قازاق حالقىندا قالىپتاسقان ۇلتتىق داستۇرلەردىڭ، دىلدەگى ۇعىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى يسلام دىنىمەن بىرگە ورىلگەن. كەيبىرى حاق ءدىننىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان. سوندىقتان ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر ءتول مادەنيەتتىڭ اياسىندا قاراستىرىلادى. ال ءاربىر حالىقتىڭ مادەنيەتىن، تانىمدىق تۇعىرىن ايقىنداپ بەرەتىن تارازى – سول حالىق ۇستانعان يدەولوگيالىق رۋحاني جول، ياعني ءدىنى. وسى سەبەپتى ءدىن دەگەنىمىز ءدىل مەن ءداستۇردىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ال حالىق ءدىنىن ۇمىتا باستاعاندا سول دىننەن قالعان سارقىنشاقتار ادەت-عۇرىپتاردا عانا كورىنىس بەرەدى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەتپىس جىلدىق شىرماۋىندا بولعان قازاق حالقى وسى وتارشىلىقتا بولعان باسقا دا تۇركى مۇسىلمان حالىقتارى سياقتى اسىل دىنىنەن الىستاي باستادى. وتارشىلاردىڭ باستى ماقساتى وتارلانعان ەلدىڭ بايلىعى مەن حالىقتىق رەسۋرستارىن ءوز قاجەتىنە اسىرۋ ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى جايت. ال سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن وتارلانعان حالىقتى ءتول دىنىنەن، ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسىنان، تىلىنەن، مادەنيەتىن جۇرداي ەتۋ قاجەت. ايتپەسە، وزدەرىنىڭ كىم ەكەندىگىن جادىنان شىعارمايتىن جۇرت ءتۇپتىڭ تۇبىندە تاۋەلسىزدىك جولىندا ايانباي كۇرەسەرى حاق. سول سياقتى قازاق حالقى دا وتارلانعان ەل رەتىندە تالاي زوبالاڭدى باستان وتكەردى. الدىمەن ءدىنىن ناسيحاتتاۋىنا قاتاڭ تۇردە تىيىم سالدى. سوسىن بىرتە-بىرتە ءتىلى دە شەتتەتىلە بەردى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ ءدىنى مەن تىلىنەن بەيحابار، وزگەنىڭ سويىلىن سوعۋعا ءاردايىم دايىن تۇراتىن ماڭگۇرتتەر توبى پايدا بولا باستادى. سونداي الماعايىپ زاماندا دىننەن «اتا-بابامىز مۇسىلمان بولعان» دەگەن ۇعىم مەن كەيبىر كاليما-سوزدەر عانا قالدى. كەڭەس بيلىگى ءدىني ۇعىمدار مەن تەرميندەردىڭ بارلىعىن ادىرا قالعان ارحايزمدەرگە اينالدىرۋعا تىرىسىپ، ولاردىڭ ەسكىشىلدىك بەلگىسى دەپ ءتۇسىندىردى. ءسويتىپ، قۇدايدى مويىندامايتىن اتەيزم ءىلىمىن يدەولوگيالىق ارقاۋ ەتكەن كوممۋنيزم مۇراتتارىنا بەيىمدەلە باستاعان جۇرتتا ەندىگى جەردە دىننەن تەك سالت-ءداستۇر مەن ادامگەرشىلىك پرينتسيپتەرى، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر عانا قالدى.

ءالحامدۋليللا، قۇداي تاعالانىڭ قالاۋىمەن دەربەستىككە قول جەتكىزگەن سوڭ سول ساقتالىپ قالعان سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، سالت-سانانى قايتا جاڭعىرتۋ نەگىزىندە عانا قايتادان تولىققاندى ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتىرمىز. كەۋىپ كەتكەن ارنالارعا سۋ كەلىپ، قايتادان دارياعا اينالىپ جاتقان زاماندى باستان كەشىرۋدەمىز. قازاق ۇلتىنىڭ قايتا تۇلەۋ كەزەڭىنە كۋا بولۋدامىز.

ەلباسىمىز ءبىر سوزىندە «ادامنىڭ ساناسىندا ءدىني جانە ۇلتتىق سەزىمدەر ءاردايىم تىعىز استاسىپ جاتادى» دەدى. راسىندا دا، سانادا ساقتالعان سالت-ءداستۇردىڭ ورنى ەرەكشە. تاعى ءبىر تۇسىنگەنىمىز، ءداستۇر مەن مادەنيەت ءدىننىڭ ىقپالىمەن دامىپ، وزىندىك ءوڭ قالىپتاستىرادى. ءتىلدىڭ دامۋىنا دا ءدىننىڭ تيگىزەر اسەرى مول. قازىردە ءبىز ءدىني نانىمى ءالسىز بولعان حالىقتاردىڭ داستۇرىمەن بىرگە ءتىلىنىڭ دە جويىلىپ، اقىرىندا ۇلت رەتىندە جەر بەتىنەن مۇلدە جوعالىپ جاتقانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز.

قورىتا كەلگەندە، ءدىن – ءداستۇردىڭ تارازىسى. ال ءيلاھي ۋاحيدىڭ نەگىزىندە بەكىتىلگەن ءدىني راسىمدەردى ادەت-عۇرىپ دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. ويتكەنى ولار اللا تاعالانىڭ تىكەلەي عۇمىر كەشكەن تايپالاردىڭ سالت-داستۇرلەرى بولەك بولعانى انىق. ال سول حالىقتاردىڭ جالعاسى بولىپ سانالاتىن قازاق حالقىنىڭ نانىمى مەن تانىمى، سالت-ساناسى يسلام دىنىمەن بىرگە قابىسا دامىدى.

«ساياسات كۇندە وزگەرەدى، ال ءدىن – ماڭگىلىك» دەپ ەلباسىمىز اتاپ وتكەندەي، قانشا عاسىرلار ءوتىپ، قانشاما قوعامدىق فورماتسيالار وزگەرسە دە، ءدىني قۇندىلىقتار سول كۇيى قالادى دا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا وزگەرىسسىز اۋىسىپ وتىرادى.

بۇگىندە يسلام الەمى مويىنداعان جۇيەلى ءتورت ءمازحاب بار. سان عاسىرلار بويى ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ۇستانىپ كەلگەن يمام اعزام ءابۋ حانيفا ءمازحابى. سەبەبى، بۇل ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىزبەن بىتە قايناسىپ، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزبەن تۇتاسىپ كەتكەن باعىت.  دەسە دە، عاسىرلار بويى اتا-بابا بەرىك ۇستانعان دىننەن تەرىس اينالىپ جاڭىلعاندار، اداسقاندار كوبەيدى. سيريادا جۇرگەن جيھادشىلار – سونىڭ ءبىر كورىنىسى.

قر دىاقم دىك ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى اينۇر ابدىراسىلقىزى: قازىرگى جيىرما ءبىرىنشى عاسىر تەحنيكانىڭ، ينتەرنەتتىڭ زامانى دەپ جاتامىز. وسى ورايدا الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى تارالىپ جاتقان سيرياداعى وزدەرىن يسلام مەملەكەتى دەپ جاريالاپ وتىرعان يشيم-ءنىڭ ارەكەتىن قانشاما ۆيدەو-مالىمەتتەر ارقىلى ەستىپ، كورىپ جاتىر بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق. ءدال وسى يدەيانىڭ  باسى قاسىندا تۇرعان ادامدار قانشالىقتى بۇل ماسەلەگە ءدىني كوزقاراسپەن قارايدى؟ ەڭ الدىمەن مۇنىڭ ەڭ ۇشار باسىندا تۇرعان ادامدار بۇعان ءدىننىڭ قاتىسى جوق ەكەنىن بىلەدى. ياعني، بۇل تازا ەكونوميكالىق ساياسي مۇددەنى قورعايتىن اعىم ەكەندىگىن ايتادى.

ەكىنشى ءبىر توپتار بار. ولار ءدىني راديكاليزمدى شىنىمەن-اق ءدىننىڭ تازاسى وسى دەپ ءدىني يدەلوگيا رەتىندە سەنىپ جۇرگەندەر. ەڭ قورقىنىشتىسى سول دۇرىس اقپاراتقا قول جەتكىزە الماي، اداسقاندار وسى توپتا ءجۇر. ياعني، يدەيالوگيالىق ساياسي ماقساتتاردى كوزدەۋ ءۇشىن جۇرگەندەر دە كەزدەسەدى. بۇل قۇرىلىمدا جۇرگەندەر سەنگىش ءارى الدانعىش. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاستاردان قۇرالادى. ولار تۋرا باعىتتا كەلەمىز، دۇرىسى وسى دەگەن سەكىلدى ۇعىمدى ساناسىنا ءسىڭدىرىپ العاندار. ءتىپتى جيحاد ۇعىمىنا كىرىپ، قان توگىپ، ءوز باۋىرىن ولتىرسە دە بۇل دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى. ياعني، ءدىن جولىنداعى كۇرەس رەتىندە قابىلدايدى. ال، شىن مانىندە بۇل ۇلكەن اداسۋشىلىق ەكەنىن سەزبەيدە قالىپ جاتادى. بۇل توپتا جۇرگەندەر وزدەرى دە قۇربان بولاتىندار جانە وزگەنى دە قۇربان ەتەتىندەر.

ءۇشىنشى جاعى تازا دۇنيە-مۇلىك، اقشا تابۋ ماقساتىندا وڭاي ولجاعا كەنەلۋ ءۇشىن بىلىققا باتىپ جاتقاندار. ءدال وسىنداي ويمەن وزگە اعىمعا كىرىپ جاتاتىندار دا قوعامدا جيىلەپ كەتكەن-دەيدى مامان.

وسى ورايدا «وزگە اعىم ۇگىت-ناسيحاتىن قالاي جۇرگىزەدى؟» دەگەن ساۋال تۋىنداۋى زاڭدى. ارينە، وكىنىشكە وراي اشىق اقپارات كەڭىستىگى دەگەن بار. بۇل كەز-كەلگەن ەلدىڭ توعىسىپ وتىرعان ماسەلەسى. ياعني، جاھاندانۋعا اياق باسقان كەز-كەلگەن مەملەكەت مىندەتتى تۇردە اقپارات كەڭىستىگىن اشىق ۇستاۋعا ءماجبۇر. ونسىز الەمدەگى ءتۇرلى جاڭالىقتاردان حاباردار بولۋى مۇمكىن ەمەس. قازىر عالامتور بەتتەرىندە ساڭ مىڭداعان اقپارات بار. بارلىعىنا بىردەي توسقاۋىل قويىپ وتىرا دا المايمىز. دەگەنمەن، نەنىڭ دۇرىس، بۇرىسىن انىقتاپ العان ءجون. بىراق، انىقتاۋ ۇشىندە ءجاسوسپىرىم تۇرماق اقىل-ويى قالىپتاسقان ەرەسەكتەرگە دە بۇل  وڭاي ەمەس. اسىرەسە، ول ءدىني نەگىزدەگى اقپارات بولسا. سوندىقتان، بارلىق جەردە تاراتىلىپ جاتقان حابارلاندىرۋلارعا قۇلاق تۇرگەن ءجون. رەسمي سايتتاردان اقپارات العان دۇرىس دەپ ايتار ەدىم. سونىڭ ىشىندە قمدب-نا قاراستى 20-عا جۋىق سايت بار. ەگەردە يسلام جونىندە اقپارات ىزدەر بولساڭىزدار وسى سايتتاردان العان ءجون. سونىمەن قاتار، ءاربىر وبلىستا 16 ءدىني باسقارما قىزمەت اتقارۋدا. ءدىني اقپاراتقا قانىعىپ، دۇرىس جولدى تاڭداۋ ءۇشىن وسى باسقارما ماماندارى سىزدەرگە ارقاشان كومەك كورسەتپەك. سونداي-اق، قمدب-عا قاراستى 2600-دەن استام مەشىت بار. ولاردىڭ دا ەسىكتەرى ءاردايىم اشىق. يمامدار عيبراتتى دۇنيەلەر ايتىپ، تۋرا جولدى جاڭعىرتارى ءسوزسىز. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەيدى قازاق. تەرىس باعىتتاعى ءدىني يدەولوگيانىڭ جەتەگىندە جۇرگەن جاستاردى  كەرى قايتارۋ، ءدىني اعىمدارعا توسقاۋىل قويۋ  ءدىن وكىلدەرىنىڭ باستى نازارىندا.

ءىلياس اقباي

Abai.kz