كۇلتەگىن قۇتلىق (ەلتەرىس) قاعاننىڭ ەكىنشى ۇلى، بىلگە قاعاننىڭ (موگيليان) تۋعان ءىنىسى. شەشەسى ەلبىلگە قاتۇن. جەتى جاسىندا اكەسى قۇتلىق (680-692 جج. بيلىك قۇرعان) قايتىس بولادى. قاعان تاعىنا ونىڭ ءىنىسى قاپاعان (692-716 جج.) وتىرادى. كۇلتەگىن مەن بىلگە، قاپاعاننىڭ ءىنىسى بوگۇنى (716ج.) تاقتان تايدىرىپ، قاعاندىق بيلىكتى بىلگە قولىنا (716-734جج.) الادى. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، كۇلتەگىننىڭ ون جاسىندا ەر اتانىپ، العاش كوزگە تۇسكەن سوعىسى – 694 جىلعى جاۋ جىۋ جانە دين جىۋ ايماقتارىندا بولعان سوعىس. قاپاعان وسى سوعىستا 90 مىڭ تۇتقىندى قولعا تۇسىرگەن. مىنە، وسىدان بىلاي كۇلتەگىننىڭ ەرلىك جولى باستالادى. تاريحي دەرەكتەر سول كەزدەگى ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىندا بولعان قىرعىن سوعىستاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ كۇلتەگىنسىز وتپەگەنىن اڭعارتادى. باتىر 47 جاسقا جەتىپ، قازا تاپقاندا، تورتكۇل دۇنيەدەن تۇگەل ەلشىلەر كەلىپ، رۋحىنا تاعزىم ەتىپتى. باسىنا ەل تاريحىن جازىپ، الىپ ەسكەرتكىش ورناتىپتى. سول ەسكەرتكىشتىڭ عىلىمي كوشىرمەسى بۇل كۇندە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ استاناسىندا، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باس عيماراتىنىڭ تورىندە تۇر.

ءى

الدىمەن تۇلا بويىنان بۋ مەنەن دىم بۇرىككەن

الاي-دۇلەي جەل تۇردى.

دۇنيەنى باسىپ جاتقان

قارا بالشىقتاي قويۋ،

كۇيەدەي قاپ-قارا،

تۇنەك سەرپىلدى.

جوعارىدا ىشىنە جۇلدىزدار جاپسىرعان،

الىپ قازانداي توڭكەرىلگەن،

توسىنە اي ىلگەن،

ومىراۋىنا كۇن تاققان

اسپان پايدا بولدى;

كۇركىرەپ، كۇركىلدەپ وت شاشىپ جاتقان;

الىپ دەنەسىنەن قىپ-قىزىل بولىپ ءورت قاشىپ جاتقان

تاۋ مەنەن تاستار پايدا بولدى.

جەل الىپ كەلگەن دىم مەنەن بۋدان

بۇرقىراپ تاسىپ جاتقان سۋلار پايدا بولدى.

نايقالعان نۋلار پايدا بولدى.

سونان كەيىن ادام شىقتى.

اشىعان قامىرداي بوپ

كوتەرىلىپ دەمىككەن قارا جەردى باسىپ كوردى،

جۇندەي بوپ ۇيىسقان

قارا بۇلتتاردى

قولىمەن ولاي-بۇلاي اۋدارىپ

اشىپ كوردى.

التاي تاۋىم بەسىك بولىپ تەربەتكەن،

جارقىلداعان وت پەن سارقىراعان سۋدىڭ ىشىندە ەرجەتكەن –

كوك ءتاڭىرىنىڭ وعلاندارى

بۇكىل تۇرىك جۇرتىنىڭ ارلاندارى مەن قابىلاندارى،

بۋمىن قاعان مەن ىستەمى قاعان تاققا قوندى.

ەلىمدى ەل ەتەمىن دەپ، جەرىمدى كوگەرتەمىن دەپ

وتتاي اساۋ، وقتاي ۇشقىر اتقا قوندى.

ورماندار اڭعا تولدى.

ءورىسى مالعا تولدى.

جەرىنىڭ تەگىنەن ماي اعىپ تۇرعان،

اعاشتارىنىڭ بالاعىنان بال اعىپ تۇرعان ەل بولدى.

قۇنارى اسىل جەر بولدى.

سول ەلدىڭ اينالاسى تۇگەل – بۇزىلعان سەڭدەي

جاپىرىپ كەتكىسى كەپ تۇرعان;

كوشكەن سەلدەي

ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارىپ

باتىرىپ كەتكىسى كەپ تۇرعان

دۇشپان ەكەن.

كۇندەردىڭ كۇنىندە

جان-جاعىنان ولار

قۇرساۋداي ءبۇرىپ قىسقان ەكەن.

سول كەزدە كوك تۇرىكتەردىڭ كەۋدەلەرى كورىكتەي ىسىنگەن.

جاياۋلىنى – قۇمالاقتاي! – نايزاسىنىڭ ۇشىنا ءىلىپ،

اتتىلىنى – قۋالاپ جۇگىرىپ! – بورىكتەي تۇسىرگەن.

باستىنى – باستارى جەرگە تيگەنشە يدىرگەن –

تابانىن جالاتىپ، ارتتارىن سۇيدىرگەن.

تىزەلىنى – تىزەلەرىن دىرىلدەتىپ

تۇيەدەي باقىرتىپ شوگەرگەن.

قالعاندارى وق تيگەن ماقۇلىقتاي قاشىپ،

تاۋ مەنەن تاستاردان اسىپ

الدى-ارتىنا قاراماي جونەلگەن.

حالقىنا ىلگەرىدە جاتقان

(كۇن شىعىستاعى) قادىرقان قويناۋىن سىيلاپ،

كەرىدە جاتقان (كۇن باتىستاعى) تەمىر قاقپانى جايلاتقان.

جەڭىسپەنەن جەلپىندىرىپ وتىز كۇن بويى ويناتقان،

قىرىق كۇن بويى تويلاتقان.

ەكى قاعان دا ەمەندەي بەرىك،

بايتەرەكتەي زور،

توبەنى سۇيرەپ اكەتەردەي الىپ بولعان.

سول ەكەۋىنىڭ تۇسىندا

ەل-جۇرتى مولشىلىققا مالتىعىپ ءجۇزىپ،

ىرىس پەن قۇتقا كەڭىردەكتەرىنەن كەلىپ قارىق بولعان!

ساربازدارى قارا جارتاستاردان قامال قالاپ جاتقان.

ال ەكى قاعان تاۋلاردىڭ يىعىنا شىعىپ،

بۇلتتاردى باۋىرىنا باسىپ

سولارعا قاراپ جاتقان.

حالقى ءۇيىرىن ىزدەگەن، ايعىرلارداي كىسىنەپ،

بوتاسىن ىزدەگەن ارۋانالارداي بوزداپ – جىر تولعاسا! –

كولدەردى تاسىتىپ تاۋلاردى قوزعاعان ەكەن;

ءبىرىن-ءبىرى تىڭداعان،

وزدەرىنە اقىرىپ سويلەمەگەن،

اقىرىپ سويلەسە دە،

ارىنا تيەتىندەي ەتىپ باقىرىپ سويلەمەگەن،

ازىپ-توزباعان ەكەن.

ايارلىق پەن وپاسىزدىقتى كورگەندە – وراي دا بوراي – قاباعىنا قار جاۋعان! ءادىل جارعىلارى قارا تاستاردى تۋراپ،

قارا قىلدى قاق جارعان!

سونان كەيىن ولار دەمدەرى ءبىتىپ ومىردەن كەتكەن.

رۋحتارى التاي تاۋدىڭ ۇستىندە

وقشىرايىپ وتىرعان كوك تاڭىرىنە كەتكەن.

ولاردىڭ ءولىمىن ەستىگەن دۇنيە تەڭسەلىپ كەتكەن،

ويپاڭ جەر وپىرايىپ قۇلاپ،

قاقىرايىپ تۇراتىن جوتالار

جەر شوگىپ كەتكەن.

ورماندار شۋلاپ جىلاعان،

كولدەر تۋلاپ جىلاعان.

كۇن شىعىستاعى بوكلى ءشولدىڭ ەل-جۇرتى

قۇم شاشىپ ەڭىرەگەن.

ورتاداعى تاتارلار، كۇل شاشىپ ەڭىرەگەن.

التاي تاۋدىڭ اينالاسىن

ازان-قازان ەتىپ،

كۇڭىرەنىپ، ەگىلگەن قابىرعالارى سوگىلگەن

جوقتاۋلار باستالعان;

ىرگەدەگى تابعاشتار باستارىن تاۋ مەنەن تاسقا ۇرعان.

كۇنى تۇتىلعانداي،

ايى قۇلاعانداي شوشىپ جىلاعان.

ءتۇپىت، اپار، پۋرۋم، قىرعىزىڭ،

ۋچقۋرىقان، قىتاڭ، تاتابىڭ

شاشتارىن ورمانداي جايىپ،

بەتتەرىن تىرناقتارىمەن! – تاستى ورعان تاۋ وزەندەرىندەي! وسىپ جىلاعان.

ءىى

ولاردىڭ ورنىنا وتىرعان ىنىلەرى مەن بالالارى

باستارىندا تورعايدىڭ ميىنداي مي جوق

جامان-جاۋتىك ەكەن.

بويلارى ءبىر قارىس،

ويلارى ءبىرتۇتام شالتىك ەكەن.

ەسىگىندە جۇرگەن قارا قۇلدى دا قارپىپ تاستاي الماعان;

تورىنە شىعىپ تايراڭداعاندى ەڭ بولماسا –

يت قۇساپ – بالاعىنان! –

تارتىپ تاستاي الماعان.

بۇرقىراپ تاسۋدى بىلمەيتىن –

بۇرالقى يت سارىپ، جەتىم لاق سەكىرىپ وتەتىن –

جىلعا بوپ شىققان.

وزدەرى تۇگىل كولەڭكەلەرىنە دەيىن سۇيىق،

مۇرىندارىنان سۋ سورعالاعان

سۇمەلەك، سۇلبا بوپ شىققان.

كوك تىرەپ جۇرەتىن كوك تۇرىك ەلىنىڭ

توت باسقان قىلىشتاي ايباتى ولگەن.

جۇرتتا قالعان وشاقتاي قايراتى سونگەن.

بويكۇيەزدىكتەرى سونداي

وتىرعان جەرلەرىندە ومالىپ،

جاتقان جەرلەرىنەن بۇتىنا جىبەرگەنشە تۇرماعان.

دۇشپاننىڭ ءتىسىنىڭ قايرالعان قىشىرىن ەمەس،

جۋىلعان ىدىستىڭ تىقىرىن تىڭداعان.

ەستىلەردەن ىرگەسىن جىراق سالعان.

الدامشى تابعاشتاردىڭ

زىميان سوزدەرىنە ەستەرى كەتىپ قۇلاق سالعان.

ەلدىڭ جايساڭدارىن جاۋ كورىپ – ۇرىسىن قالعان.

سۇرقيا سوزدەردەن

شوق تۇسكەن كيىزدەي بوپ

بىقسىپ جانعان.

سونان كەيىن وزدەرىمەن وزدەرى جاعالاسىپ كەتكەن،

وزدەرىمەن وزدەرى شابالاڭداپ ءۇرىسىپ،

ابالاسىپ كەتكەن.

بىرىنە ءبىرى! قاقپان قۇرعان.

ءبىرىن-ءبىرى تاقتان قۋعان.

بەستى بۇقانىڭ تەرىسىندەي بەرىك ەل –

بوستەككە جارامايتىن

قوتىر شىبىشتىڭ تەرىسىندەي بوپ ءىرىپ كەتكەن.

قىلىش پەن نايزا تۇگىلى

كەزدىك قايراپ، ىستىك ۇشتاي الماي

دالادا قالعان بۇل ەلدى

كوك ءتاڭىرى تاس توبەلەرىنەن ۇرىپ كەتكەن.

سول ەل – ەل بولا الماي قۇرىپ كەتكەن.

ءىىى

تابعاش جۇرتىنا كوك تۇرىكتەردىڭ

ارىستاي-ارىستاي ۇلدارى

قامىستاي جاپىرىلىپ

كۇس تابان، جالاق ەرىن قۇل بولعان.

كۇن دەسە كوزى، اي دەسە اۋزى بار

ارۋ قىزدارى كۇلدى-كومەش كۇڭ بولعان.

اتتان ءتۇسىپ

سولاردىڭ قويى مەن قاباعىن باققان.

كۇلىمەن كىرىپ، وتىمەن شىعىپ،

قازانىن جاققان.

(وزەكتەرىندە وتتارى بارلار

نامىستان ولەردەي بوپ قابارىپ جاتقان.)

مۇرىندىق سالعان اتانداي

سولاردىڭ جەتەگىندە جۇرگەن.

دۇنيەگە جوندەپ قاراي الماي

جوتا مەن توبەنىڭ ەتەگىندە جۇرگەن.

وت جاقسا – شاقپاعىنا اينالعان،

قول سۇرتسە – قولجاۋلىعىنا،

سىلتەسە – شوقپارىنا اينالعان.

ءوزىنىڭ ەمەس،

تابعاش جۇرتىنىڭ جەرىن كەڭەيتكەن.

تابعاش جۇرتىنىڭ ەلىن كوبەيتكەن.

كۇن شىعىستاعى بوكەي قاعانعا دەيىن اسكەر جۇرگىزگەن.

كۇن باتىستاعى تەمىر قاقپاعا دەيىن اسكەر كىرگىزگەن.

ايتقانىنا كونگەن،

ايداۋىنا جۇرگەن.

ءوزىنىڭ بيلىگىنەن ايىرىلىپ،

سۇڭقارداي قاناتىنان قايىرىلىپ

ەلدىكتەن قالعان.

ءبىر كەزدەگى كۇندەي كۇركىرەگەن،

وت بۇركىپ، شوق شايناسا

دۇنيە تىتىركەنگەن

ەرلىكتەن قالعان.

ءىV

مۇنداي قورلىقتان،

مۇنداي زورلىقتان

كوك تۇرىكتەردىڭ اشۋ-ىزاسى

قارا بۇلتتاردى قاق جارعان،

قىپ-قىزىل نايزاعايلارداي

جارقىلداپ ويناعان!

ىشىنە جاي تاسى تۇسكەن

قارا قازانداي ساقىلداپ قايناعان!

وزەگىندەگى وتى ورتكە اينالعان.

كومەيىندەگى ءسوزى سەرتكە اينالعان.

كۇنى كەشە بالاعىمدا جۇرگەن بيت

باسىما شىقتى دەگەن،

كۇنى كەشە

جۋىندىمدى ىشكەن يت

اسىما قۇستى دەگەن.

كۇنى كەشە

وزگە ەلدىڭ جاندارى

ىرگەسىنەن جۇرە المايتىن

ەلىم بار ەدى عوي.

كۇنى كەشە

وزگە ەلدىڭ مالدارى

كولىم تۇگىل،

شالشىعىن ىشە المايتىن

جەرىم بار ەدى عوي.

تاس توبەمدە ايىم تولىپ تۋاتىن.

سول تۇندەرىم قايدا؟

قاعاندى حالىق ەدىم عوي.

قاعانىم قايدا؟

قاھارلى حالىق ەدىم عوي.

قاھارىم قايدا؟

...بىراق ولار باستارى بىرىگىپ

ورماندارداي بولىپ

ورىندارىنان تۇگەلدەي

ءبىر تۇرىپ كەتە الماعان.

بۇرقىراعان بوراسىنداي سوعىپ

تابعاشتى قۇمداي ەتىپ

سىپىرىپ كەتە الماعان.

بەكتەرى بەلدەسۋگە جاراماعان،

قيىن تۇستاردا جانىن قيىپ

«كەل» دەسۋگە جاراماعان.

سونان كەيىن-اق

قايقى قىلىشتارى – ورتاسىنان! – سىنىپ تۇسكەن.

اساۋ موينىنا قايتادان

قىل شىبىرلى قۇرىق تۇسكەن.

تۇرىك حالقى قان جىلاپ:

اسىل قۋاتىم ءولىپ بارادى دەگەن،

اسىل ۇرىعىم سەمىپ بارادى دەگەن.

V

الدىمەن جوعارىداعى كوك ءتاڭىرى كۇندەي كۇركىرەپ;

سونان كەيىن جەردىڭ يەسى قوزعالىپ،

تۇرىك حالقى جوعالماسىن دەگەن!

قۇلدىقتا قامالماسىن دەگەن!

ەل بولسىن دەگەن!

باسقا جۇرت اسا المايتىن

بەل بولسىن دەگەن!

كوك ءتاڭىرىنىڭ ءوزى

اكەم ىلتەرىس قاعاندى –

قۋاتتى بولسىن دەپ! –

قارا بۇلتقا وراپ

توبەسىنە كوتەرگەن.

شەشەم ىلبىلگە قاتىندى –

شۋاقتى بولسىن دەپ! –

اق بۇلتقا وراپ توبەسىنە كوتەرگەن.

سول-سول-اق ەكەن قاعان اكەم

ون جەتى ەردى ەرتىپ اپ،

ەلدىڭ نامىسى بوپ جانعان

بۋداق-بۋداق، ءورتىن اپ،

جورتىپ جونەلگەن.

قارسى كەلگەندى ازۋ تىسىمەن قارپىپ تاستاعان.

اتىنىڭ الماس تۇياقتارىمەن

تارپىپ تاستاعان.

تاۋداعى تۇرىكتەر

ەڭىسكە قۇيىلعان،

ەڭىستەگى تۇرىكتەر

تاۋعا جيىلعان، - كوك تاڭىرگە سىيىنعان! –

ءبىر-بىرىمەن

بۇرقىراپ قاۋىشقان.

ءبىر-بىرىمەن

شۇرقىراپ تابىسقان.

ەرلەر جەتپىسكە جەتكەن، -

تۇتاسقان قولعا اينالعان.

ارقايسىسى جارتاس وڭگەرىپ كەتەردەي

زورعا اينالعان.

كوك ءتاڭىرىنىڭ ءوزى قۋات بەرگەننەن كەيىن،

ۇلى ماقسات پەن مۇرات بەرگەننەن كەيىن –

جاۋلارىن! – قويلارداي بورلىكتىرگەن بورىلەردەي بولعان.

ارقايسىسى ءبىر-ءبىر جوتا بوپ كورىنەردەي بولعان.

جەتى ءجۇزى قاتار قۇيىلعاندا جاۋلارىن! –

سەندەردەي ساپىرعان. تاۋلاردان قۇلاعان سەلدەردەي جاپىرعان.

ىلگەرى-كەيىن اسكەر جۇرگىزىپ – جەلدەردەي ەسكەن.

بۇلتتارداي كوشكەن.

جاۋلارىن تاباندارىنا سالىپ تاپتاپ

مال قىپ كەتكەن حالىقتى،

قاعىنان ايىرىلىپ

قاڭعىپ كەتكەن حالىقتى،

كۇلدى-كومەش كۇڭ بوپ كەتكەن حالىقتى،

قۇلاعى كەسىك قۇل بوپ كەتكەن حالىقتى

ازات ەتكەن.

كۇنى كەشە

بيلىك قۇرعان جاۋلارىن

بەلدەرىنەن بۇگىلدىرىپ،

مويىندارىنان ءيىلدىرىپ

مازاق ەتكەن.

كونبەگەندەرىن كۇلگە اۋناتىپ،

قۇم اساتىپ جەر ەتكەن.

تەنتىرەپ كەتكەن ءتولىس، تارداۋشتى ەل ەتكەن.

ءVى

وڭ جاعىندا تابعاش جۇرتى

تابانعا تۇسپەيمىن دەپ ەسىرگەن.

سول جاعىندا باز قاعان تالاۋعا تۇسپەيمىن دەپ كوسىلگەن.

قىرقىز، قۇرىقان، وتۋز تاتار،

قىتاڭ مەنەن تاتاندار

جان-جاعىنان

قاماپ تۇرعان.

قالعىسا – باس سالعىسى كەپ،

قاراپ تۇرعان.

قىرىق جەتى رەت

جورىققا شىققان قاعان اكەم –

اس-سۋىن اتىنان ءتۇسىپ ىشپەگەن.

قىلىشى قىنىنا تۇسپەگەن.

جيىرما رەت سوعىسقا كىرگەن.

بەتپە-بەت كەلىپ شوپتەردەي قىرقىپ،

اعاشتارداي كەسەتىن شابىسقا كىرگەن.

ەلدى بولعاندى ەلدىگىنەن ايىرعان،

قاعاندى بولعاندى قاناتىنان قايىرعان.

بايلىققا باتقان، باقىتقا كەنەلگەن.

بۇلىقسىنعانىن بۇتاداي سىندىرىپ،

تىزەلىسىن تۇيەدەي شوگەرگەن.

قاتتىسىن بالشىقتاي يلەپ

باستىسىن باسى جەرگە تيگەنشە يدىرگەن –

تابانىن جالاتىپ، تابالدىرىلىعىن سۇيدىرگەن.

وسىلاي

ماقساتىنا جەتكەن.

دۇنيەدەن وتكەن.

VII

اعام تاققا وتىرىپ قاعان بولدى.

ەلى مەن جەرىنە قارا جارتاستاردان سوققانداي قامال بولدى.

ەرلەرىنىڭ نامىسىن ۇرلەپ

ءورت قىلدى.

كەدەيىن باي ەتتى،

ازىن كوپ قىلدى.

مەن ءوزىم تاردۋش حالقىن

جاتقىزىپ-ورگىزەتىن شاد بولدىم.

بەيشاراعا قورعان، بايعۇسقا باق بولدىم.

اعام ەكەۋىمىز

جاسىل وزەندى شانتۋن جازىعىنا دەيىن،

باتىستاعى قاقپاعا دەيىن،

كوگمەن اسىپ قىرقىز جەرىنە دەيىن

اسكەر جۇرگىزدىك.

باسىن كوتەرگەنىن باسىن جەرگە تيگىزدىك.

ىنىنەن شىققانىن

ىنىنە قايتا كىرگىزدىك.

ون ءۇش جىل قاعىستىق،

ون ءۇش جىل سوعىستىق.

كەڭدىك قۇرعاندى

كەڭدىگىنەن ايىردىق،

ەلدىك قۇرعاندى

ەلدىگىنەن ايىردىق.

كوكىرەك كەرىپ كەلگەندى

كەيىن شەگەردىك،

باستىنى جۇگىندىردىك،

تىزەلىنى شوگەردىك.

تۇرگىش قاعان تۋىسىمىز بولاتىن.

ىرگەدە جاتقان ۇلىسىمىز بولاتىن.

تاسىپ كەتكەن ەكەن.

ەرنەۋىنەن شىعىپ اسىپ كەتكەن ەكەن.

شوپتەي جۇلدىق، قىناداي قىردىق.

ارعى قانداسىمىز ون-وق حالقىن

جاقىننىڭ مازاعىنان قۇتقاردىق.

دۇشپاننىڭ ازابىنان قۇتقاردىق.

بارس بەككە قارىنداسىمىزدى حانشالىققا بەرسەك،

ول بىزگە جونىن كورسەتتى.

جونىنان تاسپا تىلدىك!

باسىنان جاعىن ايىرىپ،

قاسقا قىلدىق.

ۇلدارىن قۇل ەتتىك،

قىزدارىن كۇڭ ەتتىك.

قۇمالاقتاي شاشىلىپ كەتكەن قىرقىزدى

بىرتىندەپ جيناپ جۇرت ەتتىك.

قايتادان تۇرىك ەتتىك.

كەزىندەگىسىن كەشىردىك،

جەسىرىنىڭ قۇرساعىن قامپايتىپ،

جەتىمىن جەلكىلدەتىپ وسىردىك.

VIII

قادىرقان جەرىن باسىپ جاتقان جۇرتقا اينالدىق.

سىلەكەيى بال بوپ اققان قۇتقا اينالدىق.

كەڭۋ تارمانعا دەيىن ەل قوندى.

سۋى سارقىراپ اققان،

كولى جارقىراپ جاتقان جەر بولدى.

قۇلىمنىڭ ءوزى قۇل جۇمسايتىن بولدى.

كۇڭىمنىڭ ءوزى كۇڭ جۇمسايتىن بولدى.

كوپتىگىمىز سونداي

اعالارى ىنىلەرىنىڭ،

ىنىلەرى اعالارىنىڭ،

اكەلەرى قاپتاعان بالالارىنىڭ

اتتارىن شاتاستىراتىن.

ءبىز سونداي كوپ بولدىق.

IX

تۇرىك، وعۋز بەكتەرى! قۇلاق ءتۇر!

مەنىڭ قازىر جانىم قانجىلاپ تۇر.

ۇستىڭە كوك ءتاڭىرى تاۋ قۇلاتپاسا،

قارا جەر قاق ايىرىلماسا

سەنى كىم الاتىن ەدى؟

ارىستانداي اقىرىپ تۇرساڭ،

سەنىڭ قاسىنا كىم باراتىن ەدى؟

ەندى ماڭدايىڭدى تاسقا ۇر!

ءىبىلىس يەكتەپ، الباستى باسقىر!

وزەگىڭدى ءورت ەتىپ، وكىن!

جەر سابالاپ جىلا!

جارىلعان جارتاستاي وپىرىل!

داۋىلدى كۇنگى ەمەندەي قۇلا!

اسىپ-توگىلىپ

قاعىڭدىڭ.

ءتاڭىرىنىڭ الدىندا

جازىپ-جاڭىلدىڭ.

ەلىڭدى كوزگە ىلمەدىڭ،

قاعانىڭا قارسى شىعىپ ءبۇلىندىڭ!

ءتۇڭىلدىم!

جاراقتى جاۋ سەنى قاڭباقتاي قۋىپ اكەتتى.

سۇڭگىلى جاۋ سەنى

جاپىراقتاي جۇلىپ اكەتتى.

جەرىڭدى تاستاپ قاشتىڭ.

زار يلەپ، قاقساپ قاشتىڭ.

ايتشى، بارعان جەرىڭنەن

پانا تاپتىڭ با؟!

سەنى قورعايتىن قارا تاپتىڭ با؟!

قاراعايداي بويىڭ

شىبىقتاي ءيىلدى.

قانىڭ سۋداي اقتى.

سۇيەگىڭ تاۋ بوپ ءۇيىلدى.

التىن ايدارلى ۇلىڭ قۇل بولدى.

كۇمىس تۇلىمدى قىزىڭ كۇڭ بولدى.

ح

تۇرىك حالقىنىڭ اتى

قۇمعا سىڭگەن سۋداي

قۇرىماسىن دەپ،

اسىپ تۇرعان ايبىنى

شوپتەي جۇلىنباسىن دەپ

اكەمدى قاعان،

شەشەمدى حانشا ەتكەن

ءتاڭىرى مەنى دە قاعان ەتتى.

جەرىمە قورعان، ەلىمە قامال ەتتى.

مەن اتاعى اسقاقتاپ جاتقان ەلگە قاعان بولعام جوق;

بايلىققا باتپاقتاپ جاتقان ەلگە قاعان بولعام جوق.

مەن كيەرگە تونى جوق،

ىشەرگە اسى جوق،

شىعاتىن جولى جوق

جاۋتىك ەلگە قاعان بولدىم.

ءىنىم كۇلتەگىن ەكەۋىمىز

اكەمىز بەن اعامىز

ەل ەتكەن ەلدى،

جەر ەتكەن جەردى

ساقتاپ قالامىز دەپ

تۇندە ۇيىقتامادىق،

كۇندىز وتىرمادىق.

قىزىل قانىمىزدى توكتىك،

قارا تەرىمىزدى جۇگىرتتىك.

سەڭدەردەي ساتىرلادىق،

سارىايازداي ساقىلدادىق.

كۇلتەگىن ەكەۋىمىز

ءولىپ-ءوشىپ ءجۇرىپ

دۇشپاننىڭ قانىن

بەلۋاردان كەشىپ ءجۇرىپ

ەلدى – قايتادان! – ەل ەتتىك،

جەردى – قايتادان! – جەر ەتتىك.

ەلىمدى سۋعا باتىرمادىم،

وتقا كۇيدىرمەدىم.

ەشكىمگە

باستارىن يدىرمەدىم!

ويعا بوسقان حالقىم

قانداستىعىن ايتا كەلدى،

قىرعا قاشقان حالقىم

باۋىرىم دەپ قايتا كەلدى.

حالقىمدى تويدىرايىن دەپ،

جىلاپ-سىقتاعانىن

قويدىرايىن دەپ

تەرىسكەيدەگى وعىز تاراپقا،

شىعىس قىتاڭعا،

تاتابى تاراپقا،

تۇستىكتەگى تابعاش تاراپقا

ون ەكى رەت قول كىرگىزدىم.

باستارىنا قاپ-قارا بۇلت ءۇيىرىپ،

ەڭسەلەرىن ەزگەن سور كىرگىزدىم.

ءتاڭىرىم جارىلقاپ، تاۋسىلعان قۇتىم قايتادان قۇيىلدى.

شاشىلعان ىرىسىم قايتادان جيىلدى.

ازدى كوپ قىلدىم، كەدەيدى باي ەتتىم.

كورىكسىزىن كۇن، اجارسىزىن اي ەتتىم.

ءتورت تاراپ تۇگەلىمەن اياعىما كەلىپ باس ۇرىپ جاتتى.

ەلىمنىڭ داڭقىن كوتەرىپ،

ايبىنىن اسىرىپ جاتتى.

قازانىم قۇتقا تولدى،

ەل-جۇرتىم بۇتقا تولدى!

ءحى

اكەم قايتىس بولعاندا

ءىنىم كۇلتەگىن جەتىگە ەندى تولعان ەدى.

سول كەزدىڭ وزىندە-اق،

كوركىنە ەلى تويعان ەدى.

شەشەم ۇماي قاتىن

كۇلتەگىندى باتىر ەتتى.

سونىسىمەن

ەلى مەن جۇرتىنا جاقىن ەتتى.

ون التىعا تولعاندا

قاعان اعامنىڭ قۇرعان ەلىن زورايتتى.

ىرىسىن تاسىتىپ،

نەسىبەسىن مولايتتى.

التى شۋب ساعدات تاراپتى

تالقانداپ بۇزدىق.

ادامدارىن مال سياقتى ءيىرىپ،

ارقانداپ تىزدىك.

تابعاش، وڭ تۇتىق قاپتاپ كەلدى.

شالعىنىمدى جاپىرىپ،

ءورىسىمدى تاپتاپ كەلدى.

كۇلتەگىن جاياۋ اسكەرىمەن

جالىن بوپ ءتيدى.

تاستاي ۇكتى،

تارىداي ءتۇيدى.

كۇل-تالقان بوپ قيرادى.

كۇلتەگىن ءىنىم

قولعا تۇسكەندەرىن

كوگەندەپ تۇرىپ

قاعانعا سىيلادى.

جيىرما ءبىر جاسىندا

بىلەگى كەلساپتاي،

بالتىرى

كەلىدەي بولىپ تولىستى.

قۇلاننىڭ ەتىن

اسپاي اسايتىن

چاچا سەنۋىڭمەن سوعىستى.

ءا دەگەندە تادىقتىڭ

چۋرى بوزىنا قارعىپ ءمىندى.

ول ات مەرت بولدى.

سونان كەيىن

ىشبارا جامتار بوز اتتى

ءمىنىپ شاپتى.

قاپتالداعىنى قايمىقتىرىپ،

قارسى كەلگەندەرىن ءتۇرىپ شاپتى.

ول ات تا مەرت بولدى.

ءۇشىنشى رەت جەگىن سەلىك-بەكتىڭ تورى اتىن ءمىندى.

جاۋىن نايزا بوپ جىرتىپ، قىلىش بولىپ ءتىلدى.

ول ات تا مەرت بولدى.

قاراپ تۇرعان جۇرتتىڭ كەۋدەسىنە دەرت تولدى.

كۇلتەگىن ءىنىم

اشۋ-ىزادان ءورت بولدى.

ساۋىتىنا

اۋانى ءتىلىپ،

جىلانداي ىسقىرىپ ۇشقان جۇزدەن استام وق ءتيدى.

سوندا دا قايتپادى.

جاۋلارىن

بۇتالارداي بۇراپ سىندىرىپ

جوق قىلدى.

جەر بايىرقىنىڭ

ۇلىع ىركىڭى

بىزدەرگە قاس بولدى.

قانى قاتقان تاس بولدى.

ولاردى دا قۋىپ

تۇرگى جارعۇن كولىنە باتىردىق.

كولىنىڭ ءوزىن قايناعان قازانداي ەتىپ

ساپىردىق.

ۇلىع ىركىڭ قۋعىنعا تۇسكەن

تۇلكىدەي ساستى.

ايتەۋىر سىتىلىپ شىعىپ

الدى-ارتىنا

قاراماي قاشتى.

كۇلتەگىن وتىزعا تولدى.

تۇلا بويى

تاۋ وزەندەرىندەي

بۇرقىراعان اعىسقا تولدى.

قىرقىزعا اتتاندىق.

جول-جونەكەي

سۇڭگى بولامايتىن

قاسات قاردى

قاق ايىرىپ وتتىك.

كوگمەن تاۋىنان استىق.

قىرقىز حالقىن

ۇيقىدا باستىق.

ولاردىڭ قاعانىمەن

سۋڭا جىشتا جولىعىستىق.

قارسى تۇرعان تاۋلاردان

دومالاعان تاستارداي

ءبىر-بىرىمىزبەن

ساتىر-سۇتىر سوعىلىستىق.

كۇلتەگىن بايىرقىنىڭ اق ايعىرىن ءمىنىپ شىقتى.

قىلىشتاي بوپ ورتامىزدى ءتىلىپ شىقتى.

ءبىر باتىرىن

كولدەن كوتەرىلە بەرگەن

قازداي ەتىپ

اتىپ ءتۇسىردى.

ەكى باتىرىن

اتتىڭ ۇستىنەن

بورىكتەي ەتىپ

نايزاسىمەن قاعىپ ءتۇسىردى.

تەبىنگەنىندە

اق ايعىردىڭ قابىرعالارى كۇتىرلەپ سىنىپ كەتكەندەي بولدى.

تۇيىلگەنىندە قارا تاستىڭ سۋىن سورعالاتىپ سىعىپ كەتكەندەي بولدى.

سول جىلى تۇرگىس تاراپ جاققا التىن جىشتى پىشاقتاي ءتىلىپ كەسە جورتتىق. قاپ-قارا بوپ اققان ەرتىس وزەنىن ومىراۋلاپ كەشە جورتتىق.

تاعى دا تالاي-تالاي تاۋلاردان استىق.

تۇرگىس حالقىن ۇيقىدا باستىق.

تۇرگىس بولچۋدا وتتاي بۇرقىراپ،

قۇيىنداي قۇتىرىپ كەلدى.

جولىنداعىسىن قارا جاۋىنداي جاپىرىپ،

الدىنداعىسىن قارا داۋىلداي سىپىرىپ كەلدى.

كۇلتەگىن باشگۋ بوز اتقا قوندى.

كوكىرەگى ءىسىپ كەتكەن اشۋعا،

كەۋدەسى ىسىپ كەتكەن ىزاعا تولدى.

جاندارىن الىپ، جانىمىزدى بەرىپ سوعىستىق.

اپپاق قارعا قىزىل قانىمىزدى توگىپ،

بارىمىزدى سالىپ الىستىق.

ىرعاپ سوققان نايزامىز

ساۋىتتارىن كيىزدەي تەستى.

سىلتەگەن قىلىشىمىز

مويىندارىن مۇيىزدەي كەستى.

قالعانىن سول جەردە

لاقتاي باقىرتىپ باۋىزدادىق. بەتىمەن كەتكەن ەلىن

شىدەر سالىپ اۋىزدادىق.

تاعى دا جورىققا شىقتىق.

الىسقاندى الىپ ۇرىپ جىقتىق.

ءىنجۋ وزەنىن كەشىپ، تەمىر قاپىعا اسكەر جۇرگىزدىك.

ولاردى بۇرالقى يتتەي ەتىپ قىڭسىلاتىپ، ۇرگىزدىك.

تۇرگىس حالقى جاۋ بولىپ كەنەرەس تاراپقا تارتتى.

ءبىزدىڭ اسكەرىمىز شارشاپ-شالدىققان ارىق-تۇرىق ەدى.

ازىعى قۇرىپ ەدى.

از قولدى ەرتىپ كۇلتەگىن باتىر العا كەتتى.

اق قار، كوك مۇز اسۋدان جانىن جالداپ ءوتتى.

الىپ شالچى اق اتىن ءمىنىپ شىعىپتى.

قارسى كەلگەن دۇشپانىن

ءورت تيگەن ورمانداعى

اڭدارداي ەتىپ ءتۇرىپ شىعىپتى.

ودان ءارى كۇشۋ تۋتۋقپەن سوعىسقان ەكەن.

نايزا سەرمەسىپ، قىلىش سىلتەسىپ قاعىسقان ەكەن.

باتىرلارىن تۇگەل جارىپ كەتىپتى.

ۇيلەرىن توناپ، قالعانىن جاعىپ كەتىپتى.

تاماق ىدىق باستا تاعى دا سوعىس بولدى.

كۇلتەگىن وتىز جاستا ەدى.

بويىنداعى كۇشى تەرىسىنە سىيمايتىن،

كۇيەككە تۇسكەن بۇقاداي ورىسىنە سىيمايتىن باسقا ەدى.

الىپ شالچى اق اتىنا ءمىنىپ،

ەسى شىعىپ ەبىنە ءتيىستى.

ەكى اياعىمەن اتتىڭ وكپەسىن ۇرىپ،

تەبىنە ءتيىستى.

ەكى باتىرىن قويانداي ەتىپ قۋىپ ءجۇرىپ تۇيرەدى.

جەرى قانعا بوكتى،

ەلى كۇتىرلەپ سىنعان قامىستاي كۇيرەدى.

كۇلتەگىن وتىز بىرگە كەلدى.

بەت قاراتپايتىن وتتاي بولدى.

قوزى جاۋىرىندى وقتاي بولدى.

ازدى باتىردى، كوپتى جاپىردى.

كۇلتەگىن الىپ شالچى اق اتقا تاعى دا ءمىنىپ،

ەزگىل حالقىن شاپتى.

قارسى كەلگەنىن قالپاقتاي قاقتى.

قاشقانىن قاراقۇسىنان اتتى.

الىپ شالچى اق اتى

سول جەردە مەرت بولدى.

كۇلتەگىننىڭ كەۋدەسىنە دەرت تولدى.

توعۋز وعۋز حالقى ءوزىمنىڭ باۋىرىم ەدى.

جەڭسەم جارقىراپ تۇراتىن ماڭدايىم،

جەڭىلسەم سىز وتكىزبەيتىن جانۋارىم ەدى.

تۇلەن ءتۇرتىپ ول دا ماعان قاس بولدى.

تاماعىما كەپتەلىپ قالعان تاس بولدى.

ولارمەن بەس رەت سوعىستىق.

الدىمەن توعۋ بالىقتا كەزدەستىك.

سويىل سەرمەسىپ، نايزا كەزەستىك.

كۇلتەگىن ازبان اتىن ارقىراتىپ،

قىلىشىن جارقىراتىپ

تاعى دا ەبىنە ءتيدى. تاعى دا تەبىنە ءتيدى.

التى باتىرىن شانشىپ،

جەتىنشى باتىرىن

قىلىشىمەن قۇلاننىڭ ەتىندەي ەتىپ

تۋراپ تاستادى.

قالعاندارىن شىبىق قۇرلى كورمەي. مويىندارىن بۇراپ تاستادى.

ەكىنشى، قۇشلاعاقتا ەدىزگە جولىقتىق.

شارشاپ-شالدىقتىق، تورىقتىق.

كۇلتەگىن از جاعىزدى ءمىنىپ،

ءبىر باتىرىن تۇيرەپ ءتۇسىردى.

توعىز باتىرىن اتتىڭ ۇستىنەن سۇيرەپ ءتۇسىردى.

ءۇشىنشى، وعۋزبەنەن قاعىستىق.

كۇلتەگىننىڭ استىندا ازبان اق بار ەدى،

اسكەرىن تاس-تالقان ەتتىك.

ەلىن تۇزاققا تۇسكەن قاسقالداق ەتتىك.

ءتورتىنشى، چۋش باسىندا سوعىستىق.

ەلىرىپ كەلگەن جاۋلاردى

نۋداي جاپىرىپ جىبەردىك.

سۋداي ساپىرىپ جىبەردىك.

الىبىن – ماڭدايىن قاق ايىرىپ – ۇردىق.

قالعانىن قويداي ءيىرىپ قىردىق.

بەسىنشى، ەرگەنى قادازدا وعۋزعا كەز بولدىق.

كۇلتەگىننىڭ استىندا از جاعىزى بار ەدى.

اتى جار، ءوزى نار ەدى.

ولاردىڭ ەكى باتىرىن

شاباقتاي تاستادى.

اتىنىڭ تۇياعىمەن جانشىپ تاستادى.

ماعى قۋرعاندى قىستاپ،

جاز شىعا وعۋزدى تاعى شاپتىق.

قاعاتىنىن قاقتىق، اتاتىنىن اتتىق.

كۇلتەگىن وردادا قالعان.

وعۋز جاۋ وردانى الماق بولدى.

تابانعا سالماق بولدى.

كۇلتەگىن وگسىز اتىن ءمىنىپ،

وشىگىپ كەتتى.

جىن ۇرعانداي قالشىلداپ،

ەسىرىپ كەتتى.

وردانى بەرمەدى.

ءحىى

حانىم-شەشەم، اپالارىم، كەلىندەرىم، كۇنىكەي-قانەكەيلەرىم،

ءتىرى قالعان بارشا جۇرت، قۇلاق سالىڭدار! –

كۇلتەگىن بولماسا

جاۋدىڭ قولىنا ءتۇسىپ

تەزەك تەرىپ، جاپا باساتىن كۇڭ بولاتىن ەدىڭدەر،

قۇلاعى كەسىك قۇل بولاتىن ەدىڭدەر،

كونبەسەڭدەر كۇل بولاتىن ەدىڭدەر.

سونى ءبىلىپ الىڭدار!

ءحىىى

كۇلتەگىن ءىنىم قايتىس بولدى.

تاۋىم قۇلادى،

جاۋىم قۋاندى.

قايعىدان – ءورت شالعان قاراعايداي – قاپ-قارا بوپ كەتتىم.

كورەر كوزىم كورمەستەي بولدى.

بىلەر بىلىگىم بىلمەستەي بولدى.

سوزىمنەن زار توگىلدى.

ادام دەگەن ولمەس ءۇشىن تۋار ما؟!

اششى-تۇششىنى كورمەك ءۇشىن تۋار ما؟!

قايعىردىم! كۇنىمدى قۇلاتتىم،

ايىمنان ايىرىلدىم!

كوزىمنەن جوڭكىگەن سەلدەي جاس قۇيىلسا،

كەۋدەمە داۋىلدى جەلدەي وكسىك تولسا

تاعى دا قايعىردىم. قاتتى قايعىردىم!

ەكى شاد پەنەن ءىزباسار ءىنى-جيەنىم،

وعلانىم، بەكتەرىم، قالىڭ حالقىم،

بۇگىنىڭ مۇنار، ەرتەڭىن ءتۇن بولا ما دەپ قايعىردىم.

كورەر كۇنىڭ مۇڭ بولا ما دەپ قايعىردىم!

ءحىV

ەڭىرەپ ەگىلگەن قىتاڭ، تاتابىن باستاپ

ۋدار سەنۋڭ كەلدى.

قايعىدان قابىرعالارى سوگىلگەن

تابعاش قاعاننان ءىسيى لەكەڭ كەلدى.

بايلىقتارىنىڭ اۋىزىن اشىپ تاستادى –

التىن، كۇمىستى شاشىپ تاستادى.

ءتۇپىت قاعاننان بولەك كەلدى.

ول دا ەرەك كەلدى.

كۇنباتىستاعى جۇرتتارىنان نەڭ سەۋڭ، وعىل تارقان جەتتى.

ولار دا تارتىنباي دارقان جەتتى.

ون وق وعلىم، تۇرگىس قاعاننان ماقراش تامعاشى اڭىراپ كەلدى.

قىرقىز قاعاننان تاردۋش ىنانچۋ چۋر زارلاپ كەلدى.

قارا تاستارعا قۇمنىڭ بەتىنە سىزعانداي ەتىپ ورنەك سالاتىن،

بوياۋلى ءجىپ توككەندەي ارلەپ سالاتىن

تابعاش قاعان جيەنى چان سەڭۋڭ كەلدى.

XV

كۇلتەگىن باتىر ون جەتىنشى كۇنى قازا بولدى.

جەردىڭ ۇستىندە قايعى،

اسپاننىڭ استىندا ازا تولدى.

قوي جىلىنىڭ توعىزىنشى ايىندا،

جيىرما جەتىنشى كۇنى اسىن بەردىك.

بالبال تاسى مەن بىتىگ تاسىن

مەشىن جىلىنىڭ جەتىنشى ايىندا،

جيىرما جەتىنشى كۇنى باعىشتادىق.

كۇلتەگىن جانىن كوك تاڭىرگە تابىستادىق.

كۇلتەگىن بۇل دۇنيەدەن قىرىق جەتى جاسىندا ءوتتى.

بىتىگ تاس، ءبادىز تاس جاساۋعا قانشاما تويعۇن، ەلتەبەرلەر جەتتى.

ەركىن ادەبي نۇسقاسىن جاساعان تەمىرحان مەدەتبەك

Abai.kz