ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىر قازاق ەلى تاريحىندا قايعىسى مەن قۋانىشى قاتار جۇرگەن دۇربەلەڭ وقيعالارمەن حالىق ەسىندە قالدى. ءحىح عاسىرداعى رەسەي مەملەكەتىنىڭ قازاق جەرىنە جۇرگىزگەن اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق رەفورماسى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى قوعامىنىڭ دامۋ پروتسەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە سەبەپشى بولدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق ەلىنىڭ اكىمشىلىك بيلىگىنە، وقۋ-ءبىلىم، ءتىل، سوت جۇيەسىنە ت.ب. جاساعان رەفورمالارى ءوز ناتيجەسىن بەرە باستادى. حح عاسىردىڭ باسى ءبىر قازاقتى الەۋمەتتىك جىككە ءبولىپ، ساياسي كوزقاراستارىن انىقتاپ جاتقان كەزەڭدە  ۇلتىمىزدىڭ زيالى قاۋىمى، قوعامدىق ساياسي ومىردە ۇلتتىق مۇددەسىن ساقتاپ، بار قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق تاۋەلسىز مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلدى. بۇرىنعى قازاق مەملەكەتىن باسقارعان حان اۋلەتىنىڭ بالالارى ورىس مەملەكەتىنىڭ قازاق ەلىن باسقارۋ قۇرىلىمىنا تارتىلدى. ەلدەگى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى قازاق مەملەكەتىنىڭ بيلىك جۇيەسىنە قاتىسقان حان، بي، باتىرلار بالالارى امالسىزدان ورىستاندىرىلعان مەملەكەتتىك مەكتەپتەردە وقىپ ءبىلىم الىپ، ءوز تالاپتارىمەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە ۇمتىلدى. ءسويتىپ، پاتشالى رەسەي قازاق ەلىن باسقاراتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىن  دايارلاي باستادى.

ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىر قازاق ەلى تاريحىندا قايعىسى مەن قۋانىشى قاتار جۇرگەن دۇربەلەڭ وقيعالارمەن حالىق ەسىندە قالدى. ءحىح عاسىرداعى رەسەي مەملەكەتىنىڭ قازاق جەرىنە جۇرگىزگەن اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق رەفورماسى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى قوعامىنىڭ دامۋ پروتسەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە سەبەپشى بولدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق ەلىنىڭ اكىمشىلىك بيلىگىنە، وقۋ-ءبىلىم، ءتىل، سوت جۇيەسىنە ت.ب. جاساعان رەفورمالارى ءوز ناتيجەسىن بەرە باستادى. حح عاسىردىڭ باسى ءبىر قازاقتى الەۋمەتتىك جىككە ءبولىپ، ساياسي كوزقاراستارىن انىقتاپ جاتقان كەزەڭدە  ۇلتىمىزدىڭ زيالى قاۋىمى، قوعامدىق ساياسي ومىردە ۇلتتىق مۇددەسىن ساقتاپ، بار قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق تاۋەلسىز مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلدى. بۇرىنعى قازاق مەملەكەتىن باسقارعان حان اۋلەتىنىڭ بالالارى ورىس مەملەكەتىنىڭ قازاق ەلىن باسقارۋ قۇرىلىمىنا تارتىلدى. ەلدەگى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى قازاق مەملەكەتىنىڭ بيلىك جۇيەسىنە قاتىسقان حان، بي، باتىرلار بالالارى امالسىزدان ورىستاندىرىلعان مەملەكەتتىك مەكتەپتەردە وقىپ ءبىلىم الىپ، ءوز تالاپتارىمەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە ۇمتىلدى. ءسويتىپ، پاتشالى رەسەي قازاق ەلىن باسقاراتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىن  دايارلاي باستادى. قازاق مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ لەگى ەكى ەل مادەنيەتىن، ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەت جانە ەۆروپالىق ورىس مادەنيەتىن يگەردى.  حح عاسىر  باسىندا تاريح تاعىلىمى دالەلدەگەن شىندىق پاتشالى رەسەي مەملەكەتىندەگى قوعامدىق-ساياسي وزگەرىستەرگە ساياسي جاعىنان دايار بولعان، ءوز كوزقاراستارىن دالەلدەي العان بەلسەندى توپ قازاق زيالىلارى مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر بولدى. ءدال وسى شاقتا اعارتۋشىلىق باعىتتا قازاقتىڭ پەداگوگى عابدۋلعالي بالعىمبايۇلى بالعىمباەۆ كوزگە ءتۇستى (مۇراعات دەرەكتەرىندە، زەرتتەۋلەردە ءار تۇرلىشە اتالادى – ۇ.ا.).
عابدۋلعالي بالعىمباەۆ ەسىمىن ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسىنىڭ ءىس-قۇجاتتارىمەن تانىسقان كەزەڭدە كەزدەستىردىك.
ابدۋلعالي بالعىمباەۆ ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسىنىڭ 1903 جىلدىڭ 1 اقپانىنداعى جالپى جينالىسىندا تولىق مۇشەلىگىنە ءبىراۋىزدان سايلانعان [1, -س.124].
ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسى 1887 جىلى قۇرىلىپ، 1881 جىلى تاراتىلعان ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى كەڭسەسىنىڭ ءىس-قۇجاتتارىن رەتتەۋمەن، ورىنبورداعى تاريحي مۇراعاتتىڭ، مۇراجاي ءىسىنىڭ دامۋىنا، مۇراعات كىتاپحاناسىنىڭ نەگىزىن سالۋمەن اينالىسقان. سونىمەن قاتار، عىلىمي كوميسسيا مۇشەلەرى مۇراعات دەرەكتەرىنىڭ نەگىزىندە بىرنەشە عىلىمي ەڭبەكتەر جازىپ، ونى ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسىنىڭ ەڭبەكتەرىندە جاريالاعان. ارينە، ءبىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى قازاق مەملەكەتىنىڭ پاتشالى رەسەيدىڭ وتار ەلى رەتىندە قازاق تاريحىنىڭ ورىس دەرەكتەرىندە حاتتالۋى ەدى. قازاق تاريحىن ورىنبور تاريحي مۇراعاتىنا جيناقتاعان بىردەن-ءبىر عىلىمي مەكەمە – ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسى ەدى. وسى عىلىمي مەكەمەگە مۇشە بولعان قازاقتار اراسىنان احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ابدۋلعالي بالعىمباەۆتى اتاۋعا بولادى.
ءبىز بايانداعالى وتىرعان بالعىمباەۆ تۋرالى ءار كەزەڭدە جارىق كورگەن عىلىمي زەرتتەۋلەردە ماعلۇمات قىسقا عانا، اتى-ءجونى ءار ءتۇرلى  كورسەتىلگەن. مىسالى، ا.ك.ابيلەۆ پەن ج.ا.احانوۆتىڭ مۇراعاتقا سۇيەنگەن شولۋىندا ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسىنا مۇشە بولعان قازاق وكىلدەرىنەن ا.ب.بالعىمباەۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆ اتالادى [2, -س.46]. ودان ءارى  ءدال وسى باعىتتا گ.حابيجانوۆا، ە.ۆاليحانوۆ، ا.ل.كريۆكوۆتار ەڭبەگىندە عىلىمي كوميسسياعا مۇشە بولعان قازاق ەلىنىڭ وكىلى ا.ب.بالگيمباەۆ دەپ اتاسا،[3, -س.92]، ج.س.ەسەنالينا اۆتورەفەراتىندا ءحىح عاسىردا قازاقتان شىققان وقىعان، عىلىممەن اينالىسقان زيالى وكىلدەرى قاتارىندا گ.گ.بالعىمباەۆ دەپ كورسەتىلەدى [4, -س.14]. ال گ.م.قويشىعارينا ەڭبەگىندە ورىنبور قازاق مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرۋشىلەر قاتارىندا جانە ۇلتتىق قازاق قوعامىنىڭ جاڭا كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋدا قىزمەت اتقارعان قازاق شەنەۋنىكتەرىنىڭ اراسىنان گ.بالعىمباەۆتى ەرەكشە ءبولىپ اتايدى [5, –س.18].
ع.بالعىمباەۆتىڭ قىزمەتىنە شولۋ جاساعان م.اسىلبەكوۆ پەن ق.الدابەرگەنوۆتەر «ع.بالعىمباەۆ تۋرالى دەرەك تولىق بولماسا دا، قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنان الۋعا بولادى» (2 توم، 128-بەت),-دەپ باعىتتايدى [6, -202ب.]. اتالعان قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا: «بالعىنباەۆ ابىعالي (1868, قوستاناي ۋەزى، قازىرگى تورعاي وبلىسى،-1942) – قازاق پەداگوگى. ك.د.ۋشينسكيدىڭ يدەياسىن جاقتاپ، ى.ءالتىنساريننىڭ ءىسىن العا اپارۋشى. تورعاي ۋچليششەسىن، ورسكىدەگى قازاقتارعا ارنالعان مۇعالىمدىك مەكتەپتى ءبىتىردى. 1886 جىلدان باستاپ ۇستازى ى.ءالتىنساريننىڭ ۇيعارۋىمەن قوستاناي قالاسىنداعى 2 كلاستىق قازاق ۋچيليششەسىنىڭ تومەنگى بولىمدەرىندە مۇعالىم بولىپ ىستەدى. بالعىنباەۆ اقتوبە ۋەزىندەگى 2 كلاستىق قارابۇتاق ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى (1892-1902), «تورعاي وبلىسىنىڭ ۆەدوموستۆولارى» گازەتىنىڭ رەداكتورى (1902) بولدى. تورعاي حالىق ۋچيليششەسىنىڭ ديرەكتورى م.پ.روگنينسكيدىڭ «قىرعىزدىڭ اۋىل مەكتەپتەرىنە ارنالعان الىپپە» جازۋىنا  (1905) كومەكتەستى...». 1907-1917 جىلدارى تورعاي وبلىستىق حالىق ۋچيليششەلەرىنىڭ ينسپەكتورى بولىپ قىزمەت جاساسا، بۇل كەزدە ونىڭ ينيتسياتيۆاسىمەن تورعاي جانە ىرعىز ۋەزدەرىنە 22 ورىس-قازاق ۋچيليششەسى اشىلدى. بالعىنباەۆ – مەكتەپتەگى عىلىمي پاندەرگە، اتەيستىك تاربيەگە، ساباقتىڭ كورنەكىلىگىنە، وقۋدىڭ پراكتيكامەن بايلانىستىرىلۋىنا، دەنە شىنىقتىرۋ، ەڭبەك تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەردى. رەۆوليۋتسيادان كەيىن حالىقتى ساۋاتتاندىرۋ ىسىنە بەلسەنە قاتىسىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا مۋزەيلەردە، قاز.سسر عىلىم اكادەمياسىندا جۇمىس ىستەدى، ى.التىنسارين، تۋرالى، وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىنگى حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ باسقا دا قايراتكەرلەرى تۋرالى ەستەلىك (1941) جازدى»،- دەپ انىقتالعان [7, - 128 ب.].
سوڭعى جىلدارى «تورعاي» گازەتىنىڭ بيبليوگرافيالىق ءتىزىمىن جيناقتاعان تاريحشى ۆ.ز.گاليەۆ: «ورىنبورداعى قازاق مۇعالىمدەر مەكتەبىنىڭ تۇلەگى گابدۋللا بالعىمباەۆ ەدى»،-دەپ جازىپ ءجۇر [8, -س.27]. زەرتتەۋشى ونىڭ «تورعاي» گازەتىندەگى قىزمەتىنە شولۋ جاساعان.
سونىمەن ءبىز زەرتتەپ وتىرعان عابدۋلعالي بالعىمباەۆ ءار كەزەڭدە جاريالانعان زەرتتەۋلەردە ونىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلگەنىمەن، ارنايى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالماعان جانە ءار ەڭبەكتەردە اتى-ءجونىنىڭ ارقيلى شاتاستىرىلىپ بەرىلۋى. 2006 جىلى جارىق كورگەن قوستاناي وبلىسى ەنتسيكلوپەدياسىندا ءومىر جولدارى وتە ۇقساس ەكى ادامنىڭ اتى مەن فاميلياسى بىلايشا قاتار، الدىمەن «بالگىمباەۆ گابدۋلگالي - ۋچيتەل. وكونچيل ورسكۋيۋ ۋچيتەلسكۋيۋ شكولۋ (1886). ۋچيتەل كۋستانايسكوگو ۋچيليشش، زاۆەدوۆال كارابۋتاكسكيم 2-ح كلاسسنىم ۋچيليششەم (1891-1902), رەد.تۋرگايسكيح وبل.ۆەدوموستەي، ينسپەكتور شكول (1907-1917). زا ەتو ۆرەميا وتكرىل 22 رۋسسكو-كيرگيزسكيح ۋچيليششا. ۆنەس بولشوي ۆكلاد ۆ رازۆيتيە  نار.وبرازوۆانيا كۋستانايسكوي وبلاستي. اۆتور «بۋكۆاريا دليا اۋلنىح شكول»، ونىڭ استىندا: «بالگىنباەۆ ابيگالي (ر.1866) پو پرەدلوجەنيۋ سۆوەگو ۋچيتەليا ي.التىنسارينا ناچال رابوتات ۋچيتەلەم كۋستانايسكوگو 2-ح كلاسسنوگو رۋسسكو-كازاحسكوگو ۋچيليششا. زاۆەدوۆال 2-ح كلاسسنىم كارابۋتاكسكيم ۋچيليششەم اكتيۋبينسكوگو ۋ. (1891-1902); رەد.گاز. «تۋرگايسكيە وبل.ۆەدوموستي» (1902). ۆ 1905 پوموگال م.روگينسكومۋ ناپيسات «ازبۋكۋ دليا شكول كيرگيزسكيح اۋلوۆ». رابوتال ينسپەكتوروم نار.ۋچ-شش تۋرگايسكوي وبلاستي (1907-1917). ۆ ەتو ۆرەميا پو ەگو ينيتسياتيۆە ۆ تۋرگايسكوم ي يرگيزسكوم ۋچ.بىلو وتكرىتو 22 رۋس-كاز.ۋچيليششا. ۆ پوسلەدنيە گودى جيزني رابوتال ۆ مۋزەياح، ان كاز.سسر ۆ 1941 گودۋ ناپيسال مەمۋارى وب ي.التىنسارينە ي در.دەياتەلياح پروسۆەششەنيا دو وكتيابرسكوگو پەريودا»،- دەپ بەرىلگەندىگىن اتاپ كورسەتەمىز [9, -س.242].
بىزدىڭشە، ابدۋلگالي بالگيمباەۆيچ بالگيمباەۆ دەپ جازۋشىلار ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسىنىڭ ەڭبەگىنىڭ 14 باسىلىمىندا جاريالانعان كوميسسيا ەسەبىندەگى دەرەككە سۇيەنگەن بولۋى كەرەك [1, -س.124]، ال بالعىنباەۆ ابيعالي دەپ بەرىلگەن قوستاناي ەنتسيكلوپەدياسى وزىنەن بۇرىن جارىق كورگەن قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنداعى انىقتاماعا سۇيەنگەن سياقتى. ايتسە دە، بۇل قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا اتالعان دەرەكتى قايدان العاندىعى انىق جازىلماعان. سونىمەن ابدۋلعالي، عابدۋلعالي، گابدۋللا، ابيعالي بالعىنباەۆ، بالكيمباەۆ، گابدۋل-گاليەۆيچ دەپ ءتۇرلى اتاۋمەن بەرىلگەن، بىزدىڭشە، ءبىر ادام قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ №25 «تورعاي وبلىستىق باسقارماسى (1869-1917)» دەپ اتالاتىن قورىندا جەكە ءىس قاعازى جيناقتالعان بالگيمباەۆ عابدۋلعالي بالعىمبايۇلى تۋرالى دەپ ەسەپتەيمىز [10].
1901 جىلى 5 مامىردا تولتىرىلعان ورىنبورعا قاراستى تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ قىزمەت بابىنداعى تىزبەسىندە بالعىمباەۆ عابدۋلعالي بالعىمبايۇلى 1866 جىلى 20 ساۋىردە دۇنيەگە كەلگەن [10, -12پ.]. ول ورىنبور قىرعىز مۇعالىمدەر مەكتەبىن 1886 جىلى 16 قىركۇيەكتە №2 كۋالىكپەن بىتىرگەن. وسى جىلدىڭ قىركۇيەگىندە قوستاناي 2 كلاستىق ۋچيليششەسىنە مۇعالىم كومەكشىسى بولىپ العاشقى ۇستازدىق قىزمەتىن باستاعان. 1887 جىلى وسى ۋچيليششەنىڭ 1 كلاسىنىڭ مۇعالىمى جانە ۋچيليششەنىڭ ۋاقىتشا مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن، كەيىن 1891 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ ينسپەكتورى قىزمەتىن قوسا اتقارعان. وسى جىلدارى عابدۋلعالي بالعىمبايۇلى ورىنبور وقۋ وكرۋگىنەن 6 مارتە اعارتۋ سالاسىنداعى قاجىرلى قىزمەتى ءۇشىن العىس العان.
1900 جىلى 13 قاراشادا ع.بالعىمباەۆقا تورعايدىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاعى بەرىلگەن.          
سونىمەن بىرگە مۇراعاتتان ع.بالعىمباەۆ جانۇياسى تۋرالى دا دەرەكتى كەزدەستىرەمىز. وندا: «عابدۋلعالي بالعىمبايۇلى تورعاي ۋەزىنىڭ قازاعى بەتەمباي مەڭدىباەۆتىڭ قىزى ءالىپ بەتەمباەۆامەن وتباسىن قۇرعان. عابدۋلعالي مەن ءالىپ وتباسىندا 6 بالا تاربيەلەنگەن: ۇلكەن قىزى ءماريا 1888 جىلى 10 قازاندا دۇنيەگە كەلسە، ۇلى ابۋباكىر 1891 جىلى 5 قاراشادا، قىزى حاليما 1893 جىلى 14 ناۋرىزىندا، قىزى راحيما 1895 جىلدىڭ 5 تامىزىندا، قىزى ناعيما 1900 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا، ودان كەيىنگى قىزى راحيلا 1901 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا دۇنيەگە كەلگەن» دەلىنگەن [10, -13 پ.].
ع.بالعىمباەۆتىڭ ا.ي.دوبروسمىسلوۆقا 1900 جىلدىڭ 28 قاراشادا جازعان حاتىنان بايقاعانىمىزداي، ول وسى جىلدارى ورىنبور وقۋ وكرۋگىنە قاراستى قارابۇتاق ورىس-قىرعىز ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان [10, 268 -ءىس، 94 پ.].
1901 جىلدىڭ 17 تامىزىندا تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنا جازعان ءوتىنىش حاتىندا قارابۇتاق 2 جىلدىق ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى عابدۋلعالي بالعىمباەۆ مۇعالىمدىكتەن تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنا مەملەكەتتىك قىزمەتكە سۇرانادى. تورعاي وبلىستىق مەكتەپتەر ينسپەكتورى ي.س.حوحلوۆ 1901 جىلدىڭ 29 قىركۇيەگىندە تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنا: «قارابۇتاق 2 جىلدىق ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى عابدۋلعالي بالعىمباەۆ قىزمەت بابىندا دا، جەكە باسى دا تولىق ءمىنسىز ونەگەلى ادام، سونىمەن قاتار تاجىريبەلى مۇعالىم»،-دەپ حابارلايدى [10, 268-ءىس، 4پ.].
ع.بالعىمباەۆ 1902 جىلدىڭ 15 مامىرىندا ءوز وتىنىشىنە بايلانىستى تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ ءىس جۇرگىزۋشىسىنىڭ كومەكشىسى بولىپ تاعايىندالعان. ايتسە دە، ورىنبور وقۋ وكرۋگىندەگىلەر قارابۇتاقتاعى 2 جىلدىق ۋچيليششەسىن جوندەۋگە 1000 رۋب اقشا بولىنگەندىگىن العا تارتىپ، بۇل مەكتەپتىڭ ع.بالعىمباەۆقا ەتەنە تانىس ەكەندىگىن ەسكەرىپ، جوندەۋدى اياقتاۋ ءۇشىن وعان 1 تامىزعا دەيىن ەڭبەك دەمالىسىن بەرۋدى سۇرايدى. كەيىن ول ءبىر اي ەڭبەك دەمالىسىنا جىبەرىلگەن.
مىنە، مۇراعات دەرەكتەرىنەن كورىپ وتىرعانىمىزداي، پەداگوگ ع.بالعىمباەۆ قازاق قوعامىنداعى جاڭاشىلدىق كوزقاراستى قالىپتاستىرۋدا، ەل بالاسىن وقىتۋدا، ساۋاتتاندىرۋدا ۇلكەن ىستەر تىندىرعان.
تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ ءىس جۇرگىزۋشىسىنىڭ كومەكشىسى ع.بالعىمباەۆ 1902 جىلى 30 قاراشادا تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ №130 بۇيرىعىمەن تورعاي وبلىسىنىڭ ءباسپاسوز ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ قىزمەتىن ۋاقىتشا جۇرگىزۋشى بولىپ تاعايىندالادى [10, 268-ءىس،  21 پ.].
پەداگوگ ع.بالعىمباەۆتىڭ ءومىرىنىڭ ورىنبورداعى كەزەڭىندە جۋرناليستىك، پۋبليتسيستىك، اۋدارماشىلىق قىزمەتتەرىمەن اينالىسقانىن بايقايمىز. ورىنبور تاريحشىسى د.ا.سافونوۆتىڭ ەڭبەگىندە «تورعاي وبلىسىنىڭ ۆەدومستۆولارى» گازەتىنىڭ رەسمي ءبولىمىنىڭ رەداكتورلىق قىزمەتىن 1902 جىلدان 1907 جىلدىڭ 28 قاڭتارىنا دەيىن باسقارعانى كورسەتىلگەن [11, -س.157]. بۇل گازەت تورعاي وبلىسىنىڭ ورتالىعى ورىنبور قالاسىنان پاتشالى رەسەيدىڭ رەسمي اقپارات ورگانى رەتىندە 1917 جىلعا دەيىن شىعىپ تۇردى. ال قازاق تىلىندە ورىس الفاۆيتىمەن «تورعاي وبلىسىنىڭ ۆەدوموستۆولارى» 1892 جىلى شىعا باستادى. مىسالى، ي.پ.پوپوۆتىڭ «شارۋالاردىڭ ءمىنىس جىلقىلارى» ماقالاسى قازاق تىلىندە 1899 جىلعى گازەتىندە جارىق كورگەن. «تورعاي وبلىستىق ۆەدوموستۆولارى» ساياسي، ادەبي-قوعامدىق باسىلىم رەتىندە نەگىزگى شىعارىلۋ ماقساتى – پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جارلىقتارىن، جەرگىلىكتى اكىمشىلىككە بەرىلگەن نۇسقاۋلار، جارلىقتار، وبلىس باسقارمالارىن بەكىتۋ جانە بوساتۋ ۋەزدىك، وبلىستىق دارەجەدەگى شەنەۋنىكتەر بەكىتۋ ت.ب. ۋاقىتىندا ەلگە تاراتۋ بولدى. سونىمەن بىرگە بەيرەسمي بولىمىندە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى مالىمەتى، ولكەتانۋلىق سيپاتتاعى عالىمداردىڭ ساياحاتىنىڭ ماتەريالدارى، وقۋ-اعارتۋ سالاسى ت.ب. جاريالانىپ تۇرعان.
ع.بالعىمباەۆ ورىس تىلىندەگى ماتەريالداردى قازاقشاعا، قازاقشا ماتىندەگىنى ورىسشاعا اۋدارىپ وتىرعان. 1895 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان «تورعاي وبلىسىنىڭ ۆەدوموستۆولارى» گازەتىنىڭ بەيرەسمي ءبولىمى جەكە دارا «تورعاي» گازەتى اتاۋىمەن جارىق كورە باستادى. گازەت شىققان كۇننەن باستاپ ساياسي، ادەبي-قوعامدىق باسىلىم رەتىندە كوزگە ءتۇستى. ع.ب.بالعىمباەۆ 1902, 1903 جىلدارى «تورعاي» گازەتىنىڭ رەداكتورلىق قىزمەتىن اتقاردى. گازەتتىڭ قازاق تىلىندە ارنايى ءبولىمى بولدى. بۇل گازەتتى زەرتتەگەن تاريحشى ۆ.ز.گاليەۆ وعان تالداۋ جاساپ، جارىق كورگەن ماقالالاردىڭ ءتىزىمىن جاريالادى [8]. شىققان كەزەڭنەن باستاپ قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ومىرىنەن قىزعىلىقتى ماتەريالدار، ءدىن، سوت ءىسى، اسىرەسە، گازەت وقىرماندارىن قىزىقتىرعان تاقىرىبى قازاقتىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسى بولدى. مىسالى، اتاپ ايتار بولساق، ۆ.ز.گاليەۆ ەڭبەگىندە كورسەتىلگەندەي، قازاق قىمىزىنىڭ ورىس پاتشاسىنا تارتىلۋى، تورعاي جانە ىرعىز قالالارىنىڭ پايدا بولۋى. بورتە بولىسىنداعى قازاق جىلقىلارىنىڭ ات جارىسى جانە كورمە تۋرالى، قوستاناي ۋەزىنە شارۋالاردىڭ قونىس اۋدارۋى، 1880 جىلى تورعاي وبلىسىنداعى جۇت تۋرالى، قازاق ماقال-ماتەلدەرى، قازاق تاريحي شەجىرەلەرى جاريالانعان [8, -س.21]. 1905-1907 جىلدارداعى ءبىرىنشى ورىس بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسياسى قارساڭىندا بۇل گازەت بەتىندە قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ەكى جاقتى ەزگىگە ءتۇسىپ وتىرعاندىعىن باياندايتىن ماتەريالدار دا جارىق كورگەن. مىنە، وسىعان قاراپ، ءبىز «تورعاي وبلىسىنىڭ ۆەدوموستۆولارى» مەن «تورعاي» گازەتىن قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى ورىس ءباسپاسوز ماتەريالدارى قازاق تاريحىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىنەن قۇندى حابار بەرەر سالىستىرمالى تاريحي دەرەك رەتىندە قاراستىرامىز. وسى باسىلىمدارمەن جۇمىس جاساعان ع.بالعىمباەۆ تۋرالى دا «تورعاي» گازەتى ارقىلى بىزگە بىرنەشە دەرەكتەر جەتكەن.
1907 جىلى 4 اقپانداعى «تورعاي» گازەتىنىڭ №5 سانىندا «ع.بالعىمباەۆتى شىعارىپ سالۋ» ماقالاسى جاريالانىپ، وندا ونىڭ تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ گازەت ستولى مەڭگەرۋشىلىگىنەن تورعاي وبلىسىنىڭ قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى قىزمەتىنە اۋىسقانىن حابارلايدى جانە قىسقاشا ءومىربايانى تۋرالى مالىمەت بەرەدى [8, -س.150].
شىندىعىندا دا، ع.بالعىمباەۆ 1907 جىلدىڭ 25 قاڭتارىنان باستاپ تورعاي وبلىستىق ءبىرىنشى اۋداندىق حالىق ۋچيليششەسىنىڭ ينسپەكتورى قىزمەتىنە اۋىسقان [10, 78-ءىس، -36پ.].

<!--pagebreak-->
ع.بالعىمباەۆتىڭ العاشقى پۋبليتسيستىك ماقالاسى – «تورعاي» گازەتىنىڭ №45 سانىندا 1895 جىلعى  29 قازاندا قارابۇتاقتاعى ورىس-قازاق قىز بالالار ۋچيليششەسىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى سويلەگەن ءسوزى باسىلعان. وسى جىلدارى ع.بالعىمباەۆتىڭ ءتۇرلى باسىلىمدا عىلىمي ەڭبەكتەرى، اۋدارعان اۋدارمالارى جارىق كورىپ تۇرعان.
1907 جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىندە «تورعاي» گازەتىنىڭ №37 سانىندا «وبلىستىق حرونيكا» اتتى ايدارىندا: «تورعاي ۋەزىنەن شىققان گ.بالگىنباەۆ «تورعاي وبلىسى ۆەدوموستۆوسى» گازەتىنىڭ رەداكتورى جانە وبلىستىق گازەت ءبولىمىنىڭ باستىعى، تورعاي وبلىسى بويىنشا مەكتەپتەردىڭ ەكىنشى ينسپەكتورى بۇراتانا حالىقتار ۋچيليششەسىنىڭ ءتارتىبىن قاراۋ ءۇشىن قۇرىلعان كوميسسيا قۇرامىندا سانكت-پەتەربۋرگكە ءجۇرىپ كەتتى»،-دەگەن دەرەك كەلتىرگەن، ال 1909 جىلى 19 ساۋىرىندەگى گازەتتىڭ №16 سانىندا قوستانايداعى تۇتقىن بالالار ءۇيىنىڭ پايداسىنا قايىرىمدىلىق كورسەتكەن ادامداردىڭ تىزىمىندە ع.بالعىمباەۆتىڭ دا اتى اتالعان.
كەلەسى «تورعاي» گازەتىنىڭ 1909 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىنداعى №50 سانىنداعى «وقۋ ءىسى» ماقالاسىندا ع.بالعىمباەۆتىڭ تورعاي ۋەزى ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنەن ىرعىز ۋەزىنە اۋىستىرىلعاندىعى جونىندە حابارلاعان. بۇل حابارلامانىڭ شىنتۋايتتىلىعى تومەندە كەلتىرەر ورىنبور مۇراعاتى دەرەگىمەن راستالادى.
زامانىندا جازىلعان بۇل ءباسپاسوز دەرەكتەرىنەن بايقاعانىمىز، عابدۋلعالي بالعىمبايۇلى بار كۇش-جىگەرىن اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا جۇمساعاندىعى. ماسەلەن، 1911 جىلى تامىزدا تورعاي وبلىسىنىڭ حالىق ۋچيليششەسىنىڭ ديرەكتورى م.پ.روگنينسكيمەن بىرىگىپ جازعان: «و مەراح، موگۋششيح ۋلۋچشيت پوستانوۆكۋ ۋچەبنوگو دەلا ۆ اۋلنىح شكولاح، ينسپەكتسي تۋرگايسكوگو رايونا» اتتى بايانداماسىنىڭ جازباسى ساقتالىپ، بۇگىنگە جەتكەندىگىن اتاپ وتۋگە بولادى.
ع.بالعىمباەۆ پەداگوگتىق قىزمەتىن جالعاستىرا ءجۇرىپ، ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ولكە تاريحىن ناسيحاتتاۋدا قاجىرلى ەڭبەك ەتكەن. عىلىمي كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ا.ۆ.پوپوۆ حاتىندا 1911 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىنداعى №195 ءىس-قاعازىندا تورعاي وبلىسى ىرعىز ۋەزىنىڭ حالىق ۋچيليششەسىنىڭ ينسپەكتورى ع.بالعىمباەۆقا قازاق اقىنى سەيىت-احمەت شىعارمالارىنىڭ باسپادان شىعارىلۋ ءىسى قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن حابارلاۋدى وتىنەدى [12, -22 پ.].
ع.بالعىمباەۆ 1911 جىلى 2 ساۋىردە ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ا.ۆ.پوپوۆقا تورعاي قالاسىنان جولداعان حاتىندا: «...اقشا جەتىسپەۋشىلىگىنە بايلانىستى سەيىت-احمەت ولەڭدەرىنىڭ جيناعى ءالى شىعارىلماعاندىعىن، ءوزىنىڭ قالتاسىنان 87 رۋبل اقشا شىعارىپ، اقىننىڭ قولجازباسىمەن ورىنبور قىرعىز مۇعالىمدەر مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى ابدراحمان مۇرتازينوۆ-ماچەەۆكە بەرىپ جىبەرگەنىن جانە وعان ليتو-تيپوگرافيامەن كىتاپ ەتىپ شىعارۋ جونىندە تاپسىرىلعانىن ايتادى. ال قالعان جەتىسپەيتىن قاراجات سەيىت-احمەتتىڭ تۋىسى تورعاي قالاسىنداعى ب.قارالديندە ەكەندىگىن حابارلايدى» [12, -165 پ.].
ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسىنىڭ 1911 جىلى 6 قىركۇيەگىندەگى كەزەكتى ماجىلىسىندە كوميسسيا توراعاسى ا.ۆ.پوپوۆ كوميسسيانىڭ تولىق مۇشەسى ع.بالعىمباەۆتان حات العاندىعىن، وندا قازاقتىڭ حالىق اقىنى سەيىت-احمەتتىڭ قازاق تىلىندە جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ قولجازباسىن بەرىپ جىبەرگەندىگىن اتاپ ءوتىپ، بۇل قولجازبانىڭ مازمۇنىمەن تانىسىپ، پىكىر ءبىلدىرۋدى كوميسسيا مۇشەسى م.ف.كاچينسكيگە تاپسىرما بەرگەن [13, -س.54].
ودان ءارى 1911 جىلدىڭ 18 قازانىنداعى جيىلىسىندا كوميسسيا توراعاسى ا.ۆ.پوپوۆ م.ف.كاچينسكيدىڭ: «قازاق اقىنى سەيىت-احمەتتىڭ شىعارماسى تۋرالى جازعان پىكىرىنە توقتالىپ، وندا بۇل شىعارمانىڭ ەشقانداي تاريحي ماڭىزى جوق، بۇل ەڭبەكتە كرىلوۆتىڭ ەرتەگىلەرى جانە قازاق حالقىنىڭ «قىرىق ءۋازىر» ەرتەگىلەرىن وڭدەلگەن»،- دەگەن كاچينسكي پىكىرى تۇسكەندىگىن كوپشىلىككە جەتكىزەدى. ا.ۆ.پوپوۆ م.ف.كاچينسكيدىڭ سىن-پىكىرىنە العىس ايتىپ، جيناقتى  اۆتورعا قايتارىپ جىبەرۋگە شەشىم قابىلداعان [13, -س.58].
دەگەنمەن، ع.بالعىمباەۆ ۇسىنعان قازاق اقىنى سەيىت-احمەتتىڭ 74 بەتتەن تۇراتىن شىعارماسىنىڭ قولجازباسى مۇراعات قورىندا ساقتالىپ قالعان.
2006 جىلى ب.قارالديننىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن زەرتتەگەن م.ج.بەكماعامبەتوۆا ەڭبەگىندە: «دەياتەلنوست ۆ گازەتە ستالا ۆوزموجنوي ي بلاگوداريا درۋجبە س گ.بالگيمباەۆىم ينتەلليگەنتوم ي وتليچنو رازبيرايۋششيمسيا ۆ پوليتيچەسكوي وبستانوۆكە توگو ۆرەمەني. ستانوۆلەنيە ب.كارالدينا پرويسحوديلو ي پود ۆليانيەم اتموسفەرى تساريۆشەي سرەدي مەستنوي ينتەلليگەنتسي»،-دەپ كەلتىرىلگەن [14, -س.13].
ع.بالعىمباەۆتىڭ ءومىر كەشكەن ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ ءى جارتىسىنداعى ارالىق  ۇلت تاريحىنىڭ نەشەبىر تاۋقىمەتتى باستان كەشىرگەن كەزەڭى ەكەندىگى بەلگىلى. حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق ساياسي ەليتا تاريح ساحناسىندا حالقى ءۇشىن جاساعان ءىس-ارەكەتتەرىمەن كوزگە ءتۇستى. وسى كەزەڭدە ورىنبور عىلىمي مۇراعاتتىق كوميسسياسىندا ع.بالعىمباەۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆ ەڭبەك ەتكەن-ءدى. ەكى تاريحي تۇلعا دا پاتشا ۇكىمەتى ءۇشىن سەنىمسىز قايراتكەر ەدى. ع.بالعىمباەۆتىڭ 1914 جىلدان باستاپ ورىنبور قالاسىنىڭ جاندارمەرياسى باسقارماسىنىڭ باقىلاۋىندا بولعاندىعى جونىندە دەرەكتەر كەزدەسەدى.
ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ورىنبوردا جاندارم باقىلاۋىندا بولعان كەزەڭىندە ونىڭ اينالاسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ بارلىعى تىزىمگە الىنىپ، ءىس-ارەكەتتەرى قاتاڭ باقىلاۋعا الىنعان. «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى ا.بايتۇرسىنوۆقا بايلانىستى جيناقتاعان جاندارمەريا قۇجاتتارىندا ورىنبور وكرۋگتىك سوتتىڭ سۋدياسىنىڭ حاتشىسى س.قادىرباەۆ پەن اۋدارماشى ع.بالعىمباەۆتار تورعاي قازاقتارىن «قازاق» گازەتىنە زورلاپ جازدىرتىپ جاتىر  جانە ونىمەن قويماي، «قازاقتار ورىس بوداندىعىن ءوز ەركىمەن قابىلداعان جوق، قازاق جەرىن ورىس مەملەكەتى قازاق دۆورياندارىنا ساتىپ جاتىر» دەگەن جالا-جابۋلار جيناقتالعان [15, -118پ.]. ارىزدىڭ استىنا 4-5 قازاققا ارابشا قول قويعىزعان. ورىنبور گۋبەرنياسى جاندارمەرياسىنىڭ باسقارماسىنىڭ باستىعىنا 1914 جىلعى 4 قازانداعى گەنەرال-مايور ءبابيچتىڭ تورعاي گۋبەرنياسىنان جولداعان №106 614 قاتىناس قاعازىندا: «ورىنبوردان شىعاتىن «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى ا.بايتۇرسىنوۆ پەن گازەت رەداكتورىنىڭ حاتشىسى م.دۋلاتوۆتىڭ گازەت شىعارۋداعى جاقتاستارى دەپ تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ مۇسىلمان تىلىندەگى شىعاتىن باسپاسوزدەردىڭ اۋدارماشىسى مۇحامەديار تۇنعانشيندى، ورىنبور وكرۋگتىك سوتىنىڭ حاتشىسى سەيتارىم قادىرباەۆتى، ورىنبور وكرۋگتىك سوتىنىڭ اۋدارماشىسى ع.بالعىمباەۆتى جانە ورال وبلىسى تەمىر ۋەزىنىڭ شارۋالار باستىعى باتىرشا يسماحانوۆتى كورسەتەدى. ارىز جازۋشى قازاقتاردىڭ بۇلارعا قويعان كىناسى «قازاق» گازەتىنىڭ وقىرماندارىنىڭ كۇن ساناپ ءوسۋى» ەكەن [15, -125پ.]. شىندىعىندا، «قازاق» گازەتىنىڭ كەڭ تارالۋى قىر قازاقتارىن ەمەس، كەرىسىنشە ورىس ۇكىمەتىنىڭ جاندارمەريا قىزمەتىندەگىلەردى جانە جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتى قاتتى الاڭداتقان ەدى. ورىنبورلىق تاريحشى د.ا.سافونوۆ دەرەگى بويىنشا «قازاق» گازەتىنىڭ وقىرماندار سانى 1913 جىلى 3000 ادام (تەك قازاق دالاسى ەمەس، سونىمەن بىرگە تارالىم سانكت-پەتەربۋرگتە، موسكۆادا، تۇركيا جانە قىتايعا تاراعان – ۇ.ا.), 1914 جىلى – 2 500 تيراج، 1916 جىلى – 3 000 تيراجبەن 1 600 وقىرماندارى بولعان ەكەن، ال 1918 جىلى – 8 000 اسا داناعا جەتكەن [11, -س.240].  
ورىنبور وكرۋگتىك سوتىنىڭ اۋدارماشىسى ع.بالعىمباەۆتىڭ ءدال سول كەزەڭدەگى قىزمەتى تۋرالى مۇراعاتتا مىناداي قۇجات ساقتالىنعان. قۇجاتتا: «دالەە پروششەننوە گوۆوريتسيا، چتو گازەتۋ پوددەرجيۆالي، پولزۋياس سۆويم ۆليانيەم نا كيرگيز پەرەۆودچيك ورەنبۋرگسكوگو وكرۋگا سۋدا بالگيمباەۆ ي سەكرەتار تەميرسكوگو ۋەزدنوگو سەزدا كرەستيانسكيح ناچالنيكوۆ باتىرشا يحسانوۆ، ون دولجنوست پەرەۆودچيكا پري مەستنىم سۋد نيكوگدا نە زانيمال، ا بىل ۆ ماە سەگو گودا، كوگدا يز سۋدا ۋشەل پريسياجنىي پەرەۆودچيك شۋاكاەۆ ۆ ۋنيۆەرسيتەت، ا دليا ۆىەزدنوي سەسسي سۋدا ۆ گورودە تۋرگاي پەرەۆودچيك بىل نەوبحوديم، تو سۋد ۆرەمەننو پريگلاسيل ۆ كاچەستۆە پەرەۆودچيكا پيستسا تۋرگايسكوي وبلاستنوي پراۆلەنيا بالگيمباەۆا، ون ەزديل س سۋدوم ۆ تۋرگاي ي دنەي چەرەز 10 وپيات ۆەرنۋلسيا ۆ تۋرگايسكوي پراۆلەنيە. وتكۋدا جە كيرگيزسكوە ناسەلەنيە موگلو ۋزنات، چتو ورەنبۋرگسكوي وكرۋجنوي سۋد نا تاكوە كوروتكوە ۆرەميا پريگلاشال ك سەبە بالگيمباەۆا، ۆو ۆسياكوم سلۋچاي وب ەتوم موگلي زنات تولكو كيرگيزى گورودا تۋرگايا، ا نە كيرگيزى تسەلىح 2-ح وبلاستەي، كوتورىە موگلي بى ۋكازات سۆويم دوۆەرەننىم نا ەتوم فاكت. ۆو ۆسياكوم سلۋچاي بالگيمباەۆ نە ەست ەششە اۆتوريتەتنوە ليتسو، كوتوروە موگلو بى وكازات سۋششەستۆەننوە ۆليانيە نا كيرگيز ۆ پولزۋ بايتۋرسىنوۆىح...»،-دەلىنگەن [15, - 128 پ.].
بۇل قۇجاتتان ورىس ەلىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ اشىق ارەكەتى ايقىن كورىنىپ تۇرعانىن ايتا كەتۋىمىز شارت. ءبىرىنشى، قازاق ەلىن تولىق باسقارۋدى كوزدەگەن پاتشالى اكىمشىلىك وزدەرى دايارلاعان ماماندارعا، ولاردىڭ رەسەي ەلىنە ادالدىعىنا ءالى دە كۇدىكپەن قاراعانى ءمالىم، ەكىنشىدەن، سانالى ءپىسىپ-جەتىلىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ۇلتتىق ساياسي قايراتكەرلەرىنە وزدەرى دايارلاعان كەڭسە قىزمەتكەرلەرىن قارسى قويۋ، ياعني، ءبىر قازاقتى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋى، ۇشىنشىدەن، ورىس مەملەكەتىنىڭ قىزمەتىنە تارتىلعان قازاقتاردى سانالى جانە ماقساتتى تۇردە بەدەلىن وسىرمەۋ، رەتى كەلسە، ءوز ۋىسىندا ۇستاۋدى كوزدەگەن. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ع.بالعىمباەۆتىڭ ءبىر ەلدە وسكەن ا.بايتۇرسىنوۆتاي حالقى ءۇشىن قىزمەت قىلعان ساياساتتارى مەن ساياسي كوزقاراستارىنىڭ قايشى كەلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
قورىتا كەلە، قازاقتىڭ پەداگوگى، ى.ءالتىنساريننىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىر باس كەزەڭىندەگى قازاق قوعامىن اعارتۋشىلىق باعىتتاعى قىزمەتىمەن قازاق ەلىن ساياسي تىعىرىقتان الىپ شىعۋعا ۇمتىلعان قازاقتىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى ع.بالعىمباەۆ تا ەلىنىڭ بولاشاعىنا زور ۇمىتپەن قاراعانى انىق.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1.    وتچەت سوستوياني ورەنبۋرگسكوي ۋچەنوي ارحيۆنوي كوميسسي ۆ 1903 گ. // ترۋدى و.ۋ.ا.ك. ۆىپۋسك 14.، ورەنبۋرگ، تيپو-ليتوگرافيا ي.ي.ەۆفيموۆسكوگو-ميروۆيتسكوگو. 1905. – 220 س.
2.    ابيلەۆ ا.ك.، احانوۆ ج.ا. يز يستوري دەياتەلنوستي ناۋچنىح ۋچرەجدەني پو يزۋچەنيۋ كازاحستانا ءحىح-ناچالا حح ۆ. ارحيۆنوي وبزور. الما-اتا. «عىلىم»، 1990. 67 س.
3.    حابيجانوۆا گ.ب.، ۆاليحانوۆ ە.ج.، كريۆكوۆ ا.ل. رۋسسكايا دەموكراتيچەسكايا ينتەلليگەنتسيا ۆ كازاحستانە (ۆتورايا پولوۆينا ءحىح-ناچالو ححۆ.) موسكۆا، «رۋسسكايا كنيگا»، 2003.-288 س.
4.     ەسەنالينا ج.س. ۆزايمودەيستۆيە ناۋچنىح وبششەستۆ زاپادنوگو كازاحستانا ي ۆولگو-ۋرالسكوگو رەگيونا ۆو ۆتوروي پولوۆينە ءحىح-30-ە گودى حح ۆەكوۆ: اۆتورەف. ... ك.ي.ن.: 07.00.02-ۋرالسك، 2006. 26س.
5.     قويشىعارينا گ.م. رول ۋچەبنىح زاۆەدەني يۋجنوگو ۋرالا ۆ فورميروۆاني ناتسيونالنوي ينتەلليگەنتسي سەۆەرو-زاپادنوگو كازاحستانا ء(حىح – ناچالو حح ۆۆ.): اۆتورەف. ...ك.ي.ن.:07.00.02. – ۋرالسك، 2007. 30س.
6.    م.اسىلبەكوۆ، الدابەرگەنوۆ ق. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىر باسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاقستاندا جۇرگىزگەن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ زارداپتارى (1860-1917). پاۆلودار: ۋنيۆەرسيتەت باسپا ورتالىعى، 2003. – 369 بەت.
7.    قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. ت.2. الماتى، 1973.-638 ب.
8.     گاليەۆ ۆ.ز. كازاحستان نا سترانيتساح دورەۆوليۋتسيوننوي پەچاتي: سيبيرسكايا گازەتا، تۋرگايسكايا گازەتا.-الماتى، 2000.-180 س.
9.    كوستانايسكايا وبلاست. ەنتسيكلوپەديا. – الماتى: ارىس، 2006. – 736 س.
10.    قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى (قرومم) – 25-ق.، 2-تىزبە، 78-ءىس، 1-36 پ.پ.
11.    سافونوۆ د.ا. پەريوديكا ورەنبۋرگسكوگو كرايا. ۆىپۋسك 1. پەرۆىە ستو لەت. ورەنبۋرگ «ورەنبۋرگسكايا گۋبەرنيا»، 2004. – 504 س.
12.    رەسەي فەدەراتسياسى ورىنبور وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. (رف ورومم). 96-ق.، 1-تىزبە، 96-ءىس.
13.    وتچەت و سوستاۆە ي دەياتەلنوستي زا 1911 گود. (24-ي گود سو ۆرەمەني وسنوۆانيا). سوستاۆلەن پراۆيت.دەل ي.س.شۋكشينتسەۆىم // ترۋدى و.ۋ.ا.ك. ۆىپۋسك 29. ورەنبۋرگ، تيپوگرافيا «كاريموۆ، حۋساينوۆ ي ك»، 1913.
14.    بەكماگامبەتوۆا م.ج. جيزن ي وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكايا دەياتەلنوست بايكاداما كارالدينا: اۆتورەف. ... ك.ي.ن.: 07.00.02. – الماتى، 2006. 27 س.
15.    رف ورومم. 21-ق.، 9-تىزبە، 4-ءىس.

http://www.iie.kz/magazine/5/2.jsp