رىمعالي نۇرعالي. الاش يدەيالارى جانە تاۋەلسىز قازاقستان مۇراتتارى
قازاقستانعا ستالين جەندەتى گولوششەكين كەلگەنشە الاش قوزعالىسى، الاشوردا وكىمەتى جانە ونىڭ سەركەلەرى تۋرالى ارەدىك وبەكتيۆتى ءپىكىرلەر دە ايتىلىپ وتىردى. بۇل رەتتە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-شىعارماشىلىق قىزمەتى تۋرالى م.دۋلاتوۆ وچەركى مەن م.اۋەزوۆ ماقالاسىن، ماعجان جۇماباەۆتىڭ ۇلى اقىندىق سىرىن اشقان ج.ايماۋىتوۆ ەسسەسىنىڭ سالماعى مەن قۇنى، عىلىمي جانە تانىمدىق ءمانى بۇگىندە ءبىر مىسقال تومەندەگەن جوق.
ارنايى پارتيالىق تاپسىرمامەن قۇراستىرىلعان شافيرو، مارتىنەنكو جيناقتارىندا قاساقانا جاسالعان بۇرمالاۋلار، جابىلعان وتىرىك جالالار جىرتىلىپ ايىرىلادى. سوعان قاراماستان، بۇل كىتاپتارداعى ءبىرتالاي تاريحي دەرەكتەر مەن قۇجاتتار الاشتانۋعا ناقتى قىزمەت ەتە الادى.
قازاقستانعا ستالين جەندەتى گولوششەكين كەلگەنشە الاش قوزعالىسى، الاشوردا وكىمەتى جانە ونىڭ سەركەلەرى تۋرالى ارەدىك وبەكتيۆتى ءپىكىرلەر دە ايتىلىپ وتىردى. بۇل رەتتە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-شىعارماشىلىق قىزمەتى تۋرالى م.دۋلاتوۆ وچەركى مەن م.اۋەزوۆ ماقالاسىن، ماعجان جۇماباەۆتىڭ ۇلى اقىندىق سىرىن اشقان ج.ايماۋىتوۆ ەسسەسىنىڭ سالماعى مەن قۇنى، عىلىمي جانە تانىمدىق ءمانى بۇگىندە ءبىر مىسقال تومەندەگەن جوق.
ارنايى پارتيالىق تاپسىرمامەن قۇراستىرىلعان شافيرو، مارتىنەنكو جيناقتارىندا قاساقانا جاسالعان بۇرمالاۋلار، جابىلعان وتىرىك جالالار جىرتىلىپ ايىرىلادى. سوعان قاراماستان، بۇل كىتاپتارداعى ءبىرتالاي تاريحي دەرەكتەر مەن قۇجاتتار الاشتانۋعا ناقتى قىزمەت ەتە الادى.
جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا باستالعان رەپرەسسيا الپىس جىلداي الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اتىن اتاساڭ - اۋزىڭدى قارىدى، جازساڭ - قولىڭدى شاپتى. ورىس وتارشىلارى، كوممۋنيستىك يدەولوگيا قانشا قىلىشىنان قان تامعانمەن، قازاق ساناسىنان الاش يدەياسىن ءسوندىرە العان جوق. الاش ۇراندى ادەبيەتتى وقىپ ءبىلىپ وسكەن تۇتاس بۋىن بار ەدى. ولار كوپتەگەن شىعارمالاردى جاتقا ايتاتىن. جازۋشى تاحاۋي احتانوۆ ماعجاننىڭ "باتىر بايانىن" كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆتان ەستىگەن. ءسوز ساپتاۋعا كەلگەندە ءجۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى ۇستاز تۇتاتىنىن عابيت مۇسىرەپوۆ جاسىرماي ايتاتىن بولعان. بولشەۆيزمنىڭ ۇرانشىسى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى قىزدى-قىزدىمەن ماعجاننىڭ عاشىقتىق جىرلارىن قالاي جاتقا ايتىپ كەتكەنىن بايقاماي قالاتىن. ادەبي سارىنداستىق ماعجان - ءىلياس - قاسىم - ءابدىلدا - مۇقاعالي بولىپ جالعاستى. دالا تسيكلىن، ءولىم تۋرالى جىرلاردى، ءومىر - وزەن ءموتيۆىن ەسكە ءتۇسىرىڭىز.
قولدا بار، كىتاپحانادا تۇرعان الاش قايراتكەرلەرى شىعارمالارى تۇگەلگە جۋىق جينالىپ، ورتەلگەنىمەن، ارناۋلى قورلاردا ولار ءبارىبىر ساقتالدى. جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ۇكىمەت قاھارىنان قورىقپاي كەيبىر ادامدار ۇرەيلى كىتاپتاردى ۇيلەرىندە ۇستادى. بۇل قاتاردا ءوزىمىز ارالاسقان، بىلگەن جازۋشى ساپارعالي بەگالين - ماعجان، جۇسىپبەك، پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ - احمەت، مىرجاقىپ ەڭبەكتەرىن الپىسىنشى جىلداردا اسپيرانت كەزىمىزدە وقىپ بىلۋىمىزگە مۇمكىندىك بەردى. مۇنداي بايلانىس ءارتۇرلى ارنادا ءوربىدى. مىسالى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ بولسا باۋىرجان مومىشۇلى، ال ءادي ءشارىپوۆ توكەن ءابدىراحمانوۆ قويماسىندا جاتقان الاش جازۋشىلارى شىعارمالارىن وقىعان. ۋنيۆەرسيتەتكە ءبىزبەن بىرگە تۇسكەن اقىن قۇرمانباي تولىباەۆ قىتايدان جاسىرىن الىپ كەلگەن م.دۋلاتوۆتىڭ "ويان، قازاق!" جيناعىن ستۋدەنت كەزىمىزدە تانىستىردى.
ەرەكشە قىزىق تاعى ءبىر دەرەكتى ايتا كەتەيىك. الماتىدا جازۋشىلار وداعى عيماراتى جانىنداعى ساياباقتا ەگدە تارتسا دا، سۇلۋ ءوڭى تايماعان جۇپىنى كيىمدى ءبىر ايەل دۇرىستاپ سويلەسە بىلسەڭىز، سۇراعان نارسەڭىزدى جان-جاعىنا ءبىر قاراپ قويىپ، قولىڭىزعا ۇستاتار ەدى. ول ماشينكاعا باسىلىپ، تۇپتەلگەن ماعجاننىڭ ءبىر تومدىعى، ول - ايەل اقىننىڭ جارى زۋحرا شەشەي بولاتىن.
قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە 1966 جىلى ءبىر جينالىس ءوتتى. ۇيىمداستىرعان پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ پەن پروفەسسور حايروللا ماحمۋدوۆ. سويلەگەندەر پروفەسسور تەمىرعالي نۇرتازين، دوتسەنت الەكساندر جوۆتيس، جازۋشى تاحاۋي احتانوۆ. اڭگىمە ماعجان، ونىڭ پوەزياسى، كىتابىن باستىرۋ تۋرالى بولدى.
قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قىزمەتكەرلەرى جينالىسقا كەلگەن ادامداردىڭ ءبارىن تىزىمدەپتى. ءسويلەنگەن سوزدەردىڭ ءبارى ماگنيتوفونعا جازىلىپتى. كەيىن بىلدىك، سول جيىن تۋرالى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى ارنايى ماسەلە قاراعان. تاتار حايروللا ماحمۋدوۆ، ەۆرەي الەكساندر جوۆتيس پارتيادا جوق ەكەن، ال كوممۋنيست قازاق بەيسەنباي كەنجەباەۆقا پارتيالىق قاتاڭ سوگىس بەرىلگەن.
ماعجان ولەڭدەرىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ، ەندى باسقالى جاتقان "پروستور" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، جازۋشى يۆان شۋحوۆ، وسى ارەكەتتى قولداعان مادەنيەت ءمينيسترى ءىلياس وماروۆ قىزمەتتەرىنەن بوساتىلدى.
"جاستىق شاقتى بويلاپ" دەگەن ەستەلىك كىتابىندا باشقۇرت جازۋشىسى ءسايفي قۇداش ماعجان جۇماباەۆتى ۇلى اقىن دەپ ماداقتادى. سول كىتاپ كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلعاندا ءبىزدىڭ اعايىندار باشقۇرت "ۇلتشىلىن" اشكەرەلەپ، ارىز ءتۇسىردى. سىيلىق بەرىلمەي قالدى.
تاعى دا سول ءسايفي قۇداش ماعجاننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى، ونى اقتاۋ كەرەكتىگىن دالەلدەپ قوناەۆقا 100 بەتتىك حات-زەرتتەۋ جىبەردى. بىراق ودان ەشتەڭە ونگەن جوق.
الاش قوزعالىسى، الاشوردا وكىمەتى، الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى شەتەلدەردە قازاق مۇستافا شوقاي، باشقۇرت زاكي ءۋاليدي توعان، ءوزبەك بايمىرزا حايت، ورىس، نەمىس، اعىلشىن، جاپون عالىمدارى ەڭبەكتەرى باسىلدى. انىقتاما، ەنتسيكلوپەديالاردا مالىمەت بەرىلدى. ەڭ ۇلكەن ەرلىكتى قىتايداعى تاكلاماكان شولىنەن ءوتىپ، گيمالاي تاۋلارىنان اسىپ، كاشمير ارقىلى تۇركياعا جەتكەن كوشتىڭ باسشىسى قاليبەك حاكىم راحىمبەكۇلىنىڭ پەرزەنتى حاسەن ورالتاي جاسادى. ول 1973 جىلى ءتۇركيادا "الاش - ورتا ازيا تۇركى قازاقتارىنىڭ ۇلتتىق ۇرانى" اتتى كىتاپ شىعاردى. اۆتور ءوز قولى جەتكەن قۇجاتتار، دەرەكتەر، سۋرەتتەر، ماتىندەر ارقىلى الاشوردا، الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى قىسقاشا انىقتامالىق، مينيەنتسيكلوپەديا دەرلىك ەڭبەك تۋدىرعان. كەيىن بۇل سالاداعى قىزمەتتەرىن حاسەن ورالتاي "ازاتتىق" راديوسىندا جالعاستىردى. "ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر" جانە "ەلىم-ايلاپ ءوتكەن ومىردەن كەيىن" كىتاپتارىندا تولىق تياناقتادى.
ماسكەۋدە شىققان تۇركولوگتار تۋرالى انىقتامالىق كىتاپقا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ومىرباياندىق دەرەكتەرىن بەرگەنى ءۇشىن (ونىڭ ءوزى م.دۋلاتوۆتىڭ 1923 جىلعى ماقالاسىنان كوشىرىپ الىنعان) اكادەميك ا.كونونوۆ ۇستىنەن قازاقتار ارىز ايتتى. ول از بولعانداي ۆ.كولبين الدىندا 1987 جىلى سويلەگەن ءبىر تاريحشى پروفەسسور: ء"بىز ءوز ۇلتشىلدىقتارىمىزبەن ءوزىمىز-اق كۇرەسە الاتىن دەڭگەيگە الدەقاشان جەتكەنبىز", دەپ شىرەنگەنىن "تورجەستۆو لەنينسكوي ناتسيونالنوي پوليتيكي ۆ كازاحستانە" دەگەن كىتاپشادان وقي الاسىزدار. (الماتى، 1987, "قازاقستان" باسپاسى.)
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تۇپقازىق يدەياسى - قازاق مەملەكەتى. ول ءۇشىن اتا-بابا قانىن توگىپ قورعاعان، ساقتاپ قالعان، مىڭداعان جىلدار بويى ەشقايدا كوشپەي، تۇراقتى مەكەن ەتكەن جەردى بولشەكتەمەي، جاتجۇرتقا تاپتاتپاۋ، ساتپاۋ، جەردەن ايرىلعانىڭ بارلىق بايلىقتان، داۋلەتىڭنەن، قۇت-بەرەكەڭنەن ايرىلۋ، ءولۋ، ءوشۋ دەگەن ءسوز; مەملەكەتتىك باسقارۋ داستۇرلەردى ساقتاي وتىرىپ، الدىڭعى قاتارلى ەۋروپا، امەريكا، جاپونيا ۇلگىسىندەگى قاعيداتتارعا نەگىزدەلگەن دەموكراتيالىق سايلاۋشىلار ارقىلى جاسالعان جۇيەلەرمەن ءجۇرۋ كەرەك; بۇل رەتتە ەشكىمنىڭ ناسىلىنە، جىنىسىنا، داۋلەتىنە بايلانىستى شەكتەۋ جوق; شيكىزات ەمەس، ۇقساتىپ جاساعان، پايدا اكەلەتىن ءونىم شىعارۋ مەملەكەت ارەكەتىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى شارتى; قازاق ءتىلىن دامىتۋ، وقۋلىقتار، سوزدىكتەر جاساۋ، مەكتەپتەر، ۋنيۆەرسيتەتتەر اشۋ; ءوز اقشاسىن شىعارۋ، اسكەر قۇرىپ، ەلدى - مەملەكەتتى قورعاۋ كەرەك.
قازاقى داستۇرلەردى بەرىك ۇستانۋ، شاريعات شارتتارىنا ادالدىق، الەمدىك اقسۇيەكتىك ادەپتەردى جەتە مەڭگەرۋ، دوستىق، قارىزعا بەرىكتىك ەڭ باستىسى، ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ءبارىن قۇربان ەتۋ سياقتى اسىل قاسيەتتەردى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بارشاسىنىڭ بويىنان تابۋعا بولادى. قازاق ەلىنىڭ پايداسىنا قىزمەت ەتەر دەگەن ۇمىتپەن ءاليحان - كادەت پارتياسىنا، احمەت پەن مۇحتار كوممۋنيستىك پارتياعا مۇشە بولدى. بۇل ءۇمىت ۇزىلگەن سوڭ، ۇشەۋى دە ول پارتيالار قاتارىنان ءوز ەرىكتەرىمەن شىعىپ كەتكەن. ولار مانساپقا ساتىلۋ، بيلىك الدىندا قۇلشىلىق ەتۋ، دۇنيەگە، بايلىققا ۇمتىلۋ دەگەندى مۇلدە ءبىلمەگەن. بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاۋ جوق. اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاقتارعا جينالعان جىلۋ مالدى ەسەپسىز شاشتى، اعايىندارىنا بەردى دەگەن جالامەن جاۋاپقا تارتىلىپ قىزىلوردادا كوپ الدىنا شىققان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سۇتتەن اق، سۋدان تازا ەكەنىن وپ-وڭاي دالەلدەپ بەرگەن.
حالىققا اتى ءماشھۇر، ۇلتقا: "ويان!" دەپ ۇران تاستاعان ۇلى مىرجاقىپ ەلىنە قالامىمەن ەڭبەك ەتەمىن دەپ، دۋمانىڭ دەپۋتاتتىعىنان باس تارتقان عوي. ءجون-جوسىعىن ەشكىم بىلمەيتىن، قاراقان باسى بولماسا الەۋمەتكە جاساعان تىرناقتاي ەڭبەگى جوق، سايلاۋ دەسە اتىن بوربايلاپ شابا جونەلەتىن قازىرگى دالباڭبايلار وسىدان ۇلگى السا ەتتى.
تاريح قادىرىن بىلگەن اعالار: ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ، حالەل، مۇحامەدجان - الدىمەن ابىلايدى، شوقاندى، ابايدى، ماحامبەتتى، كەنەسارىنى تانىدى. ءبىر-ءبىرىنىڭ ورنىن ەرەكشە ۇقتى. ءاليحاندى سەركە دەپ مويىندادى. سۇلتانماحمۇت، ءشاكارىم، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، مۇحتار ءسوزى ءبىر جەردەن شىقتى. مۇنداي رۋحاني تابىسۋ، باعالاۋ، ەمىرەنە ءسۇيۋ احمەت - مىرجاقىپ، احمەت - مۇحتار، ماعجان - جۇسىپبەك، ءاليحان - احمەت ارالارىنداعى باۋىرلاستىق سىيلاستىق قۇرمەتتەن كورىنىپ تۇر. ولار باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن دە مۇراتتاستىق نەگىزدە قۇشاق جايىسا بىلگەن - ششەربينا - ءا.بوكەيحانوۆ، پوتانين - ا.بايتۇرسىنوۆ، بريۋسوۆ - م.جۇماباەۆ.
الاش قايراتكەرلەرىن اقتاۋ ءۇشىن قۇرىلعان ارناۋلى كوميسسيا 1988 جىلى وراسان زور قۇجاتتاردى، دەرەكتەردى، سوت حاتتامالارىن، ايىپتاۋ اكتىلەرىن، كوركەم شىعارمالاردى، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن، گازەت-جۋرنال ماتەريالدارىن، ءتۇرلى ارىز-شاعىمداردى، ءارتۇرلى قورىتىندىلاردى تۇگەل قاراپ، زەردەدەن وتكىزىپ، اقىرىندا ۇلتىمىزدىڭ الىپ تۇلعالارىن وزىنە قايتاردى. بۇل ىسكە بەلگىلى عالىمدار، جازۋشىلار، قوعام قايراتكەرلەرى قاتىستى.
سول شەشىمنەن كەيىن تەز ارادا گازەت-جۋرنالدار، باسپالار الپىس جىلدان استام تەمىر قۇلىپتىڭ ارجاعىندا جاتقان اسىل دۇنيەلەردى جاريالاي باستادى. زەرتتەۋشىلەرگە مۇمكىندىك تۋدى. كىتاپتار شىقتى. ديسسەرتاتسيالار جازىلدى. الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەكتەرى ورتا مەكتەپتەردە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلاتىن بولدى. الاش زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ۇلكەن شوعىرى قالىپتاستى دەسەك، زاڭگەرلەر س.زيمانوۆ، م.قۇل-مۇحاممەد، ءو.وزعانباەۆ، س.وزبەكۇلى، فيلوسوفتار ج.ءابدىلدين، ءا.نىسانباەۆ، ع.ەسىم، تاريحشىلار م.قوزىباەۆ، ك.نۇرپەيىسوۆ، م.قويگەلديەۆ، ە.سىدىقوۆ، ح.ءابجانوۆ، ادەبيەتشىلەر ق.مۇحامەتقانوۆ، ش.ءساتباەۆا، ر.نۇرعالي، ب.ابدىعازيەۆ، ش.ەلەۋكەنوۆ، م.بازارباەۆ، ا.ەسپەمبەتوۆ، ت.جۇرتباي، ر.تۇرىسبەك، د.قامزابەكۇلى، ءو.ءابديمانوۆ، تىلشىلەر ت.قورداباەۆ، ر.سىزدىقوۆا، ش.قۇرمانبايۇلى، باسپاگەرلەر ع.انەس، د.ءاشىمحانوۆ، ە.تىلەشوۆ، ت.شاڭباي ەڭبەكتەرى تولىق دالەل بولا الادى. بۇعان الماتىدا، استانادا، سەمەيدە اشىلعان، جۇمىس ىستەپ جاتقان الاشتانۋ ورتالىقتارىن قوسىڭىز. ارناۋلى جۋرنال شىعا باستادى. سەمەيدە "الاش" ەنتسيكلوپەدياسى دايىندالىپ جاتىر.
الاش قوزعالىسىنىڭ الەۋمەتتىك ىستەردەگى سالعان ارناسى ازات قازاقستان مۇراتتارىمەن ساباقتاس بولسا، رۋحاني، شىعارماشىلىق مۇراتتارى كوركەم شىعارماشىلىعىمىزبەن كىندىكتەس.
قازاق ادەبيەتىنىڭ جان-جاقتى دامىپ، بارلىق جانرلاردا قارىشتاپ وسكەن، ۇلتتىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرگەن باي-باعىلان ءداۋىرىن تۋدىرعان حح عاسىر قالامگەرلەرى، ولاردىڭ عۇمىرى، تاعدىرى، شىعارمالارى تۋرالى بۇگىنگە دەيىن ايتىلىپ كەلگەن پىكىر، تالداۋ، زەرتتەۋ ەندى جاڭا تۇرعىدا تولىعىپ، سونى پايىم، جيناقتاۋ تۇجىرىممەن قويۋلانا تۇسپەك.
جاسىراتىنى جوق، كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، كومپارتيا بيلىگى قۇرىعانعا دەيىنگى جەتپىس جىل بويى ادەبيەت، ونەر، گۋمانيتارلىق عالىمدار ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ اۋزىنا قارادى. بەينەلى ونەر، يشارامەن سويلەيتىن ادەبيەت تۇپ-تۋرا ساياسات شاپانىن كيە المايدى، بىراق ادەبيەتتانۋ، سىن سالاسىندا زورلىقپەن ەنگىزىلگەن قيسىندار كوپ بولاتىن. سوندىقتان دا حح عاسىر ادەبيەتىن جاڭاشا پايىمداۋ، ونىڭ كەزەڭ-كەزەڭىندەگى ستيلدىك-جانرلىق ىزدەنىستەرىنە، بەينە، كوركەمدىك قازىناسىنا باعا بەرۋ، تالانتتى قالامگەرلەر شىعارمالارىنىڭ ەستەتيكالىق بايلىعىن انىقتاۋ، ءبىر سوزبەن بوس توپىراقتان كەندى ارشىپ الۋ - جەڭىل-جەلپى شارۋا ەمەس، بۇل - كوپ قاجىر-قايرات جۇمساۋدى تالاپ ەتەتىن ۇزاق شيىر.
قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ ءۇشىن كوممۋنيستەر ەڭ الدىمەن وسى قوزعالىستىڭ باستاۋ كوزىندە تۇرعان الاش كوسەمدەرىن، ولاردىڭ ءىزباسار شاكىرتتەرىن ءبىر قىرىپ تاستادى دا ارتىنان بولشەۆيزمدى جاقتاعان، كەڭەس وكىمەتىن ماداقتاعان كوممۋنيست زيالىلاردىڭ ءوزىن دە سىپىرىپ اكەتىپ، كوزىن جويدى. امان-ەسەن قالعان وقىعانداردى ۇنەمى ۇركىتىپ-قورقىتىپ وتىردى، اندا-ساندا ناۋقان جاريالاپ، سولاردىڭ ىشىنەن دە بىرەۋلەردى جۇلىپ الىپ، تۇرمەگە تىعۋمەن بولدى.
كەڭەس وكىمەتى، پارتيالىق ورگاندار قانشالىقتى قاتالدىق جاساپ، قىراعىلىق كورسەتتىم دەگەنمەن، الاش يدەيالارى، ۇلتتىق ازاتتىق رۋحى، تاۋەلسىزدىك سارىندارى، اسىرەسە ادەبيەتتە، ونەردە، عىلىمدا جويىلىپ كەتكەن جوق.
پارتيا قاۋلى-قارارلارىمەن وي نىساناسىن، تاقىرىپ جۇيەسىن، بەينە باعىتىن، ءادىس-ءتاسىلىن بەلگىلەپ بەرگەن كەڭەس ءداۋىرى ادەبيەتىنىڭ العاشقى وكىلدەرىنىڭ ءبارى دە الاش ۇراندى ادەبيەت شىعارمالارىمەن اۋىزدانعان، جازۋ-سىزۋدىڭ ءالىپبيىن سولاردان ۇيرەنگەن.
تاريحشىلار، ادەبيەتشىلەر ەڭبەكتەرىندە، وقۋلىقتاردا، ءتۇرلى قۇجاتتاردا، كوركەم شىعارمالاردا، كينوفيلمدەردە كۇنى كەشەگە دەيىن پارتيا، ۇكىمەت تاراپىنان قاداعالانىپ، جوسپارلى تۇردە باعىتتالىپ وتىرعان ارناۋلى ساياساتتىڭ سالدارىنان الاش قوزعالىسى، الاش پارتياسى، الاشوردا وكىمەتى تۋرالى تاريحي شىندىق بۇرمالانىپ، قىپ-قىزىل وتىرىك ايتىلىپ كەلدى. ەڭ باستىسى، الاش قايراتكەرلەرى قازاق ۇلتىنىڭ قاس دۇشپانى بولىپ كورسەتىلىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىنا تىيىم سالىندى.
ادىلىنە كەلگەندە، الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان ازاماتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇلت مۇددەسىنە ارنالعان كۇندەلىكتى ارشىندى ءىس، قارىمدى ارەكەتتەرمەن اينالىسا ءجۇرىپ، قۋعىن-سۇرگىن ازابىنا قاراماستان، ادەبيەت، پۋبليتسيستيكا، عىلىم، اۋدارما سالالارىندا وراسان باي مۇرا قالدىردى.
كەيىن قولدارىنان بيلىك كەتىپ، حالىققا قىزمەت ەتۋدىڭ ءبىر-اق جولى - وقۋ-اعارتۋ سالاسى عانا قالعان از ۋاقىتتىق تىنىس شاقتا ۇلت ءتىلىندە عىلىمنىڭ بارلىق جۇيەسى بويىنشا وقۋلىقتار جازۋعا كىرىستى. الاش ۇراندى ادەبيەتتى جاساعان قالامگەرلەردىڭ جەكە باسىنا، شىعارمالارىنا ءتان ورتاق، ساپالى بەلگىلەر ولاردىڭ تاعدىرىن، مۇراسىن ءبىرتۇتاس قۇبىلىس رەتىندە قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قوعامدىق بەلسەندى ارەكەتكە، نەگىزىنەن حح عاسىر باسىندا شىققان بۇل تولقىن 1905 جىلعى العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى، 1917 جىلعى اقپان، قازان رەۆوليۋتسيالارى، وكىمەت باسىنا بولشەۆيكتەردىڭ كەلىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى سەكىلدى اسپان جارىلىپ، جەر سىلكىنگەندەي عالامات جارىلىستار تۇسىندا قايرات كورسەتتى. وسى ۇلى اعىستاردىڭ بارشاسى ولاردىڭ جەكە ومىرىنە، قوعامدىق، شىعارماشىلىق تاعدىرىنا ىقپال جاساپ، تەرەڭ ءىز تاستادى.
تابيعاتىنان دارىندى جاراتىلعان بۇل بۋىن وكىلدەرى قازاقى تال بەسىكتە تەربەتىلىپ، يسلامنىڭ يماندى بۇلاعىنان ءنار الىپ، مۇسىلمانشا حات تانىپ، ودان كەيىن جاديتشە، ورىسشا وقىپ، ورتا، جوعارى دارەجەلى ءبىلىم العان: ورىنبور، ومبى، سەمەي، الماتى، تاشكەنت، ۋفا، قازان، ماسكەۋ، پەتەربور سەكىلدى شاھارلار تاربيەسىن كورگەن، ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق زيالىلارى. بۇلار مۇعالىمدىك، ينجەنەرلىك، زاڭگەرلىك، ەكونوميستىك، دارىگەرلىك سەكىلدى سان الۋان ماماندىق يەلەرى. تۇركى، سلاۆياندى بىلاي قويعاندا، اراب-پارسى، اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز سەكىلدى جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن مەڭگەرگەن. كۇرەس جولىنا شىققان كەزدە بۇل ەرلەردىڭ بەس قارۋى ساي ەدى. سول زامانداعى كەز كەلگەن وزىق ەلدىڭ زيالىلارىنان اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپايتىن، ءار ءتۇرلى عىلىم نەگىزدەرىن مەڭگەرگەن، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى تۇلعالار ەدى. الاش قوزعالىسىنا قاتىسىپ، الاش پارتياسىن قۇرىسىپ، الاشوردا وكىمەتىن جاساعان قايراتكەرلەر ىشىنەن قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن دىڭگەك، سوم تۇلعالارى شىقتى. وتارشىلدىقپەن شايقاس، ارتتا قالۋشىلىققا قارسىلىق، ناداندىقتى مانسۇقتاۋ، ازات، تاۋەلسىز دەموكراتيالىق، دەربەس مەملەكەت قۇرۋدى بيىك نىسانا ەتۋ، بەلگىلى ءبىر تاپ ءمۇددەسى ەمەس، جالپى ۇلت ماقساتى ءۇشىن كۇرەسۋ، وركەنيەتتى نىسانا تۇتۋ - بۇل اعىمدا بولعان ۇلىلى-كىشىلى ازاماتتاردىڭ بارشاسىنىڭ ءدۇنيەتانىمىنا ورتاق، ەتەنە قاسيەت ساپالار بولاتىن.
وسى يدەيالار قازاق ادەبيەتىندە بۇرىننان بار ۇلگىلەرمەن قوسا جانرلىق فورمالار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ، رومان، دراما، پۋبليتسيستيكانىڭ سونى تۇرلەرى تۋدى. الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارى اۋدارىلدى. ءسويتىپ، اسىرەسە اباي ساباقتارىن نىسانا تۇتقان، بۇرىنعى وزىق داستۇرلەردى جالعاستىرعان جاڭا ساپالى الاش ۇراندى ادەبيەت تاريحىمىزداعى ەرەكشە كەزەڭ بولىپ تابىلادى.
كەڭەس وكىمەتى مەن كومپارتيا تاپ تارتىسى، ساياسات، شارۋاشىلىق سالاسىندا عانا ەمەس، عىلىم، ءبىلىم، يدەولوگيانىڭ دا تىزگىنىن قاتال تارتىپ ۇستاپ وتىردى. دالىرەك ايتقاندا، ماركسيزم-لەنينيزم ءىلىمىن تەمىر زاڭعا اينالدىردى، بۇرا تارتقانداردىڭ باسىن شاپتى، ءتىلىن كەستى. وراسان زور ماقساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ارناۋلى ۇيىمدار قۇرىلدى (پرولەتار جازۋشىلاردىڭ اسسوتسياتسياسى، جازۋشىلار وداعى). پارتيا، قاۋىپسىزدىك كوميتەتتەرىندە ونەر قىزمەتىن باقىلاپ، باعىتتاپ، تەكسەرىپ، جازالاپ وتىراتىن ارناۋلى ءبولىمدەر بولدى. بۇلار جازۋشى، ءانشى-كۇيشى، سۋرەتشى، كومپوزيتور، ساۋلەتشىلەردىڭ جازعان-سىزعان، ىستەگەن-جاساعانىن عانا ەمەس، جۇرگەن-تۇرعانى، ىشكەن-جەگەنى، ىمداعان-سويلەگەنىنە دەيىن تۇگەل اڭدىپ، جىپكە ءتىزىپ، ءبىلىپ وتىردى. تاپ تارتىسى، ورىس ۇستەمدىگى، كوممۋنيستىك مۇراتقا كولەڭكە ءتۇسىرەتىن ءسال نارسەنىڭ ءوزى قىرقىلىپ، ءوشىرىلىپ، جويىلدى. بۇل ءۇشىن جوعارىدان قاۋلى-قارارلار ءتۇسىرىلدى، ولاردى تالقىلايتىن، جان بەرىپ، جان الاتىن جينالىستار ءوتتى، "كۇناھارلارعا" تاس بوران جاسالدى. كەڭەستىك يدەولوگيا ساناسىنا ءابدەن سىڭگەن، سوعان ۇيىعان، اللانى ۇمىتقان، مۇسىلماندىقتان بەزگەن، وبال-ساۋاپتى، راحىم-قايىردى ءبىلمەيتىن قانىپەزەرلەر اۋلەتى قالىپتاسىپ، ولار ەل تاريحىن مانسۇقتاپ، وتارشىلار الدىندا باس شۇلعىپ، ۇلتتىق يگىلىكتەردەن بەزىپ شىعىپ، ساناتكەرلەر توبەسىنە ازىرەيىل قامشىسىن ءۇيىردى.
ۋاقىت ءوتتى. زامان وزگەردى. كەشەگى باي، كەدەي، زاۆود، فابريكا، كولحوز، سوۆحوز، 8 مارت، 23 فەۆرال، 1 ماي، حالىقتار دوستىعى، وكتيابر رەۆوليۋتسياسى، لەنين، كوممۋنيست، ازامات سوعىسى، كولحوزداستىرۋ، يندۋستريالاندىرۋ، وتان سوعىسى، شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ، تىڭ شابۋىلى، كوسموستى يگەرۋ سەكىلدى تاقىرىپ قۋالاپ، ساياسي تاپسىرىسپەن ونەر زاڭدارىن مانسۇق ەتىپ، سوتسرەاليزم تالاپتارىنا جاۋاپ رەتىندە جازىلعان ءدامسىز، ءنارسىز، وتىرىك شىعارمالار بۇگىندە جەر جاستاندى.
الاش تاريحىن 1917 جىلدان باستاۋ شىندىققا كەلمەيدى دەپ بىلەمىز. تۇتاستاي العاندا قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ناقتى ارەكەتتەرى، ادەبيەتى مەن مۋزىكاسىنداعى سارىن-موتيۆتەر، داناگويلەرىنىڭ وي تاعىلىمىنداعى سان عاسىرلىق رۋحاني قۋات 1905 جىلى جانارتاۋداي اتىلدى. بۇل ايگىلى قارقارالى قۇزىرحاتىندا (پەتيتسياسىندا) كورىنىس بەردى. قازاق ەلى ورىس پاتشالىعىنا قاراعاننان كەيىنگى الەۋمەتتىك - ساياسي جاعدايعا تولىق باعا بەرىلگەن. جەر-سۋعا، ەكونوميكاعا، مەملەكەتتىك قۇرىلىسقا، مادەنيەتكە، دىنگە، مەكتەپكە قاتىستى تالاپتار ناقتى ايتىلعان. وسى كوكەيكەستى ويلار 1913 جىلدان شىعا باستاعان "قازاق" گازەتىنىڭ نەگىزگى ارناسىن قۇرادى، 1917 جىلى قۇرىلعان الاش پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جۇمىس جۇيەسىنە اينالدى.
الاش قايراتكەرلەرى شوق جۇلدىز ىسپەتتى قازاق ەلىنىڭ بارلىق ولكەلەرىندە تۋعان اسا دارىندى، جان-جاقتى تالانتتار. ولار پارتيالىق ۇيىمداستىرۋ ىستەرىندە، قۇرىلتايلار وتكىزۋدە، باعدارلاما جاساۋدا، كوركەم ادەبيەتتە، پۋبليتسيستيكادا، عىلىمدا، پەداگوگيكادا، ديپلوماتيادا قاتار، تەڭ ەڭبەك ەتە ءبىلدى. پارتياعا مۇشە بولعان، ۇلت ءۇشىن جاندارىن قيعان مىڭداعان قاتارداعى قاراكوز تاعى بار.
الاش مۇشەلەرىن تۇگەلدەي قىرىپ تاستاعانمەن، ولاردىڭ يدەيالارى قازاق حالقىنىڭ ساناسىندا، جاۋجۇرەك پەرزەنتتەرىنىڭ ءىس ارەكەتىندە جالعاسىپ جاتتى. بۇل رەتتە الاشتىڭ باس شىعارماسىن تۋدىرعان مۇحتار اۋەزوۆ، كوممۋنيست بولا ءجۇرىپ الاش يدەيالارىن ىسكە اسىرعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ءىلياس وماروۆ، باۋىرجان مومىشۇلى، ءىلياس ەسەنبەرلين، ەرمۇحان بەكماحانوۆ، بەيسەنباي كەنجەباەۆ، جۇمابەك تاشەنوۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ ەرلىكتەرى ۇمىتىلماق ەمەس.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
