سالافيلەر نەنى كوزدەيدى؟
قازىرگى تاڭدا قازاق جۇرتىنا مازحابى جوق دەگەن ۇعىممەن قارايتىن سالافيلەر دەپ اتالاتىن اعىم بار. ولار بۇرىنعىلار تالقىعا سالىپ اراجىگىن ايقىنداپ قويعان كەبىر تاقىرىپتاردى بۇگىنگى قوعامدا وزەكتى ماسەلەگە اينالدىرىپ، ءدىني ساۋاتى تومەن، قاراپايىم حالىقتىڭ باسىن قاتىرىپ، مەشىتتىڭ قۇتىن قاشىرىپ ءجۇر. ولار وزدەرىن «سالافتاردىڭ جولىن ۇستايمىز، بىزدىكى عانا دۇرىس» دەيدى. سالافتار دەگەنىمىز كىمدەر؟ وزدەرىن سالافيلەرمىز دەپ جۇرگەندەر شىنىمەن سالافتار ما؟ سوندا ولاردىڭ عانا جولى دۇرىس بولعانى ما؟
سالافيلەر ۇلى عالىمداردى مويىندامايدى
قازىرگى تاڭدا قازاق جۇرتىنا مازحابى جوق دەگەن ۇعىممەن قارايتىن سالافيلەر دەپ اتالاتىن اعىم بار. ولار بۇرىنعىلار تالقىعا سالىپ اراجىگىن ايقىنداپ قويعان كەبىر تاقىرىپتاردى بۇگىنگى قوعامدا وزەكتى ماسەلەگە اينالدىرىپ، ءدىني ساۋاتى تومەن، قاراپايىم حالىقتىڭ باسىن قاتىرىپ، مەشىتتىڭ قۇتىن قاشىرىپ ءجۇر. ولار وزدەرىن «سالافتاردىڭ جولىن ۇستايمىز، بىزدىكى عانا دۇرىس» دەيدى. سالافتار دەگەنىمىز كىمدەر؟ وزدەرىن سالافيلەرمىز دەپ جۇرگەندەر شىنىمەن سالافتار ما؟ سوندا ولاردىڭ عانا جولى دۇرىس بولعانى ما؟
سالافيلەر ۇلى عالىمداردى مويىندامايدى
Cالافي ءسوزى كوبىنشە، «رەفورما» جانە «جاڭالانۋ» دەگەن سوزدەرمەن سينونيم رەتىندە قولدانىلىپ كەتكەن تەرمين. ءارى بۇل ءسوز يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى عاسىرلارداعى ءومىر سۇرگەن عۇلامالاردىڭ كوزقاراستارىن بىلدىرەدى.
سوڭعى كەزدە، سالافي دەپ، جامال اد-دين ءال-اۋعاني (1839-1897) مەن مۇحاممەد ءادبۋھ (1849-1905) نەگىزىن قالاعان قوزعالىسقا ايتىلدى. ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى - ءدىندى بۇرىنعىلاردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا تىكتەۋ. ءدىني بىلىمدەردى نەگىزگى قاينار كوزىنە قايتارۋ. مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني، مادەني جانە ساياسي ۇستانىمدارىن رەفورمالاۋ. باتىس وتارلاۋشىلارىنا مادەني ءسىڭىپ كەتۋگە قارسى تۇرۋ ەدى.
اراب مەملەكەتتەرىندە وتارلاۋشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن حالىقتىڭ باسىندا وسى قوزعالىس وكىلدەرى ءجۇردى. 1930 جىلداردا «سالافيا» وتارلاۋشىلارعا قارسى بەلسەندى قوزعالىس بوپ سانالدى. مىسالى، الجيردە يبن باديس فرانتسۋزداردىڭ وكتەم ساياساتىنا، ۇلتتىق نەگىزدەرىن ساقتاۋ جانە سوپىلىق تاريقاتتارىنا قارسى ۇستانىمعا بەل بۋىپ، الجير عۇلامالار ۇيىمىن قۇرىپ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستە نەگىزگى ورىندى يەلەندى.
سالافي قوزعالىسى مۇسىلمان الەمىنىڭ دەرلىك بارىندە دە پايدا بولىپ، ءتۇرلى مەملەكەتتەردە ءتۇرلى باعىتتاردا بوي كورسەتكەن قوزعالىس.
سالاف ءسوزى «بۇرىنعىلار» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى ءۇش عاسىرىنا جاتاتىن عۇلامالار توبى «سالافتار» دەپ اتالعان. بۇل تالاسى جوق شارۋا. حاديس شارىپتە قايىرلى، ەڭ جاقسى ءداۋىر (حويرۋل قۋرۋن) دەپ اتالىپ وتكەن وسى ءۇش عاسىر. ياعني، وسى ءۇش عاسىردىڭ ىشىندە ءومىر سۇرگەن عۇلامالاردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمدەرى، ءدىني شەشىمدەرى مەن ۇستانىمدارى ەڭ سەنىمدى ءارى ولارمەن ساناسۋ كەرەك دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن.
ءتورت مازحابتىڭ جەتەكشى يمامدارى يمام ءابۋ حانيفا (80-150 ھ.ج), يمام ماليك (94-179 ھ.ج), يمام شافيعي (150-204 ھ.ج), يمام احماد يبن حانبال (164-241 ھ.ج) (راحماتۋللاھي ءالايھيم) يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى داۋىرلەرىندە ءومىر سۇرگەن. سوندىقتان دا تورتەۋىن دە «سالاف ءاس-سوليح» يمامدار دەيمىز. يسلامنىڭ العاشقى داۋىرلەرىنەن بەرى بۇل ءتورت مازحاب پايعامبارىمىز حازىرەتى مۇحاممەد (س.ا.س) پەن ونىڭ ساڭلاق ساحابالارىنىڭ ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەندىكتەن - «ءاھل ءاس-سۇننا ءۋال-جاماعات» دەپ تانىلعان.
ال بۇگىنگى سالافيلەرمىز دەپ جۇرگەندەر وسى مازحاب جەتەكشىلەرىن، العاشقى ءۇش عاسىردا وتكەن عۇلامالاردى قۇرمەتتەيمىز، سولاردىڭ جولىن ۇستانامىز دەپ جاتسا، وندا اڭگىمە باسقا. الايدا سالافيلەر ولاردىڭ ەشقايسىسىن مو-يىندامايدى جانە مازحاب يمامدارىنىڭ ءبىرىنىڭ دە جولىن ۇستانبايدى.
يمام اعزامعا قارسى تۇرۋ مۇمكىن ەمەس
يمام اعزام ءابۋ حانيفا: «ەگەر حاديس ساحيح ياعني، دۇرىس بولسا، سول مەنىڭ مازحابىم»، «مەنىڭ سوزىمە قايشى كەلگەن ءحاديستىڭ ساحيحتىعى (سەنىمدىلىگى) ءمالىم بولسا، حاديسكە امال قىلىڭدار، مەنىڭ ءسوزىمدى تاستاڭدار»، - دەپ ايتقان. مۇنداي ماعىنالى ءسوزدى يمامداردىڭ تورتەۋى دە ايتقان. وسى ءسوزدى مازحاب ۇستانعىسى كەلمەيتىن سالافيلەر ءجيى قولدانادى. دەگەنمەن، سالافيلەر بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيدى دە، مازحاب جەتەكشىلەرىنىڭ وسى سوزدەرىمەن مازحاب ۇستانۋدى تۇككە تۇرعىسىز ەتۋگە تىرىسادى.
ءماشھۋر، ءوزى مۇج-تاحيد عالىم بولسا دا، مازحاب ۇستانعان عۇلاما يمام ناۋاۋي (631 ھ.ج تۋىلعان) بۇل پىكىردى: «يمام ءابۋ حانيفا نەمەسە يمام شافيعي سولاي دەگەنىن ەستىپ، كىمدە-كىم ءبىر ساحيح ءحاديستى وقي سالا، يمام شافيعيدىڭ نەمەسە يمام ءابۋ حانيفانىڭ عىلىمي تۇجىرىمىن، ءپاتۋاسىن تاستاپ، مازحابىن قاجەتسىز ەتىپ، ساحيح حاديسكە امال قىلا بەر، دەگەندى بىلدىرمەيدى»، - دەپ تۇسىندىرەدى.
اۋەلى، بۇل ءسوز جاي ادامدارعا ەمەس، ءبىلىم ساتىسىندا ۇلكەن دارەجەلەردى باعىندىرعان عۇلامالارعا، عۇلاما بولعاندا دا يجتيحاد قىلۋعا دارەجەسى جەتكەن مۇجتاحيد عالىمدارعا قاتىستى ايتىلعان. بىراق، عالىم ءۇشىن دە مازحاب يمامنىڭ ءپاتۋاسىنا، شەشىمىنە امال ەتپەي، حاديسكە امال ەتۋ ءۇشىن ءبىر شارت بار. بۇل شارت، يمام شافيعي نەمەسە يمام ءابۋ حانيفا ءدال سول ءحاديستى بىلمەگەندىگىنە كوزىن جەتكىزۋ نەمەسە سول ءحاديستىڭ ساحيحتىعىنان، ياعني دۇرىس ەكەنىنە يمامداردىڭ حابارى جوقتىعىنا الگى عالىمنىڭ سەنىمى كامىل بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن يمام شافيعي مەن يمام ءابۋ حانيفانىڭ بارلىق كىتاپتارىن وقىپ شىعۋى ءتيىس. ءتىپتى ول يمامداردىڭ شاكىرتتەرىنىڭ كىتاپتارىمەن دە تانىسۋى قاجەت. كورىپ تۇرعانىڭىزداي بۇل ءبىر قيىن، مۇشكىل شارت. بۇل شارتقا ەكىنىڭ ءبىرى جاۋاپ بەرە المايتىنى ايدان انىق.
دەمەك، جوعارىداعى اڭگىمەلەر مۇجتاحيد عالىمداردىڭ، جوعارى ءبىلىمى بار عۇلامالار اراسىندا عانا ايتىلاتىن، قولدانىلاتىن ءسوز. ال، بۇل اڭگىمەلەردى ەندى عانا ناماز وقىپ، ورازا ۇستاۋدى يگەرە باستاعاندارعا ايتىپ باستارىن قاتىرىپ جۇرگەندەردى بۇگىنگى جاماعات ىشىندە سالافيلەر دەپ اتايدى. بۇگىنگى سالافيلەر مازحابسىزدىققا، وزدەرىنىڭ مازحاب ەتكىسى كەلەتىن اعىمدارىنا تارتىپ دۇمشە مولدا، ءدىن بۇزار بولىپ ءجۇر.
شاريعات ماسەلەلەرىن مۇجتاحيد عالىمدار كۇشتى تالقىعا، تارتىپكە سالىپ ابدەن شىڭداعان. شاريعاتتى شاتاستىرۋعا ۇرىنعان سەكتانتتار شاتاق شىعارۋدى ارمانداماسا دا بولادى.
حانافيلەردى بەكەرگە ايىپتايدى
ءاربىر مازحاب جەتەكشىسى مۇجتاحيد عالىم. ولاردان فيقھ عىلىمى ياعني، شاريعاتتا قۇران مەن سۇننەتتەن جان-جاقتى ىزدەنىپ بارىپ، قاجەتتى ۇكىمدەر الۋ ارقىلى كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەگى ارەكەتتەردىڭ يسلام شاريعاتىنا ساي بولۋىن قامتاماسىز ەتەتىن اسا قۇندى عىلىم، ۇلكەن مۇرا قالعان. ولاردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنەن پايدا بولعان ءپاتۋالاردى پايدالانۋشىنى مۋقالليد، تاقليد ەتۋشى دەيدى. مۋقالليد - مۋجتاحيد عالىم دارەجەسىنە جەتپەگەن كىسى. بىزدەر بارشامىز مۋقالليد بولىپ سانالامىز. سالافيسىماقتار مۋقالليد ءسوزىن «سوقىر ىلەسۋشى» دەپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. بۇل جانساق تۇسىنىك. مۋقالليد بولۋ ءۇشىن دە ءبىلىم قاجەت. مۋقالليدتىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە مۋجتاحيد عۇلامانىڭ پاتۋاسىمەن ءجۇرۋ. مۋقالليد بوپ قاتىپ قال دەگەن ەشكىم جوق. قولىڭنان كەلسە، مۇجتاحيد عالىم بول.
سالافي ءسوزىن وزدەرىنە جەكەشەلەپ العاندار ءپىر تۇتاتىن ھيجرا جىلىنىڭ 661 جىلى دۇنيەگە كەلگەن يبن تايمييا مەن 691 جىلى تۋعان يبن قايۋم (مۇنى سالافيلار اشىق ايتپاسا دا، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە سول يمامداردى تىلگە الادى) يمام اعزام ءابۋ حانيفادان (ر.ا.) التى ءجۇز جىل كەيىن ءومىر سۇرگەن عالىمدار. وسى، سالاف اعىمىنىڭ ەكى يمامىن شىن سالافتاردان التى عاسىرلىق قاشىقتىق اجىراتىپ تۇر. سالافتار - العاشقى ءۇش عاسىرداعى عۇلامالار.
سالافي ءسوزىن جەكەشەلەپ، وتىرىك سالاف بوپ جۇرگەندەردىڭ باسقالاردان اجىراپ تۇراتىن تۇسى «سالاف اس-ساليح» بوپ تابىلاتىن ءتورت مازحابقا دا توڭمويىندىق تانىتۋلارىندا. تاكاپپارلىق دەرتىنە شالدىققان ولار، ءتورت مازحابتىڭ جەتەكشى يمامدارىنىڭ «قاتەلىكتەرىن» تاۋىپ، تۇزەپ قويعانداي. سوندا مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتان بەرگى مازحاب ۇستاپ وتكەندەر قاتەلەسىپ جۇرگەنى مە؟ ءتورت مازحابتىڭ جەتەكشى يمامدارىنىڭ قاتەلىكتەرىن وسى ون ەكى عاسىردىڭ ىشىندە ەشكىم كورمەي، بىلمەي قالعان با؟ بۇل اقىلعا قونبايتىن شارۋا. مۇنى «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە»، دەگەننەن باسقاعا جورىمايمىز. مىسالى، حانافي مازحابىندا قولدى نامازدا ءبىر رەت قانا كوتەرۋ كەرەك بولسا، ولار ناماز ىشىندە قولدى ارقايسىسى ارقالاي، ءارى بىرنەشە رەت كوتەرەدى. ارينە، شافيعي جانە حانبالي مازحابتارىندا دا وسىلاي قولدى كوتەرۋ بار. دەگەنمەن، ساليفيلار سول مازحابتى ۇستانۋشىمىن دەسە، ءبىر باسقا. ولار ول مازحابتاردى ۇستانعاننان ەمەس، وزدەرىنە كوڭىل اۋدارۋ ءۇشىن مۇنى جاسايدى.
تورتەۋ تۇگەل بولسا...
ەلىمىزگە يسلام ءدىنى كەلگەنىنە مىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ جىلداي بولىپتى. قازاق ەلى يمانعا بەت بۇرعاننان باستاپ مۇسىلمانشىلىقتى حانافي مازحاب نەگىزىندە تانىعان، امالدا عيبادات، قۇلشىلىقتارىن وسى حانافي مازحابىمەن اتقارعان، شاريعات ۇكىمدەرىن دە وسى مازحابپەن تالقىلاپ كەلگەن ياعني، ون ەكى عاسىردان بەرى ءبىزدىڭ ەل حانافي مازحابىن ۇستانىپ كەلەدى. سوندىقتان بولسا كەرەك، ەلىمىز مۇسىلماندارى ءۇشىن حانافي مازحاب يسلام ءدىنىنىڭ ءدال نەگىزىندەي قاينار كوزى سياقتى بولىپ كەتكەن. بىراق، حانافي مازحابى ءدىنىمىزدىڭ قاينار كوزى سانالمايدى، ءدىنىمىزدىڭ نەگىزى قاسيەتتى قۇران مەن حازرەتى پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س.ا.س.) سۇننەتى. ال مازحابىمىز وسى قۇران مەن سۇننەتكە نەگىزدەلگەن. مازحاب - قۇران مەن سۇننەتتەردەگى ۇكىمدەردەن تۋىندايتىن ءىس. مازحابتىڭ ماقساتى مۇسىلمان بالاسىنا قۇران جانە ءحاديستى دۇرىس، بايىپپەن ءتۇسىندىرۋ. ءتورت مازحابتاعى ايىرماشىلىقتار تەك ابزال جانە دۇرىس دەگەن سوزدە عانا. ياعني، ءوزىمىزدىڭ يمام اعزام مازحابىمىزداعى ءدىني شەشىمدى ابزال سانايمىز، ال قالعان ءۇش مازحابتاعىن دۇرىس دەپ بىلەمىز.
وسى ءتورت مازحابتىڭ بىرىنە حالىق جۇمىلۋ ارقىلى عاسىرلار بويى يسلام الەمىندە مۇسىلماندار ىنتىماق، بىرلىكتە عۇمىر كەشىپ كەلەدى. قاشان جاڭادان ءبىر اعىم پايدا بولا قالسا، عۇلامالار وسى ءتورت مازحابتىڭ ءبىرىن ۇستاۋعا حالىقتى ۋاعىزداپ كەلگەن. ون ءتورت عاسىردان بەرى نەندەي ۇلكەن عۇلامالار وتسەداعى وسى ءبىر مازحابتىڭ وكىلى رەتىندە ءوتتى. اسىرەسە، ءبىزدىڭ مىنا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دامىعان زاماندا مازحاب اسا ماڭىزدى، وتە قاجەت. ال، اۋىزبىرشىلىك اۋاداي كەرەك. ال، الاۋىزدىققا جول بەرسەك ارام پيعىلدى جىمىسقى اعىمدارعا «وڭاي ولجا» بولارىمىز انىق. وسى جاعدايدى ارىدان ويلاعان ءدىنباسىمىز ءابساتتار قاجى دەربىسالىنىڭ «ءبىر ءدىن، ءبىر مازحاب» دەگەن جانايقايىنا بەيجاي قاراماساق-ەدى.
ەلىمىزدەگى مۇسىلمانداردىڭ ۇيىمشىلدىعى، اۋىزبىرشىلىگى ءۇشىن قانداي دا ءبىر ءدىني ماسەلەدە «باس-باسىنا بي بولۋ ەمەس» جۇگىنەتىن ورىن - قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى نەمەسە ءدىني باسقارماسىنىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى وكىلەتتى يمامى بار. سوندىقتان ەشقانداي دا سالافيزمگە جانە دە باسقا ءدىني «يزمدەرگە» قازاقستاندا قاجەتتىلىك جوق.
قورىتىندى. قازىرگى كەزدە مەشىتكە كەلۋشىلەردىڭ ءبارىن ءارتۇرلى جاماعاتتاردا دەپ ايتۋعا بولمايدى. جاينامازعا تاباندارى جاڭادان تيە باستاعان باۋىرلارىمىز كوبىنە-كوپ ءدىني ءبىلىمى شامالى بولعاندىقتان شاڭىراققا قاراماي بەيادەپتىلىك ارەكەتتەر كورسەتىپ جاتادى. ونداي قىلىقتاردىڭ باعزىلارى دورەكىلىكتەن، ال كوبى بىلمەستىكتەن. سوندىقتان، مەشىتكە كەلگەنىنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن تاۋبە، دەپ قويامىز. «جىلى-جىلى سويلەسەڭ جىلان ىنىنەن شىعادى. قاتتى-قاتتى سويلەسەڭ مۇسىلمان دىننەن شىعادى»، دەپ ايتىلماي ما؟ قازىرگى كەزدە مەشىتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز اتا-بابا داستۇرىنە لايىق باعىتتاعى ءدىني تۇسىنىكتى ۇستانعان جاستارعا تولى. مۇنىڭ 90 پايىزى - حانافيتتىك باعىتتاعى مەشىت جاماعاتتارى. ەل بويىنشا، مەشىتتەردىڭ ۇستانعان باعىتى وسى مازحاب بولعاندىقتان، حالىق تا سونى تاڭدايدى. حالىققا يماننىڭ نەگىزدەرىن ۇيرەتەتىن يمامدار دا بارشىلىق. سوندىقتان حالىقتىڭ «قايسىسى دۇرىس؟» دەپ الاڭداۋىنا ەشقانداي نەگىز جوق.
باقتىباي بەيسەنباەۆ، سادۋاقاس قاجى عىلماني اتىنداعى مەشىتتىڭ باس يمامى
يمام ۆالەريا پوروحوۆا:
- ءسالافيزمنىڭ دۇرىس اتاۋى - ۆاححابيزم. كەيىنگى كەزدە وسى ۆاححابيزم ءسوزى ءجيى قولدانىلىپ ءجۇر. ۆاححابيزم اراب الەمىندە ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىندا پايدا بولدى. ول ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزگە دە، ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزعا دا ساي كەلمەيدى. ۆاححابيزم - قۇران يسلامىنان اۋىتقۋشىلىق. شەيح مۇحاممەد ابدۋل ۆاححابتىڭ ميسسياسى ارابتاردىڭ ازىپ-توزىپ، بۇزىق جولعا تۇسۋىنە بايلانىستى شىققان. ونىڭ يدەولوگياسى جاقسى بولعانىمەن، سول يدەولوگيانى جۇزەگە اسىرعان ستراتەگياسى قانعا تولى ەدى. ول ادامداردى ءتۇزۋ جولعا قانداي تاسىلمەن بولسا دا سالۋ كەرەك دەپ شەشكەن. كۇنى وتكەن ءدىني دوكترينانى بۇگىنگى مەنتاليتەتكە، بۇگىنگى مادەنيەتكە اكەلىپ تاڭۋ وتە شولاقتىق. سوندىقتان ءۆاححابيزمدى كوپتەگەن ەلدەر اتىمەن قابىلدامايدى.
www.egemen.kz
وڭعار قاجى ومIربەك:
- سالافيلiكتi بەتكە ۇستاعان ۋاحابيلەردiڭ زياندىعىن ءدىني باسقارمانىڭ ۋاعىز جانە وقۋ-اعارتۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi ءابدىمۇتالىپ داۋرەنبەكوۆ بۇگە-شiگەسiنە دەيiن تالداپ بەردى. ونىڭ تاۋەلسىز ەلiمiزدiڭ بۇگiنi مەن ەرتەڭىنە تيگىزەر زيانى شاش ەتەكتەن. ناقتىلاپ ايتقاندا 70 جىل بوداندىقتىڭ سالدارىنان ءوز دiنi مەن تاريحىنان قول ءۇزىپ قالعان مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ بiرلiگiن بۇزىپ، اراسىنا الاۋىزدىق تۋعىزۋ ءۇشىن وزدەرىن شىنايى ءدىندار سالافيتتەردiڭ جولىن جاڭعىرتۋشى رەتىندە كورسەتۋگە جانىن سالۋدا. قاي-قايداعى قيسىنسىز دالەلدەرمەن جاستاردى اداستىرىپ، حانافي ءمازھابىن سان عاسىر بويى ۇستانىپ كەلگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ جولىن مانسۇقتاپ، ناداندىققا شىعارۋدا.
«نۇر استانا» گازەتى
