ءومىرجان ابدىحالىقۇلى.قمدب: ۇلكەن جيىن نەگە ءۇنسىز وتكەلى جاتىر؟
ەلدەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلەنىپ، ءدىني توپتار مەن اعىمداردىڭ اراسىنداعى قاۋىپتى ۇدەرىستەردىڭ ەل اۋزىنان تۇسپەي تۇرعانى بارشاعا ايان. وسى تۇرعىدا «ءدىني باسقارما اي قاراپ ءجۇر مە؟ نەگە شارا قولدانبايدى، تىرشىلىك جاسامايدى؟» دەگەن اڭگىمەلەر ءبىزدىڭ پورتالدا دا ءبىراز تالقىلاندى.
سويتسەك، قمدب-مىز دا اقىرىنداپ تىرشىلىك ىستەپ جاتقانعا ۇقسايدى. وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن قۇلاعىمىزعا «استانادا قمدب-نىڭ جيىلىسى بولادى ەكەن. وندا ءمۇفتي ورنىنان كەتۋى ىقتيمال» دەگەن كۇڭك-كۇڭك سوزدەر جەتتى. ەندى بىرەۋلەر «ولاي ەمەس، ءمۇفتياتتىڭ دا ۇكىمەتتىكى سياقتى 2020-نشى جىلعا دەيىنگى ستارتەگيالىق باعدارلاماسى قابىلدانۋى ءتيىس» دەگەندى ايتىپ وتىر.
بۇل نە دەگەن «باتپانقۇيرىق» دەپ ءمۇفتياتتىڭ ۆەب-سايتىنا كىرىپ قارادىق. وندا ءلام-ميم دەگەن ءسوز جوق. ءسويتىپ، قويشى، ءىستىڭ انىق-قانىعىنا جەتەيىكشى دەپ قمدب-نىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى وڭعار قاجى ومىربەك اعامىزعا حابارلاسقان ەدىك:
- اعا، قىسقا ەكى ساۋالىم بار ەدى. وسى ايدىڭ 18-ءى كۇنى ءمۇفتياتتا سايلاۋ بولادى دەپ ەستىدىك؟
- 18-دە ەمەس، 17-ىندە استانادا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ 5-ءشى سەزى وتەدى.
- وندا قانداي ماسەلەلەر ءسوز بولماقشى؟
- ءمۇفتيات ەسەپ بەرەدى. سوسىن باس ءمۇفتيدىڭ سايلاۋى بولادى.
- ءمۇفتياتتىڭ 2020- جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسى بار دەيدى عوي؟..
- ءيا، بار. ول كەزىندە گازەتىمىزدە تولىق جاريالانعان.
- راحمەت، اعا.
ەلدەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلەنىپ، ءدىني توپتار مەن اعىمداردىڭ اراسىنداعى قاۋىپتى ۇدەرىستەردىڭ ەل اۋزىنان تۇسپەي تۇرعانى بارشاعا ايان. وسى تۇرعىدا «ءدىني باسقارما اي قاراپ ءجۇر مە؟ نەگە شارا قولدانبايدى، تىرشىلىك جاسامايدى؟» دەگەن اڭگىمەلەر ءبىزدىڭ پورتالدا دا ءبىراز تالقىلاندى.
سويتسەك، قمدب-مىز دا اقىرىنداپ تىرشىلىك ىستەپ جاتقانعا ۇقسايدى. وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن قۇلاعىمىزعا «استانادا قمدب-نىڭ جيىلىسى بولادى ەكەن. وندا ءمۇفتي ورنىنان كەتۋى ىقتيمال» دەگەن كۇڭك-كۇڭك سوزدەر جەتتى. ەندى بىرەۋلەر «ولاي ەمەس، ءمۇفتياتتىڭ دا ۇكىمەتتىكى سياقتى 2020-نشى جىلعا دەيىنگى ستارتەگيالىق باعدارلاماسى قابىلدانۋى ءتيىس» دەگەندى ايتىپ وتىر.
بۇل نە دەگەن «باتپانقۇيرىق» دەپ ءمۇفتياتتىڭ ۆەب-سايتىنا كىرىپ قارادىق. وندا ءلام-ميم دەگەن ءسوز جوق. ءسويتىپ، قويشى، ءىستىڭ انىق-قانىعىنا جەتەيىكشى دەپ قمدب-نىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى وڭعار قاجى ومىربەك اعامىزعا حابارلاسقان ەدىك:
- اعا، قىسقا ەكى ساۋالىم بار ەدى. وسى ايدىڭ 18-ءى كۇنى ءمۇفتياتتا سايلاۋ بولادى دەپ ەستىدىك؟
- 18-دە ەمەس، 17-ىندە استانادا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ 5-ءشى سەزى وتەدى.
- وندا قانداي ماسەلەلەر ءسوز بولماقشى؟
- ءمۇفتيات ەسەپ بەرەدى. سوسىن باس ءمۇفتيدىڭ سايلاۋى بولادى.
- ءمۇفتياتتىڭ 2020- جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسى بار دەيدى عوي؟..
- ءيا، بار. ول كەزىندە گازەتىمىزدە تولىق جاريالانعان.
- راحمەت، اعا.
مىنە، ءدىني باسقارما وسىلايشا، سەزدىڭ وتەتىنىن، وندا باس ءمۇفتيدىڭ سايلاۋ بولاتىنىن راستاپ وتىر. ەندەشە ءبىز ەلدەگى ۋشىعىپ تۇرعان ءدىني احۋال سەزدە تەرەڭ تالقىلانادى دەگەن ۇمىتتەمىز. وسى جيىنعا تەك قانا مولدالار عانا ەمەس، قوعام وكىلدەرى دە، جۋرناليستىك قاۋىم دا قاتىسسا «نۇر ۇستىنە نۇر جاۋار» ەدى...
«اباي-اقپارات»
ءومىربايان
دەربىسالى ءابساتتار (15.09.1947 ج.ت.، بۇرىنعى شىمكەنت وبل.، تۇلكىباس اۋد.) - شىعىستانۋشى، ءدىنتانۋشى، ادەبيەت زەرتتەۋشى، جازۋشى، سىنشى، م.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ۇزدىك بىتىرگەن (1969). 1970-1975 ج. كسرو عىلىم اكادەمياسى موسكۆا شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا بىلىككەر، اسپيرانت. 1975-1976 ج. ماروككو كورولدىگى، 1985-1986 ج. تۋنيس اراب رەسپۋبليكاسى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە اراب ءتىلى مەن ادەبيەتى بويىنشا بىلىكتىلىك ارتتىرۋدان ءوتتى. 1976-1977 ج. قر عا-نىڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى. 1977 ج. ءال-فارابي اتىن. قازاق. مەمل. ۇلتتىق ۋن-تىندە اسسيستەنت، اعا وقىتۋشى، دوتسەنت، فيلولوگيا فاكۋلتەتى دەكانىنىڭ ورىنباسارى، شىعىس فيلولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. 1986-1988 ج. كسرو عا موسكۆا شىعىستانۋ ين-تىنىڭ دوكتورانتى. 1989 ج. شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، 1991-1997 ج. تىلدەر جانە حالىقارالىق بايلانىستار جونىندەگى پرورەكتور. 1997-2000 ج. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ساۋد ارابياسى كورولدىگىندەگى ەلشىلىگىنىڭ كەڭەسشىسى، 1-سىنىپتى كەڭەسشى ديپلوماتيالىق لاۋازىم يەسى. 2000 جانە 2005ج. قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءىىى جانە ءىۇ قۇرىلتايلارىندا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي، 2007ج. ورتا ازيا مۇفتيلەر كەڭەسىندە ءبىراۋىزدان وسى كەڭەستىڭ توراعاسى، 2000 ج. تامىزىندا بوسنيا مەن گەرتسەگوۆينانىڭ استاناسى ساراەۆودا جانە 2002 جىلى ساۋىردە كيپردە وتكەن ەۋرازيا يسلام شۋراسىنىڭ IV - V حالىقارالىق كونفەرەنتسيالارىندا وسى ۇيىم توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ ەكى رەت سايلاندى.
1977 ج. «اراب ءتىلدى ماروككو ادەبيەتىنىڭ دامۋ داۋىرلەرى» دەگەن تاقىرىپتا (عىل. جەتەكشىسى - پروف. يۋ.ن.زاۆادوۆسكي) كانديداتتىق، 1998 ج. «ءۇىىى-حح ع-داعى اراب ءتىلدى ماروككو ءسوز ونەرىنىڭ ەۆوليۋتسياسى» اتتى تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. 1989 ج. پروفەسسور. 1995 ج. قر جوعارى مەكتەپ عا-نىڭ اكادەميگى. قازاقستان عىلىمىنىڭ وكىلى رەتىندە باعداد (يراق), سانا (سولتۇستىك يەمەن), ادەن (وڭتۇستىك يەمەن), مەكنەس (ماروككو), توكيو (جاپونيا), كاشمير (ينديا), پەشاۆار (پاكستان), مادريد (يسپانيا), كولۋمبيا (نيۋ-يورك) ۋني-تتەرىندە لەكتسيا وقىدى. بىرقاتار حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيالار مەن سيمپوزيۋمدارعا (دۋشانبە - 1985, موسكۆا - 1989, 2000, 2004, الەكساندريا - 1992, سەۋل - 1995, مادريد - 1996, دەلي، كاشمير - 1999, بەرلين - 2002, كاير - 2003, افينى - 2004), يۋنەسكو-نىڭ ءدىني-مادەني كونگرەستەرىنە (تاشكەنت - 2000, دوحا - 2001) قاتىسىپ باياندامالار جاسادى. قر حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگى جانىنداعى شىعىستانۋشىلاردىڭ وقۋ-ادىستەمەلىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى، كسرو شىعىستانۋشىلار اسسوتسياتسياسى قازاق ءبولىمىنىڭ بيۋرو مۇشەسى، كسرو عا شىعىس ادەبيەتىن ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ، قر ۇلتتىق عا-نىڭ قوعامدىق جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار ءبولىمىنىڭ، قر جازۋشىلار جانە جۋرناليستەر وداعىنىڭ، قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى كەڭەسىنىڭ، قر پرەزيدەنتى جانىنداعى ادام قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى كوميسسيا مۇشەسى. قازاقتىڭ شەت ەلدەرمەن دوستىق قوعامى قازاق-اراب ءبولىمى توراعاسى بولدى. كسرو حالىققا ءبىلىم بەرۋ مەمل. كوميتەتىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن (1984 ج.) ماراپاتتالعان. قازمۋ-ءدىڭ ءال-فارابي اتىن الۋىنا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى، رەسپۋبليكامىزدىڭ مەملەكەتتىك 10 ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ «قۇرمەتتى پروفەسسورى»، حالىقارالىق «اراب ءتىلى» عىلىم اكادەمياسىنىڭ (كاير) اكادەميگى.
ءا.دەربىسالى رەسپۋبليكامىزداعى جاس ارابتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. ارابيستيكا سالاسى بويىنشا ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش عىلىم دوكتورى، تۇڭعىش پروفەسسورى، تۇڭعىش اكادەميگى. ول العاش رەت ءال-فارابي اتىنداعى قازمۋ-دە اراب ءبولىمى مەن شىعىس تىلدەر كافەدراسىن جانە شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ تۇڭعىش مەڭگەرۋشىسى جانە تۇڭعىش دەكانى بولدى. ونىڭ باسشىلىعىمەن رەسپۋبليكامىزدا تۇڭعىش رەت ۋردۋ، پارسى، تۇرىك، قىتاي، جاپون، كارىس تىلدەرى مەن ادەبيەتى ماماندىقتارى اشىلىپ، كافەدرالارى ۇيىمداستىرىلدى. ءسويتىپ رەسپۋبليكا وتە ءزارۋ شىعىستانۋ عىلىمى سالاسىنىڭ ۇلتتىق ماماندارىن دايارلاۋعا بەلسەنە اتسالىستى.
ءا.دەربىسالىنىڭ قالامىنان اراب ءتىلى مەن ادەبيەتى، تاريحى مەن مادەنيەتى جانە قازاق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى داۋىرلەرى مەن مادەنيەتىنىڭ ماسەلەلەرى، سىرتقى شىعىس مۇسىلمان ەلدەرىمەن رۋحاني بايلانىس، ول جۇرتتىڭ وي دۇنيەسى مەن يسلام تاريحى، قاسيەتتى قۇران، پايعامبارىمىزدىڭ حاديس شارىپتەرى تۋرالى 600-دەن استام تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ءمانى بار عىلىمي جانە عىلىمي-كوپشىلىك ەڭبەكتەر تۋعان. اراب ءتىلدى ماروككو ادەبيەتىنىڭ تۇتاس تاريحىن جازىپ شىقتى. ول تەك كسرو عانا ەمەس، سول ەلدىڭ وزىندە دە جازىلعان جوق ەدى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى مەن ونداعى قۇلىپتاستارداعى جازۋلاردى انا تىلىمىزگە اۋدارىپ، زەرتتەدى. شىعارمالارىن اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىندە تۋىنداتقان، ەڭبەكتەرى الەم كىتاپحانالارى مەن قولجازبا قورلارىنا شاشىراپ كەتكەن دالامىزدىڭ ح-ءحۇىىى ع. ءومىر سۇرگەن ءابۋ-ل قاسىم ءال-فارابي، يسمايىل ءال-جاۋھاري ءال-فارابي، ءابۋ يبراھيم ىسقاق ءال-فارابي، بۋرھان اد-دين احماد ءال-فارابي، ماحمۇت ءال-فارابي، ءۇش كەردەري، ءۇش سايرامي (يسفيدجابي), جەتى تۇركىستاني، 31 تارازيلەر، بايلاق قىپشاقي، حاسان ءالي جالايىري، گياس اد-دين جەندي، حۋسام اد-دين سىعناقي جانە ت.ب. بارلىعى 100-گە جۋىق عالىمدارى مەن ويشىلدارىن تاۋىپ، ەڭبەكتەرىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى. ولار جايلى شىعىستانۋ جانە فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىندە دارىستەر وقىدى. ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترلەردىڭ ديپلوم جۇمىستارىنا باسشىلىق ەتتى. ءا.دەربىسالىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن دوكتورلىق جانە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالار قورعالدى.
مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدە دە سونى قادامدار جاسادى. قاشعاريا (1994), پاكستان (1995), يندياعا (1998) ارنايى بارىپ، كاشمير ولكەسىنەن عالىمنىڭ زيراتىن تاپتى. قۇلپىتاسىنىڭ ەپيتاپياسىن شەشتى. بەرلين جانە قاشعار قولجازباسى بويىنشا عۇلامانىڭ «جاھان نامە» اتتى پوەماسىن شاعاتاي تىلىنەن ءتارجىمالاپ جاريالادى («ءبىلىم» الماتى، 2006). ول جايلى بىرقاتار زەرتتەۋلەرىن جاريالادى. سونداي-اق ول نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىن، يمامداردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرەتىن رەسپۋبليكالىق يسلام ينستيتۋتىن، قاسيەتتى قۇراندى مانەرلەپ وقۋ بويىنشا رەسپۋبليكالىق تۇڭعىش كونكۋرستى، رامازان ايلارىندا الماتىنىڭ ورتالىق مەشىتىنەن قازاق تەلەديدارى ارقىلى قادىر ءتۇنىن ناسيحاتتاۋ سەكىلدى تاعى دا باسقا كوپتەگەن ءدىني-رۋحانيات، ءدىني-اعارتۋشىلىق شارالارىن ۇيىمداستىردى. 2003 جانە 2006 جىلدارى قىركۇيەكتە استانادا الەمدىك جانە ءداستۇرلى ۇلتتىق ءدىن ليدەرلەرىنىڭ سەزدەرىن وتكىزۋگە ۇلەس قوستى.
ءابساتتار قاجى دەربىسالى قازاقستاندا اراب ءتىلى مەن ادەبيەتى عىلىمىن قالىپتاستىرعانى جانە يسلام تاريحى مەن مادەنيەتى، دىنىنە بايلانىستى كوپتەگەن سۇبەلى ەڭبەكتەرى ءۇشىن 2002 جىلى ەگيپەت اراب رەسپۋبليكاسىنىڭ 1-دارەجەلى «عىلىم جانە ونەر» وردەنىمەن، قازاقستان عىلىمى مەن ءبىلىمى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە قوسقان قوماقتى ۇلەسى ءۇشىن 2004 جىلى «پاراسات» وردەنىمەن جانە 2001 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 10 جىل»، 2005 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا 10 جىل»، 2008 جىلى «استاناعا 10 جىل» مەرەكەلىك مەدالدەرىمەن جانە 2007 جىلى قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن» بەلگىسىمەن ماراپاتتالدى، 2005 جىلدىڭ قاراشاسىندا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇلكىباس اۋدانى ماسليحىنىڭ شەشىمىمەن «تۇلكىباس اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» جانە سول جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ماسليحاتىنىڭ شەشىمىمەن «وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاقتارى بەرىلدى. ول قازاقستان حالىقتارىنىڭ دوستىعى مەن ىنتىماعى، دىندەر ارالىق تۇسىنىستىك پەن سىيلاستىقتى ارتتىرۋدا دا يگىلىكتى ىستەر اتقارىپ كەلەدى.
ءا.دەربىسالىنىڭ باستى ەڭبەكتەرى: شىڭىراۋ بۇلاقتار (زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار). «جازۋشى»، ا.، 1981; اراب ادەبيەتى. كلاسسيكالىق ءداۋىر. «مەكتەپ»، ا.، 1982; ارابويازىچنايا ليتەراتۋرا ماروككو. يزد. «ناۋكا»، ا.، 1983; «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەلىندە، ا.، 1986; ەجەلگى اراب جەرىندە.ا.، 1992; ليتەراتۋرا ماروككو. يزد. «ناۋكا»، م.، 1993 (تەلاۆتورلارى س.ۆ.پروجوگينا، و.ا.ۆلاسوۆا); قازاق دالاسىنىڭ جۇلدىزدارى. تاريحي-فيلولوگيالىق زەرتتەۋ. «راۋان»، ا.، 1995; مۇحاممەد حايدار دۋلاتي. ومىرباياندىق-بيبليوگرافيالىق انىقتامالىق. ا.، 1999; يسلام جانە زامان (سۇحباتتار مەن ماقالالار، جولجازبالار مەن ادەبي زەرتتەۋلەر). ا.، 2003; يسلامنىڭ جاۋھارلارى مەن جادىگەرلىكتەرى. تاريحي-فيلولوگيالىق زەرتتەۋلەر، ەسسەلەر مەن وچەركتەر، ا.، 2008.
ءا.دەربىسالى جايلى: ەليتا كازاحستانا، الماتى، 1997, 116-بەت; ءابساتتار دەربىساليەۆ. شىعىستانۋشى - عالىم - ۇستاز. الماتى، 1997, 65 بەت (بيوبيبليوگرافيالىق كورسەتكىش. قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە); قازاق سسر. قىسقاشا ەنتسيكلوپەديا. الماتى، 1988, 3-توم، 150-بەت; ف.ورازاەۆ. قازاق ادەبيەتىن زەرتتەۋشىلەر. «راۋان»، الماتى، 1991, 67-68 بەتتەر; قازاق ادەبيەتى. ەنتسيكلوپەديا، الماتى، 1999, 150-بەت; ۆىسشايا شكولا كازاحستانا ۆ ليتساح، الماتى، 2000, 177-178 بەتتەر; تۇركىستان، حالىقارالىق ەنتسيكلوپەديا. الماتى، 2000, 275-بەت; كتو ەست كتو ۆ كازاحستانە، الماتى، 2001, 136-بەت; قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا، ا.، 2001, 3 توم، 201-202 بەتتەر; قازاقستان جازۋشىلارى. ححع. الماتى، 2004, 99-بەت; «وتىرار». ەنتسيكلوپەديا، الماتى، 178-179 بەتتەر; ءابساتتار دەربىسالى جانە شىعىستانۋ مەن رۋحانيات ماسەلەلەرى. حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى. ا.، 2007.
ءومىربايان قمدب-نىڭ سايتىنان الىندى.
