاق اۋىلىنا سوقپاي، جانىنان وتە شىققان قازان داۋىلى» قايتا اينالىپ، قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ كوسەمى فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكيننىڭ ىرقىمەن جاياۋ بوراسىنداتا باستاعان.

ونىڭ ازاماتتاردى بىرىنە ءبىرىن سوعىستىرعان شارالارىن كوز الدىندا وتكەرىپ كەلە جاتقان قازاتكوم توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆ بىردە ءوزىنىڭ سول تۇستاعى پىكىرلەستەرى وراز جاندوسوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ كوزىنشە: «...قازاق كوممۋنيستەرى قورقاق، جۇرەكتى ەمەس، شىركىن، مىنا ءادىلوۆ سەكىلدى جىگىتتەرىڭ بولسا عوي، جۇمىس ىستەۋگە بولار ەدى، اتتەڭ، ول پارتيادا جوق»، – دەگەن پىكىر ايتقان-دى. وكىمەتتىڭ توقسان تارام قۇرىلىمىنىڭ باسقا ءبىر قۋىستارىندا «ويى وزگەشەلەردەن ارىلۋدى» كوزدەيتىن جاۋاپتى حاتشى-ديكتاتور گولوششەكين بەلگىلەگەن باعىت-باعدار تياناقتالىپ، وعان يدەولوگيالىق تۇرعىدان كومەك، قامسىزداندىرۋ قىزمەتىن كورسەتەرلىك ارەكەتتەر كەشەنى جوبالانىپ جاتقانىن قايدان ءبىلسىن...

سونىمەن، پرەمەر ايتىپ قالعان انىقتاما – بيلىكتىڭ جوعارعى ەشەلونىندا بولاشاق «حالىق جاۋىنىڭ» بەينەسى وسىنشا مەزگىل بۇرىن (ارينە، قولايلى ءسات تۋعانىن اڭداي قويىپ، قىشىعان الاقاندارىن قۇشتارلانا ۋقالاعان مۇددەلىلەر «قامقورلىعىمەن») سومدالىپ قالعاندىقتىڭ، ياعني، ءبىر كەزگى اق جول بۇگىندە قۇردىمعا تىرەلىپ، ادىلوۆتەر توبەسىنە قارا بۇلت ۇيىرىلە باستاعاندىقتىڭ بەلگىسى ەدى...

...قازاقى ىندەت گولوششەكيننىڭ «كىشى قازانىن» قارسىلىقسىز قايناتۋعا وڭتايلى تامىزىق بولارلىقتاي اۋقىمعا جا- يىلا بەردى...

1998 ج.»

مۇنداعى دىنشە ءادىلوۆ ومىرىنە قاتىستى دەرەكتەر نەگىزىنەن 1928–1929 جىلدارعى تەرگەۋ ماتەريالدارىنان الىنعان. تەرگەۋشىگە بەرگەن كورسەتۋلەرىندە تۇتقىن دىنشە ءوز ءومىر جولىندا بەلگىلى دارەجەدە قارىم-قاتىناسى بولعان كوپتەگەن ادامداردى اتادى. ماسەلەن، تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى تۇرار رىسقۇلوۆتى ارنايى قىزمەت تىڭشىلارىنىڭ باقىلاپ جۇرگەنىنە ناقتى مىسال كەلتىرگەن.

بۇل دەرەكتىڭ راستىعىنىڭ ناقتى كورىنىسى سول، رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كەڭەستەرىنىڭ 1924 جىلعى قاڭتاردىڭ باسىندا بولعان ءحىى سەزىندە تۇركاتكوم قۇرامىنا سايلانباي قالعان بولاتىن. تيىسىنشە، حالكومكەڭەس توراعالىعىنان كەتىرىلدى. بۇل وزگەرىس تۇركىستان تىنىس-تىرشىلىگى جايىندا ۇدايى قاجەت اقپارات الىپ وتىرعان ورتالىق كوميتەتتىڭ تاپسىرماسىمەن جاسالعان-تۇعىن. مۇنى تۇرار ءتۇسىندى. بىراق نەگىزگى سەبەپتى ۇلت قايراتكەرلەرى اراسىنداعى ءوز باسەكەلەستەرىنىڭ استىرتىن ءىس-ارەكەتتەرىنەن ىزدەدى. سوندىقتان دا، بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ (سرەدازبيۋرو) حاتشىسى يان رۋدزۋتاكقا قاڭتاردىڭ ورتاسىندا بەرگەن حاتىندا تۇركرەسپۋبليكا باسشىلىعىنداعى وزگەرىس سىرىن تاپ وسى جەرگىلىكتى كادرلار اراسىنداعى قۇبىلىس نەگىزىندە تۇسىندىرگىسى كەلەتىنىن حابارلادى.

سول تۇرعىدا ىزدەنىپ، ءوز جاقتاستارىنىڭ اتىنان كولەمدى «نەگىزگى باياندامانى» ازىرلەدى. الايدا ولار الدەبىر سەبەپتەرمەن (اۆتوردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ايىپتاپ وتىرعاندارىنىڭ باسشى ورىنداردا وتىرۋى سەبەپتى، ولاردىڭ ءوش الۋى ىقتيمالدىعىنان جاسقانعاندىقتان) «بايانداماعا» قول قويمادى.  سوندا ونى تۇرار ماسكەۋگە الا كەتتى دە، جونەلتپە جازبا تىركەپ، باس حاتشىعا  جانە تەكسەرۋ، تەرگەۋ ورگاندارىنا تاپسىر- دى. سول ادرەستەرگە قۇپيا تۇردە ءوز اتىنان دا بىرنەشە حات جولدادى. بۇل 1924 جىلعى ءساۋىر ايى ەدى. مامىر ايىندا تاشكەنتتەگى ۇزەڭگىلەسى قابىلبەككە قوسىمشا دەرەكتەر جيناۋ جونىندە تاپسىرمالار بەرگەن حاتىن جولدادى. حات باجاسى جانشانىڭ ۇيىنە جىبەرىلگەن-ءدى، بىراق حات كەلگەن كەزدە قابىلبەك تاشكەنتتە بولماعان. سول سەبەپتى، ونى اۋەلى جانشا مەن بەلگىلى ۇلت قايراتكەرلەرى، سولارمەن بىرگە دىنشە  دە وقىدى. تەرگەۋشىگە دىنشە سونداعى جاعدايدى تولىق بايانداي كەلە، قوجانوۆتىڭ گپۋ ارقىلى جانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ پاتەرىنە رەسمي ءتىنتۋ جۇرگىزىپ، حاتتى تاركىلەگىسى كەلگەن جوسپارى بولعانىن دا ايتتى. (ياعني، تۇرار ماسكەۋدەگى، سۇلتانبەك تاشكەنتتەگى چەكيستەر ۇيىمىمەن بايلانىستا بولعان).

اراعا سەكسەن جىل سالىنىپ، ماسكەۋ مۇراعاتتارىنان تابىلعان سول حاتتار كەيىنگى جىلدارى الەۋمەتتىك جەلىدە ۇلكەن شۋ تۋدىردى. سولاردىڭ ءبارى جيناقتالىپ، مەنىڭ «تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر» اتتى ءتورت تومدىعىمنىڭ «ءۇش پەرى» دەپ اتالعان ءۇشىنشى تومىندا جاريالاندى («رۋح بگ» باسپاسى، 2016 ج.). بىراق الەمدىك ورمەكتوردى قاراپ جۇرەتىندەردىڭ كەيبىرى دىنشە جايىندا ءالى دە وڭدى پىكىرگە كەلە قويماعان ەكەن، ءالسىن-ءالسىن ونىڭ قىزمەتىن قارالاۋشىلىق، «الاشورداشىلاردى كورسەتكەن ساتقىن» رەتىندە باعالاۋشىلىق قىلاڭ بەرىپ قالدى. بۇل رەتتە وندايلار تۇرسىن جۇرتبايدىڭ 2008 جىلى «ەل-شەجىرە» باسپاسىنان شىققان «ۇرانىم – الاش!» (تۇرمە ءافساناسى)»  كىتابىنا يەك ارتاتىنىن ايتتى.

وسى «تۇرمە افساناسىنداعى» مىنا جولدارعا نازار اۋدارايىق: «احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ...» تەرگەۋ ءىسىنىڭ العاشقى بەتىنەن باستالاتىن دىنشە ءادىلوۆتىڭ كورسەتىندىلەرى «الاش- ورداشىلارعا» قاتىستى بارلىق تومداردا كەزدەسەدى جانە مازمۇندارى وتە ۇقساس، ءار جازباسىندا الدىڭعى مالىمەتتەرىنە تولىقتىرۋلار مەن تۇزەتۋلەر جاساعان. ...ىسكە تارتىلعان 71 ادامنىڭ ارقايسىسىنىڭ ۇلتشىلدىق كوزقاراسى مەن ۇيىمعا قاتىسى تۋرالى بەرگەن مىنەزدەمەسىنىڭ كەي تۇستارىنداعى جەكەلەگەن سوزدەر مەن وي ورالىمدارى بولماسا، جيىرمادان استام كورسەتىندىلەردىڭ بارلىعى ءبىرىن ءبىرى قايتالايدى. ...ءۇش  جىلدىق  قىسىم  مەن  قيناۋدان، ۇستامالى دەرتتەن ابدەن زىقىسى شىققان ازاپ يەسىنىڭ سوڭعى تەرگەۋلەردەگى جا- ۋابىنان ونىڭ شىندىق پەن قيالدىڭ اراجىگىن اجىراتۋ قابىلەتى تۇماندانا باستاعانى انىق اڭعارىلادى». «العاشقى تەرگەۋلەردە ءوزىن-ءوزى ءور ۇستاعان ازامات كەيىن قيناۋ مەن ۇستامالى دەرتتىڭ ناتيجەسىندە جاسىعان. ءۇش جىل بويى ۇزدىكسىز تەرگەۋ استىندا بولعان دىنشە ءادىلوۆتىڭ كورسەتىندىسىمەن 71 ادام تۇتقىندالىپ، جاۋاپقا تارتىلدى». «...1930–1931 جىلدارعى ايعاقتارىنىڭ ىشىنەن 1930 جىلى تامىز بەن قىركۇ- يەك ايلارىندا تۇتقىندالعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ «قىلمىستىق توبى» تۋرالى» ...كورسەتىندىلەرى «وتە ۇشقارى، سويلەمدەردىڭ ءوزى ءوزارا بايلانىسپايدى، پىكىر قايشىلىعى كوپ، ءوزىن ءوزى استىرتىن ۇيىمنىڭ كوسەمى رەتىندە كورسەتكەن ىڭعايدا جازىلعان». زادى تۇرمەدە جاتقان بۇل جىلدارى دىنمۇحامەدتىڭ جۇيكە ۇستاماسى اسقىنىپ كەتسە كەرەك» (اتالعان كىتاپتىڭ 232–234-بب.).

ەندى وسىنداعى مالىمەتتەردى ويعا ۇستاي وتىرىپ،  مىنا ناقتى شىندىقتى دا نازارعا الايىق... بىرىنشىدەن، دىنمۇحامەد ءادىلوۆ 1928 جىلعى 17 جەلتوقساندا شۋ بويىندا تۇتقىندالىپ، 1930 جىلعى 21 ساۋىردە ماسكەۋدە اتىپ تاستالدى. ياعني تۇرمەدەگى عۇمىرى، اتالعان كىتاپتا ايتىلاتىنداي ءۇش جىلعا ەمەس، ءبىر جىل ءتورت ايعا سوزىلدى. ياعني، ءوزى قۇربان بولعاننان كەيىن، 1930 جىلدىڭ كۇزىندە «تۇتقىندالعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ «قىلمىستىق توبى» تۋرالى» ونىڭ الدەقانداي كورسەتۋ بەرۋى ەشقانداي دا مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ءبارى وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنىڭ قۇپيا ارانداتۋ ءىس-ارەكەتتەر جاساۋداعى  شەبەرلىكتەرىنىڭ كورىنىسى. كىتاپ اۆتورى ونىڭ اجىراتا الماعان دا، وكىنىشكە قاراي، الدەقانداي «ۇستامالى اۋرۋدى» ويلاپ تاپقان...

ال دىنشەنىڭ تۇتقىنعا الىنعاننان سوڭ بەرگەن العاشقى كورسەتۋلەرىنە كەلسەك، ول ءىس جۇزىندە، ارينە، تەرگەۋشىنىڭ ءوز ماقساتىنا باعىتتاعان سۇراقتارىنا جاۋاپ رەتىندە،  باسىنان كەشكەندەرىن اڭگىمەلەدى. ءوزى كەزدەسكەن، ياكي قىزمەتتەس بولعان تالاي ادامنىڭ اتىن اتادى. تاريح ءۇشىن ماڭىزدى تالاي دەرەك ايتتى. (ماسەلەن، 1921 جىلدىڭ باسىنداعى  پارتيا جينالىسىندا جوعارعى بيلىك ورگاندارىندا ىستەيتىن قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇكىمەت مەن پارتيا ۇيىمىن باسقارىپ وتىرعان ەۆروپالىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ قىزمەتتەرىندە ەسكى كولونيزاتورلىق تاسىلدەر قولدانۋىن قالاي سىناعانىن; 1925 جىلعى ساۋىردە، جاڭا قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ اقمەشىتتەگى سەزىندە، «كيرگيز» دەپ تاڭبالانىپ كەلگەن قازاقتىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارۋ جانە استانانى قىزىل-وردا دەپ اتاۋ يدەياسىنىڭ قالاي تۋعانىن، ونىڭ اۆتورى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، جۇزەگە اسىرعان سۇلتانبەك قوجانوۆ  ەكەنىن; ۇلت تەاترىنىڭ العاشقى قويىلىمى 1925 جىلعى جەلتوقساندا وتكەن بەسىنشى ولكەلىك پارتكونفەرەنتسياعا ورايلاستىرىلىپ جۇزەگە اسىرىلعانىن اڭگىمەلەپ بەردى). سولاردىڭ ىشىنەن تەرگەۋشى جوعارىداعى «قازاقى ىندەتتە» اتالعان جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردى ەمەس، وگپۋ-گە بەرىلگەن ساياسي تاپسىرىسقا ۇيلەسەتىن «الاشورداشىلاردى» تاڭداپ، بىرتىندەپ اباقتىعا الدى دا، قيتۇرقى تاسىلدەرمەن تەرگەۋگە كىرىستى...

كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەلۋ جىلدىعىنا وراي شىققان چەكيس- تەردىڭ ەستەلىكتەرى جيناعىندا دىنشەنى قارۋلى جاساقپەن بارىپ تۇتقىنداعان وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى تۇراقتى وكىلدىگىنىڭ ۋاكىلى يليا شۋميلوۆ «ءادىلوۆ شىنايى كورسەتۋلەر بەردى» جانە «پپوگپۋ-دە بۇرىننان بار، ءادىلوۆ مەيلىنشە راستاعان دەرەكتەر نەگىزىندە الاشورداشىلاردىڭ ءىرى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمى جويىلدى» دەپ جازدى.

نازار اۋدارىڭىزدار: دىنشەنىڭ كورسەتۋلەرى «مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما وكىلدىگىنە بۇرىننان بەلگىلى دەرەكتەردى» قايتالاعان. دەمەك، قۇپيا پوليتسيانىڭ پسيحولوگيالىق، احلاقي، فيزيكالىق قىسىمداردى شەبەر ۇيلەستىرە قولداناتىن تەرگەۋلەرىندەگى جاۋاپتارعا بولا دىنشەنى «ساتقىن» دەۋ شىندىققا جاناسپايدى. ينتەرنەت-فورۋمعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى اتاپ وتكەندەي، «قىلىش ۇستىندە سەرت جۇرمەيدى»، ءارى، گپۋ-گە تۇسكەن استىرتىن حابارلار، ياعني «دونوس» يەلەرىنىڭ «ساتقىندىعى» قاسىندا تۇرمە ازابىن شەگۋشىنىڭ «ساتقىندىعى» ءجىپ ەسە المايدى...

تەرگەۋ بارىسىندا، دىنشەنىڭ «قىلمىسىن» قويۋلاتا ءتۇسۋ ءۇشىن، ونىڭ باۋىرلارى مەن اۋىلداستارى جاۋاپقا تارتىلدى.  «باستى قىلمىسكەر» ساناتىنداعى اعاسى بايسەيىت 1928 جىلعى جەلتوقساننىڭ ورتاسىندا، قارۋلى جاساق قۇمدا تىگىلگەن ۇيىنە تۇتقىنداۋعا كەلگەن كەزدە قازا تاپقان. ال 1929 جىلعى 10 قاڭتاردا اعالارى ابۋباكىر مەن ءابۋالى، ءىنىسى اسقار، سونداي-اق اعايىندارى مۇحامەديا ارعىنباەۆ پەن ارتىقباي ءالين قامالدى. سولاردى باندا مۇشەلەرى دەپ تاۋىپ،  1929 جىلعى 21  قاڭتاردا، تەرگەۋشى: «ازامات ءادىلوۆ كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن قۇرىلعان جانە باسماشىلىق قوزعالىسقا (وعان ءادىلوۆتىڭ تىكەلەي ارالاسى بار) قولداۋ كورسەتكەن  استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى، اقمولا ۇيەزاتكومىنىڭ مۇشەسى ابۋباكىروۆ پەن ميليتسيونەر جولداسباەۆتى اتقاندىعى ءۇشىن سوتقا تارتىلا تۇرىپ،  وكىمەت قۋعىنىنان جاسىرىنىپ ءجۇردى، ءوزى قۇرعان بانديتتىك قارۋلى شايكاعا باسشىلىق جاسادى. ونى ۇستاپ الۋ ءۇشىن 17.ءحىى. 28. «يرمين» القابىنا ارنايى جىبەرىلگەن جاساقتىڭ قورشاۋىندا قالىپ، جاساق مىلتىقپەن اتقىلاپ ەسكەرتكەن سوڭ عانا، قولىنداعى قارۋىمەن قولعا ءتۇستى، سوندىقتان، قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ 128 جانە 147-بابتارىن  باسشىلىققا الىپ، قاۋلى ەتتىم: ءىس بويىنشا ازامات  ءادىلوۆ دىنمۇحامەد  ايىپكەر رەتىندە جاۋاپقا تارتىلسىن، وعان جوعارىدا اتالعان قىلمىستاردى جاسادى دەگەن ايىپ تاعىلسىن»، – دەگەن تۇجىرىممەن ايىپتاۋ قاۋلىسىن شىعاردى.

قاۋلى ءتيىستى لاۋازىمدىلارعا ۇسىنىلىپ، ابدەن پىسىقتالعاننان كەيىن، توعىز كۇننەن سوڭ دىنشەگە تانىستىرىلدى. ول 30 قاڭتاردا وزىنە تاعىلعان ايىپتاردى مويىنداي تۇرىپ، قاۋلىداعى تەرگەۋشى قولىنىڭ تومەنگى جاعىنا  «...بانديتتىك شايكا قۇرعانىم ...جونىندە ءوزىمدى ايىپتى دەپ ەسەپتەمەيمىن» دەپ جازدى. الايدا ۇزاماي «بانديتتىك شايكا»  قۇرامى دا، «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا» قاتىسى بارلار دا كوبەيتىلدى. ءسويتىپ، چەكيست شۋميلوۆ ايتقان بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماداعى (وگپۋ-دەگى) بۇرىننان جينالعان دەرەكتەر نەگىزىندە «جاۋلاردى»  انىقتاپ، جازالاۋ شارالارى قانات جايا بەردى.

1930 جىلى رەسپۋبليكا پارتيا اكتيۆىنىڭ الدىندا جاساعان قازاقستاننىڭ ون جىلدىعى جايىنداعى بايانداماسىندا  گولوششەكين «ۇلتشىلداردىڭ جويىلعان بايتۇرسىنوۆ توبى» مەن تاياۋدا قۇرتىلۋعا ءتيىس باسقا دا «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدار» تۋرالى  قاناعاتتانعاندىق سەزىممەن ايتتى...

جابىق مۇراعاتتاردىڭ قولجەتىمدى بولا باستاۋى تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە جول اشتى. بىراق، تۇتقىنداردىڭ تۇرمەدەگى كورسەتۋلەرىن ءۇستىرت قاراۋ، ءتىپتى، كەي رەتتە بۇرمالاپ جىبەرۋ  سالدارىنان بار كىنانى ءبىر ادامعا ارتا سالۋ جاڭا ادىلەتسىزدىككە ۇرىندىراتىنىن ايتۋىمىز كەرەك. ناقتى شىندىق  ادامدارعا وتكەن كەزەڭدەگى ەڭسەنى ەزگەن قۇپيادان ارىلۋ ءۇشىن قاجەت، ەندەشە، سول شىندىقتى دۇرىس تۇجىرىمداۋ ءلازىم. بالكىم بۇل جەكەلەگەن قۇرمەتتى ورىندا تۇرعاندارعا احلاقي تۇرعىدا زالال كەلتىرەر، بىراق سوندايدان قاشامىز دەپ شىندىقتى جىلى جاۋىپ قويۋ دۇرىس بولا قويار ما ەكەن؟

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz