زارقىن تايشىباي. ابايدىڭ ناعاشىلارى مەن قايىن جۇرتى تۋرالى
ۇلى ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى ماعلۇماتتاردىڭ نەعۇرلىم تولىق بولۋى ءۇشىن ونىڭ ناعاشىلارى مەن قايىن جۇرتى جونىندەگى دەرەكتەردى دە قامتۋ ماڭىزدى بولماق. اقىننىڭ اتا تەگى تۋرالى ءبىرشاما زەرتتەۋلەر بارشىلىق. الايدا، ونىڭ ءبىرجارىم عاسىرلىق مۇشەل تويى كەزىندە دە، كەيىن دە ابايدىڭ اناسى جاعىنان كەلەتىن تۋىستارى ەسكەرىلگەن جوق. ازاماتتىڭ قالىپتاسۋىنا بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتەتىن وتباسى، ونىڭ ىشىندە بايبىشەسى تۋرالى ماعلۇماتتار از.
اباي دەسەك - قازاق دەپ، قازاق دەسەك - ارقايسىمىز-اق ءبىر كوتەرىلىپ، قاناتىمىزدى ءبىر قومداپ قالعىمىز كەلدى. حالقىنىڭ ۇلى بولىپ تۋىپ، تۋ ۇستارى بولىپ وتكەن دانىشپان دۇنيەدەن ءجۇز جىل بۇرىن وزسا دا، ۇرپاقتارىنا ازىق بولىپ وتىر. ازىق بولعاندا كومەيدەن ءوتىپ، تانگە قۋات بەرگەنىن ەمەس، كوكەيدە جاڭعىرىپ جانعا بەرگەن رۋحاني بايلىعىن ايتامىز. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ءبىر توپتا اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ: "اپىر-اي، قازاقتىڭ باعىنا اباي تۋماسا، ابايدى ايداي الەمگە جايعان مۇحتار تۋماسا، نە بولار ەدى؟" دەپ قالعانىن وتىرعان قاۋىمنىڭ ىشىندە اڭعارعانى دا، اڭعارماعانى دا، ەستىسە دە تۇسىنبەگەنى بولعانىنا ءوزىمىز كۋا...
ۇلى ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى ماعلۇماتتاردىڭ نەعۇرلىم تولىق بولۋى ءۇشىن ونىڭ ناعاشىلارى مەن قايىن جۇرتى جونىندەگى دەرەكتەردى دە قامتۋ ماڭىزدى بولماق. اقىننىڭ اتا تەگى تۋرالى ءبىرشاما زەرتتەۋلەر بارشىلىق. الايدا، ونىڭ ءبىرجارىم عاسىرلىق مۇشەل تويى كەزىندە دە، كەيىن دە ابايدىڭ اناسى جاعىنان كەلەتىن تۋىستارى ەسكەرىلگەن جوق. ازاماتتىڭ قالىپتاسۋىنا بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتەتىن وتباسى، ونىڭ ىشىندە بايبىشەسى تۋرالى ماعلۇماتتار از.
اباي دەسەك - قازاق دەپ، قازاق دەسەك - ارقايسىمىز-اق ءبىر كوتەرىلىپ، قاناتىمىزدى ءبىر قومداپ قالعىمىز كەلدى. حالقىنىڭ ۇلى بولىپ تۋىپ، تۋ ۇستارى بولىپ وتكەن دانىشپان دۇنيەدەن ءجۇز جىل بۇرىن وزسا دا، ۇرپاقتارىنا ازىق بولىپ وتىر. ازىق بولعاندا كومەيدەن ءوتىپ، تانگە قۋات بەرگەنىن ەمەس، كوكەيدە جاڭعىرىپ جانعا بەرگەن رۋحاني بايلىعىن ايتامىز. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ءبىر توپتا اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ: "اپىر-اي، قازاقتىڭ باعىنا اباي تۋماسا، ابايدى ايداي الەمگە جايعان مۇحتار تۋماسا، نە بولار ەدى؟" دەپ قالعانىن وتىرعان قاۋىمنىڭ ىشىندە اڭعارعانى دا، اڭعارماعانى دا، ەستىسە دە تۇسىنبەگەنى بولعانىنا ءوزىمىز كۋا...
ۋاقىت كەيۋانا ءوز دەگەنىن ىستەدى. كەزىندە كىم قانداي باعا بەرسە دە، اكەسىنىڭ اتىمەن قۇنانبايدىڭ ۇلى دەسە دە "مەن ادامنىڭ ۇلىمىن" دەپ كەتكەن يبراѕيم ەسىمدى قازاقتىڭ ناعاشىسى كىم ەكەن؟ دەگەن ساۋال اركىمنىڭ كوكىرەگىندە تۇراتىن. ابايدى بىلگەندە ونىڭ ناعاشى جۇرتى شانشار ەلى ەكەنىن بىلەتىن. بىلە تۇرا، ودان بەرى كىمدەر ەكەنى كوپ جۇرتقا بەيمالىم. بىراق قۇنى قالجىڭ دەڭگەيىندە عانا قالىپ كەلە جاتقان ءبىر ماقال بارى راس. "جىگىتتىڭ ىرىك بولماعى - ناعاشىدان، ءۇيدىڭ بەرىك بولماعى اعاشىنان".
"ناعاشىدان" دەگەن ماقالدى شىعارعان مەن ەمەس، حالقىنىڭ ابايىن قاقپايلاپ، قاراكەسەككە تىقپالاعىسى كەلىپ وتىرعان نيەتىمىز جوق. بىلگەننىڭ ارتىعى جوق، مىنا تومەندەگى ءبىراز ءسوز ابايدىڭ ناعاشىلارى تۋرالى.
ۇلى اباي تۋرالى ۇلى اۋەزوۆتەن ءسوز قالعان با، مۇحتار نە دەيدى: "ابايدىڭ ءوز شەشەسى قاراكەسەك ىشىندە بەرتىس تۇقىمى بولادى. ۇلجاننىڭ اكەسى تۇرپانمەن بىرگە تۋىسقان قانتاي، تونتاي قالجىڭمەن داڭقى شىققان بەلگىلى مىسقىلشىل، تاپقىر كۇلدىرگىلەر. بۇل ادەت - بەرتىس، شانشار رۋىنا تۇگەل جايىلعان مىنەز. وسى شانشاردىڭ بۇرىن-سوڭدى زامانعا شەيىن اۋزىنان تاستامايتىن اتاقتى قۋى - تونتاي. تونتايدىڭ بارلىق ءومىرى تۇتاس كۇلكى بوپ كەتكەن. تۇگەلىمەن باستان-اياق جەكە-جەكە كۇلكى اڭگىمەدەن قۇرالادى. سول اڭگىمەلەرگە قاراعاندا تونتايلار - قالىڭ قازاق ورتاسىنىڭ ۇنەمى كوڭىلىن كوتەرىپ جۇرگەن، تاۋسىلمايتىن دۋمان، ۇدايى قىزىق كۇلدىرگىسى. وسى تونتايدىڭ ءىنىسى تۇرپاننان تۋعان ايەل بالا - ۇلجان. ۇلجاندا تۇقىمىنىڭ تاۋىپ ايتقىش قالجىڭشىلدىعى ابدەن بەلگىلى بولعان: ... كەسەك قالجىڭ، اجۋاعا دا ۇلجان كونتەرلى، سوزىرلى، تاپقىر بولعان..."
قاتتى سىرقاتتانىپ، ۇشكىرتۋگە تاعى موللا شاقىرتپاق بولعان بالا-نەمەرەلەرىنە: "جازىلا-جازىلا قوجا-مولدادان دا ۇيات بولدى، ەندى ولمەسەك بولماس" دەپ ءوز بەتىن ءوزى جاپقان، پانيدەن باقيعا كۇلىپ اتتانعان اۋليە اتامىز تونتاي - ابايدىڭ ناعاشىلارىنىڭ ءبىرى.
ەندى بىردە مۇحاڭ وسى ويىن ءوربىتىپ: "ۇلجان - مىسقىلشىل، ساتيريك، قالجىڭشىل ادام بولعان. مىنە، وسى مىنەزدەر ابايعا، تەگىندە، شەشەسى ارقىلى ەنۋى كەرەك".
ابايدىڭ جاس كەزىندەگى مىنەزىن، وزىنە عانا ءتان ۇتقىر دا ۇشقىر ءسوز تۇرپاتىنىڭ تامىرىن مۇحاڭ وسىلاي تاپقان، تاراتقان. ابايدىڭ اباي بولۋىنىڭ ءبىر ۇشىعىن ۇلى جازۋشى وسىلاي اڭعارتىپ قانا وتكەن. سول ابايدىڭ كىندىگىنەن وربىگەن پەرزەنتتەرىنىڭ اياۋلىسى (اكە ءۇشىن بالانىڭ جامانى بولمايدى) اقىلباي ءوز ناعاشىلارى تۋرالى:
ناعاشىم ەر قازىبەك اۋليە وتكەن
پانيدەن ۋاقىت جەتىپ ول دا كەتكەن.
ساسقان جان جەر تۇبىنەن "بابام" دەسە،
ارۋاعى كۇڭىرەنىپ كەلىپ جەتكەن، - دەيدى عوي.
اباي ايتقان دەسە دە، سياتىن ءسوز ەمەس پە؟ اقىلبايدىڭ اقىل-پاراساتى مەن اقىندىق قارىمىنا ءتانتى بولعان اباي كەزىندە وسىناۋ الماستاي وتكىر شىندىققا داۋ ايتپاعان شىعار. "ۇلىم-اۋ، قازىبەك سەنىڭ عانا ناعاشىڭ با، مەنىڭ دە ناعاشىم عوي" دەپ، توستاعانداي كوزىن ءبىر توڭكەرمەگەنىنە كىم كۋا؟ قاسىندا بولعانىمىز جوق، قالعان دەرەك تە جوق، وتكەنگە بولجاۋ ايتساق، بولجاۋىمىز دايەكسىز بولماسا، رەتى كەلىپ تۇر ەمەس پە؟
ەندى اباي ناعاشىلارى تۋرالى از-كەم ءسوزدى ارىدەن باستايىق.
ورتا ءجۇز ارعىننىڭ ءبىر بۇتاعى مەيرام سوپىنىڭ كەنجەسى قاراكەسەك اتانعان بولاتقوجادان تارايتىنى ءمالىم. بولاتقوجانىڭ بالاسى - بوشان. ەرتىسكە قاراي قۇلاعىن ەلدى باۋىر بوشان دەيدى، ول ءبىر كەزدە قازىبەك بي اۋدانى اتانىپ، ءبىر شەتى قارقارالىعا جالعاس جاتقان ۇلكەن ءوڭىر. باتىسقا قارايعى بولىكتى سىرت بوشان دەيدى.
بوشاننان - تاز (باسقاسىن تاراتپاي-اق قويايىق، بارشاعا ءمالىم بەس بوشان), تازدان - بۇلبۇل، بۇلبۇلدان - شانشار. "بولاشاقتى بولجاۋشى شانشار ابىز" اتانعان بابامىزعا بايلانىستى اڭگىمەلەر كوپ، ولاردىڭ ءجونى وزىنشە.
تەكسىز بىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي اتام قازاق ايەل سىيلاماعان دەگەن بوس ءسوز. (سىيلاۋ دەگەندى كىم قالاي تۇسىنەدى، ول باسقا ماسەلە). سىيلاماسا، قاراكەسەكتىڭ ۇرانى "قارقابات انا", ايبيكە جانە نۇربيكە ەلدەرى دەپ تۋ كوتەرىپ، اتاۋ بەرە مە؟
سول شانشار بابامىزدىڭ ايبيكە، نۇربيكە دەگەن ايەلدەرى سوناۋ ءحۇىى عاسىردىڭ اياعىندا تاشكەندى بيلەگەن قاتاعان تۇرسىن حاننىڭ قىزدارى بولسا كەرەك. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حانمەن تىزە قوسىپ، حان تۇرسىننىڭ بۇلىگىن باسقاندا، شانشار باتىر ونىڭ قىزدارىن ولجالاپ، ەلگە اكەلىپ، الاقانعا سالىپ ءوسىرىپ، بوي جەتكىزسە كەرەك. ايتپاقشى، سول بيكەلەردىڭ بىرەۋى - قوڭىربيكە توبىقتىنىڭ اناسى دەپ، شەجىرە ايتادى.
اتالعان ەكى انامىزدان وربىگەندەر بۇل كۇندە بارشىلىق، شۇكىر ۇرپاعى جامان ەمەس. ايتا كەتەيىك، كەيبىر "جازۋشىلار" "ايبيكە" دەپ جازادى. ونىسى - قازىرگى سالتقا ساي ات قويۋ جونىنە كەلتىرگەندىگى. قازىر مىنا ءبىز، بىزدەن بۇرىن وتكەندەر ايبيكە ۇرپاعىمىز دەپ اتايمىز. سونى ماقتان تۇتامىز.
سول ايبيكەدەن تاراعان ۇرپاقتى ايبيكە - شانشار، نۇربيكەدەن - نۇربيكە شانشار دەپ كەتكەن. كەيىن، ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا قازاق دالاسىن جات جۇرت باسا-كوكتەپ بيلەپ، اكىمشىلىك جەر ءبولىسى اتاۋلارىن بەرگەندە دە ءدال وسىلاي "ايبيكە شانشار ەلى" دەپ جىكتەگەن. وسىلاي دەپ بولىستىق باسقارمالارعا اتاۋ بەرىلگەن. "تاتتىمبەت - كيرگيز نۋربيكە شانشاروۆسكوي ۆولوستي" دەيتىنى سوندىقتان. ايتپەسە، ءبارى ءبىر اتانىڭ، ءبىر ادامنىڭ بالاسى.
نۇربيكە انامىزدان بەرتىس تۋعان. بەرتىستىڭ ءبىر بالاسى بەكتەمىردەن موشەكە، بيتەن، شيتەن ەسىمدى بالالارى بولعان.
موشەكەدەن - قازانعاپ. قازانعاپتىڭ 1772 جىلى تۋعانى تۋرالى مالىمەت بار. ولگەن جىلى بەلگىسىز، اركىم ءارتۇرلى ايتىپ ءجۇر، كوزبەن كورگەن قۇجاتىمىز جوق، سوندىقتان قاشان قايتىس بولعانىن ايتا المايمىز. قازانعاپتان تاتتىمبەت تۋعانىن بۇكىل قازاق بىلەدى. قازاقتىڭ ۇلى كۇيشىسى تاتتەكەڭ تۋرالى باسقا ءسوز ايتپايىق، اڭگىمە ابايدىڭ ناعاشىلارى تۋرالى.
بيتەننەن - قانتاي، تونتاي جانە تۇرپان. قىر ەلىندە بيتەندى شيتەننەن بولمەيدى، تەتەلەس بولعاندىقتان با، اراسىنا جىل تولماي تۋعان ەگىز دەپ ەسەپتەي مە، ايتەۋىر بيتەن-شيتەن دەپ قوساقتاپ ايتادى. سويتەدى دە، ابايدىڭ ناعاشىسى، ونىڭ ىشىندە تۋعان ناعاشىسى بيتەن-شيتەن دەپ قوساقتاپ جىبەرەدى. ورايى كەلىپ تۇرسا، ءسوزدىڭ جىمى قابىسىپ تۇرسا، ايىپ جوق قوي، ايتسە دە ابايدىڭ تۋعان ناعاشىسى - بيتەن.
مىنە، سول بيتەننەن قانتاي، تونتاي، تۇرپان دەدىك. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دەرەكتەرىنىڭ بۇلجىماس دالدىگىنىڭ دالەلى وسىنداي. تۇرپاننىڭ ۇلجان، مولقارا اتتى قىزدارى بولعان ەكەن. ۇلجان اپامىز - ابايدىڭ اناسى.
كىتاپتا جازىلماسا دا، قاراكەسەك ىشىندە ءالى ايتىلادى: "قارادان حان بولعان، قاراڭعىدا جول تاپقان قارا بارىس قۇنانباي" ۇلجان انامىزعا قارسى سوزگە كەلە بەرمەيدى ەكەن. "سەن ايتاسىڭ، سەنىڭ ءسوزىڭ ەمەس اتالارىڭ سەسكەندىرەدى" دەپ باسىلىپ قالادى ەكەن. سول ۇلجان انامىز - دۇنيەگە ابايدى اكەلگەن.
بيتەنۇلى قانتاي مەن تونتاي تۋرالى رەسەيدىڭ وتارلاۋشى ۇكىمەتىنىڭ جازىپ قالدىرعان دەرەكتەرى بارشىلىق. وقىرمان قاۋىمعا ماعلۇمات، كەيبىر ۇزىندىلەر كەلتىرسەك، ارتىق بولماس.
ارعى اتاسىنان ەل بيلەپ، اقسۇيەك تەكتى بولعان تونتاي بيتەنۇلى تۋرالى ومبى مەملەكەتتىك ارحيۆىندە بىرنەشە قۇجات جاتىر. (وسى ومبى ءارحيۆى تۋرالى تالاي جازدىق. الماتىعا ءالى اكەلىنگەن جوق، قۇرىپ كەتەدى-اۋ!) سوندا تونتاي بيتەنوۆ 55 جاستا ەكەنى كورسەتىلگەن ماعلۇمات ءوز ايتۋىنشا تولتىرىلعان. قۇجات 1842 جىلى جاسالعان. ياعني، تونتاي 1787 جىلى تۋعان بولادى. قانتايدىڭ قاي جىلى تۋعانى تۋرالى قاعاز كەزدەستىرمەدىك (بالكىم بار دا شىعار), بىراق كونەكوز قاريالار ەكەۋىنىڭ اراسى 2-3 جاس دەپ وتىرۋشى ەدى. سوندا قانتاي 1783-84 جىلدار شاماسىندا تۋعان.
قاراكەسەك - شانشار ىشىندە قانتاي - تونتايدى قوساقتاپ، تۇرپاندى اتاماي وتە بەرەتىنى قالاي؟ سويتسەك، تۇرپان ءوز شارۋاسىن كۇتكەن، كوزگە تۇسە بەرمەيتىن بايسالدى، كوپ تىڭداپ،از سويلەيتىن ادام ەكەن. مۇحاڭ "اباي جولىندا" ۇلجاندى قانداي بايسالدى، ويلى بىراق كەسىمدى، ايتقانىنان قايتپايتىن ايەل زاتى رەتىندە سۋرەتتەسە، سونىسى تاعى شىندىققا كەلەدى.
ءبىز كەلتىرگەن دەرەكتەر اعايىندى قانتاي مەن تونتايدىڭ ءبىر ورىستىڭ ۇلىعى (زاسەداتەل نەگونسكي) پارا العانى جونىندەگى ىسكە كۋا بولۋىنا بايلانىستى. ءتىپتى، بۇل ىسكە قازانعاپ، ونىڭ بالاسى ىرىسىمبەت تە قاتىستى. ولاردىڭ دا ءوز اۋزىنان بەرگەن جاۋاپتارى، بارماقتارىنىڭ تاڭبالارى دا بار.
قانتاي بيتەنۇلىنىڭ اۋىلناي ەكەندىگى، وعان 50 شاڭىراق، 350 جان باسى قاراعانى كورسەتىلگەن.
بەرتىن كەلە، 1860 جىلدىڭ اياعىنا قاراي نۇربيكە - شانشار ەلىنىڭ جاعدايى تۋرالى ءىس قاعازداردا قانتايدىڭ ومار، تونتايدىڭ اتەكە دەگەن ۇلدارى تۋرالى ماعلۇماتتار بار. (كەزىندە بۇل ەسىمدەرگە كوپ كوڭىل قويعانىمىز جوق. قايتا ورالار بولساق، قۇندى دەرەكتەر كوپ).
وسىلايشا، ابايدىڭ ناعاشىلارىن ۇلجان انامىزدىڭ باۋىرلارىنا دەيىن اكەلدىك.
ەندى اقىلباي اۋزىمەن ايتىلعان "ەر قازىبەك" دەگەن ءسوز تۋراسىندا ويىمىزدى ورتاعا سالايىق.
ابايدىڭ ۇلى اقىن ەكەنىن قازاق تا، باسقا دا مويىندايدى. ال ەندى ءبىر ايان جاعى - ابايدىڭ شەشەندىگى تۋرالى پايىمداۋلار ولقى جاتقان جوق پا؟ اقىننىڭ ءبارى - شەشەن بە، شەشەننىڭ ءبارى - اقىن با؟ ارعى-بەرگىنى شولىپ كورەلىكشى. بۇل سۇراققا جاۋاپ بىرەۋ: باسقانى بىلمەيمىن - اباي ءارى شەشەن، ءارى اقىن. ايىپتاپ، تالداپ كورسەك، ابايدىڭ شەشەندىگى وزىق تۇرعانداي. ونىڭ ءار ولەڭى - عاقليا، ءار عاقلياسى - ولەڭ، ابايدىڭ اقىندىعى - ونىڭ شەشەندىگىنىڭ كورىنىسى. ابايشا توگىلدىرىپ ايتاتىنى، ءسوزىنىڭ سالماقتى ىرعاعى، ۇيقاسى قينالماي، ەركىن كەلەتىنى - اقپا شەشەندىگى.
رەتى كەلگەندە، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اباي اقىندىعى تۋرالى پىكىرىن ەسكە سالايىق: احاڭ ابايدىڭ اقىندىعىنا شەك كەلتىرمەي، جوعارى باعالاي تۇرىپ، "ۇيقاس جاعىنان كەمشىلىكتەرى بار" دەمەۋشى ما ەدى؟ بۇعان داۋ ايتپايىق. ۇيقاس كەمشىلىكتەرىن وي باسىپ كەتىپ وتىراتىنى شەشەندىكتىڭ قۇدىرەتى عوي. شەشەندىك ويلانتپايدى. كومەيگە كەلگەن ءسوز بۇعىپ قالمايدى، ايتىلىپ قالادى. اباي داستۇرىندە جازىلىپ قالادى.
اباي - شەشەن. اباي - الدەنەشە قىم-قۋىت داۋدى قىزدىرماعا جەتكىزبەي تاپ باسىپ شەشىمىن تاپقان ءادىل قازى. "ابايدىڭ الدىنا بارعاندا داۋىڭدى ۇمىتىپ، ونىڭ سوزىنەن جانىڭا داۋا تاۋىپ قايتاسىڭ" دەيدى ەكەن زامانداستارى. ابايدىڭ شەشەندىگى تالاي توپتاعى بيلىگى جونىندە م. اۋەزوۆ تە، باسقالار دا از ايتپاعان.
ناعاشىم "ەر قازىبەك" دەيدى اقىلباي. ناعاشىسى قاز داۋىستى قازىبەك ەكەنىن اباي دا بىلەدى. مىنە، ابايدىڭ شەشەندىك قاسيەتىنىڭ ءنارى قايدا جاتىر.
اباي مەن قازىبەكتى، قازىبەك پەن ابايدى قيىستىرۋ ءارى وڭاي، ءارى قيىن. وڭايى - ابايدىڭ ارعى ناعاشىسى قازىبەك. قيىنى - اباي جازىپ قالدىرعان مۇرالاردا قازىبەك ەسىمى اتالمايدى. بيلەر مەن حاندار قاѕارعا ۇشىراعان كوممۋنيستىك سەنىم-نانىم زامانىندا بۇعىپ قالعان بۇل اقيقاتقا دل قازىر نەگە جارىق ساۋلە تۇسىرمەسكە؟! دەمەك، اباي نارلەنگەن شىعىس، باتىس، تاعى باسقا قاينارلاردىڭ ىشىندە ەرەكشە ءبىر قاستەرلىسى، انا سۇتىمەن كەلگەن قاسيەتى - قاز داۋىستى قازىبەكتەن!
ءسوز ورايى كەلىپ قالعان ەكەن، ابايدىڭ قايىن جۇرتى تۋرالى اڭگىمەنىڭ شەت جاعاسىن باستايىق.
قازىبەك بابامىزدىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى اقىلباي ابايۇلى بىلاي دەيدى:
"بەكبولات تۋىپ قالعان سونداي زاتتان،
قامىسقا قارعاعانى - جاۋىن اتقان.
تورەسى ورتا ءجۇزدىڭ ابىلايدى
ءتيدىڭ، دەپ قىتىعىما - سايداقتاتقان.
تىلەنشى ودان تۋىپ ەل بيلەگەن،
ارعىنعا ودان قورقىپ جاۋ تيمەگەن.
ءبىر ءوزى ورتا جۇزگە بيلىك ايتىپ،
ۇرىنى زالىممەنەن نانشا يلەگەن.
الشى-ەكەم بي اتانعان سارى قاسقا،
باق بەرگەن قازاق باسىن شايقاماسقا.
بولسىن دەسە بولادى اعا سۇلتان،
ەش ادام بيلەگەن جوق ودان باسقا.
ءجۇسىپ تە ارتىق تۋعان ءوزىم اتام،
ءسوزىم شىن، ەشبىرىندە جوق ءبىر قاتام.
اتاما ولەڭىمدى سالەمگە اپار،
ءبىر تونعا ولەڭىمدى بەرسە، ساتام.
وسى ءتورت شۋماقتىڭ بويىندا ايتىلعان ادامدارعا، وقيعالارعا توقتالايىق. زاتى، شىن ونەر اقىلدان شىعادى، اقىل بۇرىن-سوڭعىنىڭ قورىتپاسى، عادەلەتتىڭ ءتۇيىنى عوي. اتام قازاق، جالعىز اۋىز ءسوزىن دە بوسقا شىعىن ەتپەگەن. وسى اڭگىمەمىزگە قاتىسى بار ءيمانجۇسىپتىڭ ايگىلى ولەڭ-ءانىنىڭ باستالۋى قالاي ەدى؟
ابىلاي اسپاس ارقانىڭ سارى بەلى،
قۋاندىق پەن سۇيىندىك جايلاۋشى ەدى...
مىنا سوزدەردەگى: "ابىلاي اسپاس ارقانىڭ سارى بەلى" دەگەن سويلەمگە زەر سالىپ كورگەن كىم بار. ول نە؟ سارى بەل، ارقانىڭ بەلى الاتاۋداي بيىك ەمەس، ابىلاي نەگە اسا المادى؟
سويتسەك، شىندىق جوعارىدا اقىلباي ابايۇلى ايتقان "تورەسى ورتا ءجۇزدىڭ ابىلايدى، ءتيدىڭ دەپ تيتىعىما سايداقتاتقان" دەگەن سوزدەرمەن تىكەلەي بايلانىسىپ جاتىر ەكەن. ونىڭ ءمانىسى - ابىلاي حان دا پەندە عوي، كەيىندە ءبىر ەلگە جاعىپ، ءبىر ەلدى جىعىپ، ادىلدىك تىزگىنىن بۇرا ارتقان كەزى بولسا كەرەك. سوندا بەكبولات، باۋىرى بودەنە باتىر ابىلاي حانعا سەس كورسەتىپ، ەرەيمەننىڭ تاۋىنان شىعىسقا قاراي اتتاتپاي قويعان.
بەكبولات پەن ابىلاي اراسىنداعى وقيعا ءى. ەسەنبەرليننىڭ "جانتالاس" رومانىندا ايقىن كورسەتىلگەن. بۇدان ابىلايدىڭ بەدەلى كەمىمەيدى.
كەيىندە بەكبولاتتىڭ تىلەنشى دەگەن بالاسىنان تۋاتىن اتاقتى الشىنباي بي قارقارالى دۋان جاڭا اشىلعاندا اعا سۇلتاندىققا تورە ەمەس، قازاق ناسىلىنەن قۇنانبايدى تاعايىنداتادى. "قارادان حان بولعان قۇنانباي" دەيتىنىمىز سوندىقتان.
الشىنباي دا كوپكە ءمالىم، ودان ءجۇسىپ تۋادى. ءجۇسىپتىڭ قىزى ءدىلدا اپامىز - ابايدىڭ بايبىشەسى. ءدىلدا مەن ابايدىڭ تويى تۋرالى ابايدىڭ اۋەلى ۇرىن كەلۋى، كەيىن قالىڭدىعىن الۋعا كەلگەنى تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ شىندىق نەگىزىندە كوركەم سۋرەتتەيدى عوي.
ال، ناقتى دەرەككە كەلەتىن بولساق، م.اۋەزوۆ حح عاسىردىڭ 50-جىلدارى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە وقىعان ءبىر دارىسىندە (ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ جازبالارىنان) بىلاي دەپتى:
"قۇنانباي بالالارىنا توبىقتى ىشىندە باي-بيلەردىڭ قىزىن عانا اپەرىپ قويمايدى، ول نەشە ءتۇرلى ساياسات، ەسەپپەن، ءتىپتى اۋىل سىرتىنداعى ەلدەردىڭ قىزدارىن دا اپەرەدى. ءبىرى - جەر ماسەلەسىمەن، ءبىرى - اكىمشىلىك ماسەلەسىمەن بايلانىستى بولىپ جاتادى. وسى قۇدالىق، وسى ايتتىرۋ ابايدىڭ باسىنا دا تاپ بولىپ، الشىنبايدىڭ (ارعىن، ارعىن ىشىندە قاراكەسەك) بالاسى ءجۇسىپتىڭ قىزى دىلداعا ۇيلەنەدى. ءدىلدا قارتايىپ، ولگەن".
ءدىلدا بايبىشەگە جولىعىپ، اۋىزبا-اۋىز بىرنەشە مارتە تىلدەسكەنى، اباي جونىندە سۇراعانى تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ ودان ءارى بىلاي دەيدى:
"مەن لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە، ەلگە كەلگەندە سۇرايتىنمىن. بىراق، ول ءبارىن ايتپايتىن، تەك ايتاتىنى: ء"بىزدىڭ ەل (قاراكەسەكتەر) توبىقتىدان مادەنيەتتى جانە كۇشتى بولعان سوڭ، ابايدى مەنسىنبەگەن ەدىم، العاشقىدا" دەۋشى ەدى".
بۇل سوزدەردى كوركەم شىعارمادا دايەك رەتىندە پايدالانعان ۇلى جازۋشى 16 جاسار ابايدىڭ ءوزى بۇرىن ءجۇزىن كورمەگەن 17 جاستاعى ءدىلدا قالىڭدىعىنا العاش رەت ۇرىن كەلگەنى تۋرالى وقيعانى سۋرەتتەگەنىن "اباي جولى" رومانىنان وقۋعا بولادى.
مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ قايىنداپ بارعانىن وسىلاي اسپەتتەپ جازىپ قالدىردى، سونداي-اق، ابايدىڭ ناعاشىلاپ، ەدىرەي-مىرجىق وڭىرىندەگى بەرتىستەرگە كەلگەنى تۋرالى ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەر دە قىزىق.
اباي ءومىربايانىنا بايلانىستى ءاربىر دەرەكتىڭ ءبىز ءۇشىن وتە باعالى ەكەنى داۋسىز. اباي اتامىزدىڭ ات باسىن تىرەگەن، تابانى تيگەن جەرلەر دە سونشا قادىرلى بولسا كەرەك. الايدا، ابايتانۋدىڭ ۇزىن-ىرعاسىنا قاراپ وتىرساق، ونىڭ ناعاشى جۇرتى، قايىن جۇرتى قالىس قالىپ بارا جاتقانىنا ءىشىڭ اشيدى.
باسقا ۇلت ناعاشىسىن، قاينىن قادىرلەمەيتىن شىعار، ول جاعى بىزگە ءمالىمسىز. بىراق، اباي-قازاقتى ناعاشىلارىنسىز، قايىندارىنسىز كوزگە ەلەستەتۋ وڭاي بولىپ پا؟
ينشاللا، ۇلى ادامنىڭ ناعاشىسى قانداي تەكتى بولسا، قايىندارى دا سول ەلدەن. كۇن ارالاتپاي بارشا قازاقتىڭ تورىنەن قۇدىرەتتى انىمەن كۇڭىرەنگەن ءمادي سول ابايدىڭ تۋعان بالدىزى. ءدىلدانىڭ اكەسى مەن بىرگە تۋعان ءجۇسىپتىڭ ءىنىسى ءباپيدىڭ جالعىز ۇلى - وسى ءمادي باتىر، ءارى اقىن، ءارى ءانشى. زەر سالا قاراعان ادامعا ءماديدىڭ اباي اۋىلىندا بولعانى، جەزدەسىمەن كەزدەسكەنى، تىلدەسكەنى كورىنىپ تۇر عوي. ءماديدىڭ 1880 جىلى تۋعانىن ەسكە الساق، اباي دۇنيەدەن قايتقاندا اتپال جىگىت، ايتۋلى ازامات، اتى شىققان سەرىنىڭ ءبىر كوشتەي عانا جەردەگى اپاسى مەن جەزدەسىنە سالەم بەرىپ قايتپاۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، ءماديدى رەاليست اقىن دەسەك، وعان ابايدىڭ، اباي اۋىلىنداعى اقىندار قاۋىمىنىڭ يگى اسەرى تيگەنىنە داۋ بار ما؟
قازاقتىڭ وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى عادىل بيلەرىنىڭ سوڭعىسى سانالاتىن الشەكەڭنىڭ الدىن اباي سان مارتەبە كورگەن. ابايدىڭ سول اۋىلعا بارىپ، كۇيەۋ بولۋى الشىنباي ءبيدىڭ دەر شاعى، الدىنان ەل، اۋزىنان ءسوز كەتپەگەن كەزى ەدى عوي. ال ونىڭ جاقسى ۇلدارىنىڭ ءبىرى ءجۇسىپ اتامىز قازىبەك تەكتىلەردىڭ ىشىندە بولەك جاراتىلعان، بيلىك ايتسا جاراستىققا جىعا بەرەدى ەكەن. باسقا اعالارى مەن ىنىلەرىنە باسالقى ايتاتىن، ءسوزىن وتكىزەتىن وسى ءجۇسىپ بولعان.
ساحارانىڭ ساڭلاق ءبيى ءارى باتىر قۇنانباي دا قۇدا بولام دەپ اركىمگە بوستان-بوسقا ۇرىنبايدى عوي. سول ءجۇسىپتىڭ قىزى ءدىلدا اپامىز دا ايبارىنا اقىلى ساي، ايماققا ابىرويلى بايبىشە بولعان. ءبيدىڭ نەمەرەسى، بايدىڭ قىزى دەپ كەڭەس زامانىندا باعاسى تومەندەگەنى راس تا شىعار. كوپ جاسادى. سەكسەننەن اسىپ بارىپ دۇنيە سالدى.
سول جىلى قارقارلىنىڭ قارا تۇرمەسىنىڭ قورعان قابىرعاسىنىڭ ىرگەسىندە ءمادي دە قاستىقتىڭ قاندى وعىنان قۇلادى. اباي اۋىلىنىڭ، ءدىلدا اۋىلىنىڭ جولاۋشىباي دەگەن ەر كوڭىلدى سەرى جىگىتىمەن ءماديدىڭ دوس بولعانىن دا بىلەمىز. "ۇرلاعان جىلقىسىن توبىقتىعا اپارىپ وتكىزىپتى" دەگەن ايىپتى دا وقىدىق. سول ءبىر قىستالاڭ زاماندا اپاسىنا بارىپ ءماديدىڭ جۇگىنگەنىنە، باتا تىلەگەنىنە كىم تالاسادى؟ ۋاقىت جونىمەن، وقيعا جونىمەن قۋىپ وتىرساڭىز ءبارى ورايلى سياقتى.
ءدىلدا اپامىزدان ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي، "جاقسى" بالالارى اقىلباي، ءابدىراحمان، ماعاۋيا تۋدى. ارقايسىسى ارتىنا وشپەيتىن ءىز قالدىردى. اسىلدىڭ سىنىعى اسىلدىعىن كورسەتەدى عوي.
زارقىن تايشىباي، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
پەتروپاۆل قالاسى
«اباي-اقپارات»
