الاش قوزعالىسىنىڭ  تاريحي  نەگىزگى  رەسەي  وتارشىلدىعىنىڭ قازاق  جەرىندەگى اسا اسقىنعان كەزەڭىنەن باستالدى دەسەك تە، الاش  يدەياسى ودان الدەقايدا بۇرىن ومىرگە كەلىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلىم، جەرىم  دەپ     ۇلت بولاشاعىن ويلاعان ءاربىر قازاق جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇپكىرىنەن ورىن تەپكەن. ويتكەنى   الاش  قوزعالىسى  قازاق  قاۋىمىنداعى   وتارشىلدىققا قارسى باعىتتالعان، پروگرەسسكە  ۇمتىلعان   جالپىحالىقتىق     دەموكراتيالىق قوزعالىس ەدى.

الاش يدەياسى - قازاق يدەياسى. دەمەك، «كەرەگەمىز - اعاش، ۇرانىمىز - الاش» دەيتىن ءبىز ءۇشىن ول ارقاشان قازاق يدەولوگياسىنىڭ تەمىرقازىعى بولىپ كەلدى، بولا بەرەدى دە. ينتەرناتسيوناليزم (ۇلتسىزداندىرۋ) ساياساتىن جالاۋلاتقان كەڭەس وكىمەتى جالپى «الاش» اتاۋىن قۇرتىپ - جويۋ ءۇشىن بارلىق امال - ايلانى قولدانىپ باققانى سودان بولسا كەرەك. وسى ماقسات ءۇشىن وزدەرى ويلاپ تاپقان تاپ كۇرەسىن عاجاپ پايدالاندى: ەل ءۇشىن ەكىگە ءبولىپ، قاق جاردى، تىنىش جاتقان جۇرتتىڭ باسىنا اڭگىر - تاياق ورناتتى. بۇرىن ساياسي استىرتىن كۇرەسكە كوپ ارالاسا قويماعان، ونىڭ قۇيتىرقى ادىستەرىنەن حابارى شامالى اڭقاۋ، اڭعال جاندار الدىن الا قۇرىلعان وسىنداي ارنايى تۇزاققا وپ - وڭاي توپىرلاپ ءتۇسىپ جاتتى.

الاش قوزعالىسىنىڭ  تاريحي  نەگىزگى  رەسەي  وتارشىلدىعىنىڭ قازاق  جەرىندەگى اسا اسقىنعان كەزەڭىنەن باستالدى دەسەك تە، الاش  يدەياسى ودان الدەقايدا بۇرىن ومىرگە كەلىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلىم، جەرىم  دەپ     ۇلت بولاشاعىن ويلاعان ءاربىر قازاق جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇپكىرىنەن ورىن تەپكەن. ويتكەنى   الاش  قوزعالىسى  قازاق  قاۋىمىنداعى   وتارشىلدىققا قارسى باعىتتالعان، پروگرەسسكە  ۇمتىلعان   جالپىحالىقتىق     دەموكراتيالىق قوزعالىس ەدى.

الاش يدەياسى - قازاق يدەياسى. دەمەك، «كەرەگەمىز - اعاش، ۇرانىمىز - الاش» دەيتىن ءبىز ءۇشىن ول ارقاشان قازاق يدەولوگياسىنىڭ تەمىرقازىعى بولىپ كەلدى، بولا بەرەدى دە. ينتەرناتسيوناليزم (ۇلتسىزداندىرۋ) ساياساتىن جالاۋلاتقان كەڭەس وكىمەتى جالپى «الاش» اتاۋىن قۇرتىپ - جويۋ ءۇشىن بارلىق امال - ايلانى قولدانىپ باققانى سودان بولسا كەرەك. وسى ماقسات ءۇشىن وزدەرى ويلاپ تاپقان تاپ كۇرەسىن عاجاپ پايدالاندى: ەل ءۇشىن ەكىگە ءبولىپ، قاق جاردى، تىنىش جاتقان جۇرتتىڭ باسىنا اڭگىر - تاياق ورناتتى. بۇرىن ساياسي استىرتىن كۇرەسكە كوپ ارالاسا قويماعان، ونىڭ قۇيتىرقى ادىستەرىنەن حابارى شامالى اڭقاۋ، اڭعال جاندار الدىن الا قۇرىلعان وسىنداي ارنايى تۇزاققا وپ - وڭاي توپىرلاپ ءتۇسىپ جاتتى.

حالىق الدىندا بەدەلى بار، ونى سوڭىنان ەرتىپ، ءسوزىن وتكىزە الاتىن وقىعان ءبىلىمدى ازاماتتارعا «ۇلتشىلدىق» دەگەن پالە جابىلدى، اتىلىپ - شابىلدى. ەڭ الدىمەن الاشوردا قوزعالىسىنا قاتىسقاندارعا كەشىرىم جاسالدى، بىراق سوڭىنان ءبارى قۇرباندىققا شالىندى، ءتىرى قالعاندارى يتجەككەنگە ايدالدى. كەلەسى كەزەكتە بولشەۆيكتەردى جاقتاپ، سول ارقىلى ەلىمدى، جەرىمدى گۇلدەندىرىپ، ۇلتتىق مۇددەلەردى كوركەيتەمىن دەپ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ىرگەسىن قالاسقان مارقاسقا ازاماتتار قىرىلىپ - جويىلدى.

ماسەلەن، الاش ءىسى بويىنشا قوزعالىس  باستاۋشىلارى دەپ تانىلعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، حالەل گابباسوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، قايرەددين بولعانباەۆ جانە باسقالارىنىڭ كوزدەرى قۇرتىلدى، الايدا رەپرەسسيا ناۋقانى تولاستامادى.

بىراق وسىدان كەيىن الاش يدەياسى توقتادى دەسەك، بۇل شىندىقپەن قابىسپاعان بولار ەدى. ويتكەنى كۇنى كەشەگى قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا باعىتتالعان كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ قاۋلىسىنا قارسى تسەلينوگراد (قازىرگى استانا) قالاسىندا وتكىزىلگەن ماۋسىم (1979) دەمونستراتسياسى دا، ودان كەيىنگى الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى دە (1986) بۇگىنگى جەر ءۇشىن، ءتىل ءۇشىن، ەلدىك ءۇشىن ءجۇرىپ جاتقان ازاپتى كۇرەس تە وسى الاش يدەياسىنان تۋىنداپ جاتقانىن قالاي جوققا شىعارا الاسىز؟

رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىك بەلگىلەرىن ساقتاۋ جونىندەگى قوزعالىستىڭ ءبارى ي.ستالين تاراپىنان «ۇلتشىلدىق ۋكلون» بولىپ ەسەپتەلدى. باس حاتشىنىڭ 1922 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ۆ. لەنينگە جازعان حاتىندا تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىز «ويىنشىق» نارسە. بىراق باسقالار ونى شىن دەپ ويلايدى، سوعان قىنجىلادى دەپ اتاپ كورسەتتى («يزۆەستيا تسك  كپسس»، 1989, № 9).

وسىعان قاراماستان ركپ (ب) ءحىى سەزى (17-23 ءساۋىر 1923 ج.) ۇلتتىق ماسەلە جونىندەگى شەشىمىندە «ۇلتشىلدىق ۋكلونى» تۋرالى جالپىلاما تۇردە ايتىلادى دا، «ۇلىدەرجاۆالىق ۋكلوننىڭ» اسا قاۋىپتىلىگىنە باسا نازار اۋدارىلدى. وكىنىشكە قاراي، مىنە، وسى قيساپسىز، رەتسىز ويدى ءستاليننىڭ ماڭايىنداعىلار قىزۋ قوستاپ جۇزەگە اسىرا باستايدى.

ماسەلەن 1923 جىلدىڭ 17-22 ناۋرىزىندا ورىنبوردا قازاق پارتيا ۇيىمىنىڭ ءىىى كونفەرەنتسياسىندا ماسكەۋ وكىلى ە. ياروسلاۆسكي   مەن ركپ (ب)قازاق بيۋروسىنىڭ مۇشەسى ا.ۆاينشتەين قازاقتار تاپ كۇرەسىنە نازار اۋدارمايدى، ەلدە ۇلتشىلدىق پيعىل باسىم دەگەن ارانداتۋشى پىكىر قوزعادى. الايدا بۇعان س.سەيفۋللين، ن.نۇرماقوۆ، س.مەڭگەشەۆ، بارلىعى 14 ادام، نارازىلىق ءبىلدىرىپ پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ە.ياروسلاۆسكيگە حات جازادى. بۇعان «قازاق جولداستار جونىندە ۇلتشىلدار دەگەن بەت الدى ايىپتاۋ جاسالعان جوق، ال ۇلتشىل - ۋكلونيستىك كوزقاراستاردى سىنعا الۋ ابدەن ورىندى جانە مۇنىن ءوزى «پارتيانىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ اجىراعاسىز پراۆوسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە مىندەتتى دە بولىپ تابىلادى» دەپ جاۋاپ بەرىلدى. دەمەك، حاتقا قول قويعان  قازاقتىن 14 سەركەسىنە سول كەزدە اق « ۇلتشىل» دەگەن تاڭبا باسىلعان ەدى.

وسىدان ءبىر ايدان كەيىن تاتار حالقىنىن كورنەكتى وكىلى، ناركومناتس كوللەگياسىنىن مۇشەسى م.سۋلتانعاليەۆتىڭ ءىسى قارالىپ، وعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلت ساياساتىنا قارسى شىقتى، سول ماقساتپەن ۇلتشىلدىق ۇيىمىن قۇردى دەپ ايىپتالدى. بۇل ماسەلە ركپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ ي.ستالين وتكىزگەن يدەولوگيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ باس قوسۋىندا (1923 جىلدىڭ 9-12 ماۋسىمى) دا كۇن تارتىبىنە قويىلدى. م.سۇلتانعاليەۆتىڭ ءىسى دەگەن اتپەن بەلگىلى 4  - كەڭەس ۇلت ارىستارىن بولاشاق جاپپاي جازالاۋعا بارار جولداعى باسپالداقتىڭ العاشقى تابالدىرىعى بولاتىن.

ءسويتىپ، ەكىنشى كەزەكتە قازاق زيالىلارى  ساكەن سەيفۋللين، ءنازىر تورەقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، سەيىتقالي مەندەشەۆ، نىعىمەت نۇرماقوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، عابباس توعجانوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سانجار اسفاندياروۆ، ابدراحمان ءبايدىلدين، سۇلەيمەن  ەسقاراەۆ جانە باسقالارى وققا ۇشتى. نەگە؟

بۇلاردىڭ بارىنە «ۇلتشىلدىق»، «ۇلتشىل-فاشيست»، «ۇلتشىل- اۋىتقۋشىلىق » دەگەن ايىپ تاعىلدى. ماقسات - الاش يدەياسىمەن اۋىزداعان، وزىندىك دەربەس وي - پىكىر بار وقىعان قازاق زيالىلارىن ۇلت مۇددەسىنە، ۇلت تاعدىرىنا بايلانىستى ىستەردەن الاستاتۋ، بۇل باعىتتاعى قيمىل - ارەكەتتەرىن شەكتەۋ. ورتالىقتىن وتارشىل ساياساتىن تاڭداپ ساراپتامايتىن، ونى بۇيرىق ەسەبىندە بىردەن ءسوزسىز جاقتايتىن، مۇلتىكسىز جۇزەگە اسىرا الاتىن قاراپايىم ورىنداۋشىعا اينالدىرۋ.

جەرگىلىكتى حالىقپەن كۇرەسۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى ۇلتتىق سانانى  ۋلاپ، سانالى ازاماتتاردى ۇلتسىزداندىرۋ ءۇشىن بولشەۆيكتەر «ۇلتشىلدىق» دەگەن تەرميندى كەڭىنەن پايدالاندى. ورىس دەرەۆنيالارىندا باۋ - باقشالاردا قۇستاردى ۇركىتۋ ءۇشىن قولدان جاسالعان قاراۋىل - قاراقشى - پۋگالو - قويۋشى ەدى. قازاقتار ءۇشىن «ۇلتشىلدىق» دەگەنىڭىز  سول پۋگالوعا اينالدى. دەمەك، مىرقىمباەۆ - ۇلتشىل، ياعني ول جاۋ، قاۋىپتى ادام. قۇرتۋعا تولىق نەگىز بار دەگەندەي.

وسىعان وراي 37 - دەن امان قالىپ، بىراق كەلەسى جىلى رەسمي تۇردە «ۇلتشىلدار» دەپ تانىلعان مىرزاعۇل اتانيازوۆ، جۇسىپبەك ارىستانوۆ، مۇحامەدجان قاراتاەۆ، وتەباي تۇرمانجانوۆتىڭ نكۆد اباقتىسىنا ءتۇسىپ، باستارىنان كەشكەن قيامەت - قايىمىنا ءبىر ءسات نازار اۋدارىپ كورەيىكشى (كەزىندە ۇلتشىل - فاشيستىك ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى بولىپ ايىپتالعان بۇلاردىڭ ءبارى كەيىن تولىق اقتالعان - ا.ك.)

مىرزاعۇل اتانيازوۆ

1919 جىلدان كومپارتيا مۇشەسى، مۇعالىم، رسفسر زاڭ

ناركوماتىنىڭ جانىنداعى جوعارى زاڭ كۋرسىن بىتىرگەن.

قازاسسر-نىڭ زاڭ ناركومى، رسفسر جوعارعى سوتىنىڭ

قازاق بولىمشەسىنىڭ توراعاسى، قازاق اسسر-نىڭ پروكۋرورى،

قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى.

«وسى جىلدىڭ  12 مامىرىندا تۇتقىندالعان اتانيازوۆ مىرزاعۇل 18 مامىردا  وراز يساەۆ 1932 جىلى مۇشەلىككە تارتقان ۇلتشىل-فاشيست ۇيىمىنىڭ  مۇشەسى  ەكەندىگىن مويىنداسا دا كەلەسى كۇنى ايتقانىن جازىپ بەرۋدەن باس تارتتى. ۇلتشىل-فاشيستەردى اشكەرلەۋدىڭ ورنىنا ءوزىن اقتاۋعا تىرىستى. ەشقانداي  ۇيىمدى كورگەن جوقپىن، بىلمەيمىن دەپ ءبارىن جوققا شىعاردى.

«قارسىلىق  كورسەتۋدى توقتات، اتالمىش ۇيىمنىڭ بەلسەندى مۇشەسىمىن دەپ شىنىڭدى ايت» دەگەن ءبىزدىڭ ءۇزىلدى-كەسىلدى تالابىمىزبەن  ەسەپتەسپەيدى، تىڭدامايدى. ورەسكەلدىك كورسەتەدى. تەرگەۋشى  حاميدۋللينگە، تەرگەۋ جۇيەسىنە ءتىل تيگىزەدى. نكۆد مەن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كەرىتوڭكەرىستىك پيعىل تانىتادى. «نكۆد جازىقسىز ادامداردى تۇتقىنداپ جاتىر! قازاق بولعانىم ءۇشىن مەنى ۇلتشىل-فاشيست جاساعىلارىڭ كەلەدى. تۇتقىنداڭدار، سوت شەشىمىنسىز قۇرتىڭدار! تالاي كىناسىزدەردى ءولتىرىپ ەدىڭدەر - مەنى دە اتىڭدار. وعان سەندەردىڭ قابىلەتتەرىڭ جەتەدى!» - دەپ بىرنەشە رەت قايتالادى. ءبىز تالاپ ەتكەن جاۋاپتى ايتقىسى كەلمەدى. ءسىزدىڭ نۇسقاۋىڭىزدى كۇتەمىن».

(لەيتەنانت كاتكوۆتىڭ 1938 جىلدىڭ 3 ماۋسىمىندا جازعان راپورتىنان)

بۇل  قۇجاتتان نەنى اڭعارۋعا بولادى؟ اتانيازوۆ اقتى قارا دەگىسى جوق. ساياسي جۇيەنىڭ، وكىمەتتىڭ قولشوقپارى كاتكوۆقا كەلسەك، وعان شىندىق كەرەك ەمەس: مىندەتى - جوسپاردى ورىنداۋ، قولعا تۇسكەن ايىپكەرىن قايتسە دە جاۋ قىلۋ. جاۋاپ تەك وسى ماقساتقا، جوق جەردەن بار جاسالماقشى ءىستىڭ تالابىنا ساي بولۋى ءتيىس. ارى تازا، جانى جايساڭ اتانيازوۆ، كەرىسىنشە، ارانداتۋعا بارمايدى، بىرەۋگە جالا جاپپايدى.

حرۋششەۆتىڭ «جىلىمىق كەزەڭىندە» كاتكوۆتىڭ جەكە ءىسى پارتبيۋرودا قارالعاندا ونى تالقىلاۋعا قاتىسقان وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك  مۇقاش وماروۆ اقساقالمەن سويلەسكەندە ول مىنانى حابارلادى. راپورتقا ناركوم رەدەنس ءبىر اۋىز سوزبەن «بيت!» دەگەن بۇرىشتاما قويىپتى. ياعني نكۆد - ءنىڭ ويدان شىعارىلعان دۇنيەسىن قاشان راستاعانشا اتانيازوۆتى «ۇرا بەر» دەپ جازباشا پارمەن بەرگەن (!).

ال كاتكوۆتىڭ جەكە ىسىندەگى ىشكى قىزمەتتىك تەرگەۋدىڭ  ماتەريالدارىن وقىعاندا ءبىز مىنانداي سوراقىلىقتاردى كوردىك.

- ول تۇرمەگە تۇسكەندەردى ۇرىپ-سوعۋعا قاتىسقانىن مويىندامايدى. دەگەنمەن، چەرنوۆ پەن زەرنوۆ ۇشەۋى اتانيزوۆتى ءبىر رەت سوققىعا جىققانىن مويىندامايدى;

- بۇرىن ونىڭ قاراماعىندا ىستەگەن ر.سادىقوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، باقتىعا تۇسكەندەردەن تاۋلىك بويى «كونۆەەر جۇيەسىمەن» ۇزدىكسىز جاۋاپ الىنعان. تەرگەۋشىلەر اۋىسىپ وتىرادى، ال ايىپكەر تۇرەگەپ تۇرادى. وتىرۋعا رۇقسات جوق، ۇيىقتاۋعا بولمايدى. سەزىكتى جاندى كەمسىتۋ، قورلاۋ، مازاقتاۋ، ءتىل تيگىزۋ، ادامگەرشىلىك قادىر-قاسيەتىن اياققا باسۋ ۇيرەنشىكتى جايعا اينالعان. مۇنداي ارەكەتكە بارماعانداردى باسشىلار جاۋعا ىمىراشىلدىق كورسەتتى، ليبەرالدىق بايقاتتى دەپ سوگە جامانداعان;

- وتەنوۆ، ءجۇنىسوۆ جانە باسقا جازىقتىلار ارىز-وتىنىشتەرىندە تەرگەۋشىلەردىڭ تاۋلىك بويى جاۋاپ العانىن، قورقىتىپ ۇركىتكەنىن، جابىرلەگەنىن، ۇرىپ-سوققانىن اشىنا جازادى;

- اتانيازوۆ ءوزىنىڭ ارىزىندا: «1939 جىلعى ءساۋىردىڭ 8-ءشى جانە 10-شى جۇلدىزىنداعى تۇندە تەرگەۋشىلەر چيركوۆ، وسپانوۆ، كاتكوۆ، زەرنوۆ «قىلمىسىڭدى مويىندا» دەپ بىرنەشە ساعات بويى جۇدىرىقتاپ، سابادى»، - دەپ حابارلايدى.

جۇسىپبەك ارىستانوۆ

بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن. ماسكەۋدەگى شىعىس

ەڭبەكشىلەرىنىڭ كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن.

شىمكەنت قالاسىنداعى گۋبەرنيالىق «اق جول»

گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى. تاشكەنتتەگى

ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس بەردى. باسپاگەرلىك

قىزمەتپەن اينالىستى. قازاقستان كومپارتياسى

وك-ءنىڭ مۇشەسى، ونىڭ بيۋرو مۇشەلىگىنە كانديدات،

«سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى.

ارحيۆتەگى قىلمىستىق ىستەن:

«ارىستانوۆ جۇسىپبەك 1904 جىلى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ تەرەڭوزەك اۋدانىندا تۋعان، قازاق، قىزمەتشى، قك (ب)پ-نىڭ مۇشەسى، قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ ديرەكتورى، الماتى قالاسىنداعى لاگەرنايا كوشەسىندەگى № 44 ۇيدە تۇرادى.

ترويتسكيشىلەرمەن، وڭشىلدارمەن بايلانىستى. ۇلتشىل-فاشيستىك ۇيىم مۇشەسى. كەڭەسكە قارسى بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزەدى.

ارىستانوۆتى تۇتقىنداپ، رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58 بابىنىڭ 2, 8, 11 تارماعى بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپقا تارتۋ قاجەت (1938 جىلدىڭ 11 تامىزى) ».

ال جۇكەڭنىڭ ءوزى بولسا 1955 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا ل.برەجنەۆكە جازعان حاتىندا بىلاي دەگەن:

- مەن، ارىستانوۆ جۇسىپبەك وتان جاۋلارىنىڭ ارانداتۋشىلىعىنىڭ قۇربانىمىن. ىشكى تۇرمەدە ەكى جىل وتىرىپ، زورلىق-زومبىلىق پەن ازاپتىڭ نەشە اتاسىن كوردىم.

مەنىڭ «ءىسىم» ۇرىپ-سوعۋمەن باستالدى. 1938 جىلدىڭ 11 تامىزىندا تۇتقىندالىسىمەن تۇپ-تۋرا اعا تەرگەۋشىنىڭ كابينەتىنە اكەلدى، ول بولسا ماعان ەشقانداي ايىپ تاپپاي بىردەن ۇرىسىپ، بوقتاي باستادى، ايعايلادى: «ارىستانوۆ، سەن ءفاشيسسىڭ، ساتقىنسىڭ، سونى مويىنداپ تۇسىنىك جاز، ايتپەسە -اتىلاسىڭ!» دەدى.

تەپكى-تەپەرىش پەن ماشاقاتقا شىداپ باقتىم، بولماعان نارسەنى قالاي مويىندايىن! سوسىن تەرگەۋ باسقا ادىسكە كوشتى:  تامىزدىڭ 11 مەن 16-سى ارالىعىندا ءدام-سۋ تاتىرمادى، دەمالىس بەرمەدى، ۇيىقتاتپادى، قولىمدى تومەن ءتۇسىرىپ، تىك وتىرعىزىپ قويدى. سۇراقشىلار كەزەك-كەزەك كۇزەتىپ، ۇرىسىپ: «سەن ءفاشيسسىڭ، ۇلتشىلسىڭ، سونى مويىندا» دەۋمەن بولدى.

قول اياعىم، دەنەم ءىسىپ كەتتى، ۇيقىلى وياۋ جاعدايدا ورىندىقتان قيسايا باستاسام، بۇيىرىمنەن نە ىشىمنەن ۇرا باستايدى. ەس-ءتۇسسىز قۇلاپ ەدىم، ۇستىمە سۋىق سۋ قۇيدى، ءدام تاتۋعا زاۋقىم سوقپادى، سولاي بولسا دا ارتقى تەسىكتەن (چەرەز انالنوە رتۆەرستيە) كۇشتەپ تاماق بەردى، سوسىن دەم السىن دەگەندەي كامەراعا اكەلدى. قالاي كەلگەنىمدى بىلمەيمىن. بەس تاۋلىكتەي ۇيىقتاماعانىما قاراماستان شاماسى ءبىر-ەكى ساعاتتان كەيىن كۇزەتشىلەردىڭ ايعاي-شۋمەن تەپكىلەپ وياتقانى ەسىمدە. «كۇندىز ۇيىقتاۋعا بولمايدى» دەيدى. جان جاعىما قاراسام، جانىمدا بۇرىنىراق ۇستالعان تسك-ءنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى، ارىپتەسىم د.سيدوروۆ وتىر. ول ادىلدىك ىزدەپ، جالعان جالانى مويىنداماعاندىقتان بۇرىنعى  سوۆحوز ناركومى دۇيسەنوۆتىڭ ەشقانداي سوتسىز كاتكوۆ پەن وسپانوۆتىڭ  تەپكىسىنە مەرت بولعانىن ايتىپ، جىلاپ جىبەردى.

سودان سوڭ 17 اي بويى جەكە كامەرادا، ونىڭ ىشىندە ءبىراز ۇزىلىسپەن ەكى ايداي كارتسەردە وتىردىم. كاتكوۆ ءۇش رەت ارمانسىز ۇردى، ونىڭ ءبىرىنشىسى پاۆلوۆقا جاۋاپقا بارعاننان كەيىن. «سەن، ارىستانوۆ، ەگەر الداعى ۋاقىتتا وسىلاي قاسارىسا بەرسەڭ، تەرىڭدى بىرنەشە مارتە سىپىرتامىن»، - دەدى پاۆلوۆ. وسپانوۆتان دا كوپ تاياق جەدىم. تاۋلىگىنە ءۇش، ءتورت ساعاتتان ارتىق ۇيىقتاۋعا رۇقسات بەرمەيتىن. ۇرىپ-سوعۋدان، مورالدىق قورلىقتان، اشۋ-ىزادان جۇيكەم جۇقارىپ، ەسىمنەن جاڭىلعان كەزىم بولدى.  ۇستىمە مۇزداي سۋىق سۋ قۇيعاندىقتان اۋىرىپ، تۇماۋعا شالدىقتىم، باسىما، جەلكەمە شيقان قاپتاپ كەتتى. مەنىڭ وسىنداي جاي-كۇيىمدى پايدالانىپ، كاتكوۆ پەن وسپانوۆ اقىرى ايتقانىن ىستەتتى: ولاردىڭ ويدان شىعارعان قىلمىسى قاعازعا ءتۇسىپ، قول قويىلدى. ءسويتىپ، قولدان جاسالعان قۇجات نەگىزىندە، توعىز ادامعا، ونىڭ ىشىندە ماعان، ءىس قوزعالىپ، ءبارىمىز سوتتالىپ كەتە باردىق...

مۇحامەدجان قاراتاەۆ

كازپي-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن، لەنينگرادتىڭ

تاريح، فيلوسوفيا جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ

اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن. جازۋشىلار وداعىنىڭ

توراعاسى، كازپيدىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى.

كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق فيليالى

پرەزيۋمىنىڭ مۇشەسى، قازاق ادەبيەتى سەكتورى-

نىڭ مەڭگەرۋشىسى.

ارحيۆ قۇجاتتارىنا سەنسەك، تەرگەۋ بارىسىندا م.قاراتاەۆ 1933 جىلدان بەرى كەڭەسكە قارسى ۇلتشىل ۇيىمعا قاتىستىم دەپ حابارلاعان، بىراق كەيىن ونى ءوزى تەرىسكە شىعارعان. لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەندە تەررورشىلدارمەن بايلانىسقان. جازۋشىلار وداعىن باسقارعاندا زيانكەستىك جۇمىسپەن اينالىسىپ، كەرى توڭكەرىسشىرل كادر دايارلاۋمەن اينالىسقان. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى  باسقا دا كوپتەگەن زيانكەستىك ءىس-ارەكەتكە مۇرىندىق بولعان.

ال اكادەميك جازۋشىنىڭ ءوزى نە دەيدى؟ مۇحامەدجان قاراتاەۆتىڭ 1955 جىلدىڭ 26 مامىرىندا ءوز قولىمەن جوعارى جاققا جازعان ءوتىنىشىن وقىپ كورەيىك.

- 1938 جىلدىڭ 11 تامىزىندا تۇتقىندالدىم.

ودان بىرنەشە اي بۇرىن نكۆد-عا شاقىرعان. سويتسەم، بولىمشە باستىعى لەيتەنانت كاتكوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، مەنىڭ كەرىتوڭكەرىسشىل ۇيىمعا مۇشە ەكەندىگىم اشكەرەلەنىپتى. ايتسە دە، اعىنان جارىلىپ، «قىلمىسىمدى» مويىنداسام، باس بوستاندىعىمدى ساقتاپ قالۋعا بولادى-مىس. بۇعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق ءبىلدىردىم، ويتكەنى بۇل اقىماقتىق، ەسالاڭدىق بولار ەدى.

بۇل پىكىر وتپەگەن سوڭ باسقاشا ۇسىنىس جاسالدى. استىرتىن ۇيىمدى اشكەرەلەۋ ءۇشىن بەلگىلەنگەن تىزىممەن ءبىراز ادامدى قوناق قىلۋىم كەرەك ەكەن. شىعىندى كەڭەس تولەمەك. سودان سوڭ وكىمەتكە قارسى ءىس-ارەكەت جاسالىپ جاتىر دەپ حابارلاۋىم كەرەك. كەلىسپەدىم.

ءساۋىر ايىندا، كەيىن شىلدەدە تاعى جۇزدەستىك. باياعى گوي-گوي. كەزدەسۋ تاعى دا ءساتسىز اياقتالدى. ءبىر كۇن وتكەن سوڭ اباقتىعا قاماۋ تۋرالى وردەرى بار جاي كيىنگەن ءبىر ادام، سوڭىنان كاتكوۆ پەن وماروۆ تۇنگى 1-دەن 15  مينۋت كەتكەندە ۇيگە كەلدى.

ءبىر كۆارتال تومەنىرەك جەردەگى قاراڭعى تۇپكىردە ماشيناعا وتىرعىزدى. تۇنگى ەكىلەر شاماسىندا مەجەلى جەرگە جەتتىك. كەڭسە تابالدىرىعىن اتتاسىمەن كاتكوۆ: «جاقسىلىقپەن، جاقسى جاعدايمەن تۇسىنىسكىڭ كەلمەدى - وتىر. ەندى ءبىز نە ايتساق سونى ىستەيسىڭ. كىرۋگە ەسىك اشىق، شىعارعا - جابىق. حالىق جاۋىسىڭ، ۇلتشىلسىڭ، سوعان جازباشا تۇسىنىك بەر» - دەدى. سوسىن مەنى كومەكشىسىنە تاپسىرىپ كەتىپ قالدى. ال ماركوۆ قانشا ۇگىتتەسە دە كوندىرە المادى. اشۋلانىپ جەلكە تۇسىمنان ەكى رەت پەرىپ جىبەردى. تاڭەرتەڭ كاتكوۆتىڭ ءوزى كەلدى. ونىڭ ايتقانى: «تالاپتى ورىنداعانشا بولمەدەن شىقپايسىڭ».

تاڭەرتەڭنەن اياعىمنان تىك تۇرعىزىپ قويدى. تاۋلىكتىڭ قاق جارتىسىندا تۇرەگەپ تۇرسام، قالعان ۋاقىتتا بۇرىشتاعى ورىندىقتا قولىمدى تومەن سالبىراتىپ وتىرعىزىپ قويدى. ءۇش كۇننەن كەيىن دەنەم كۇپ بولىپ ءىسىپ كەتتى. تاماق بەرمەدى. سۇراعان دا جوقپىن، زاۋقىم سوقپادى. سۋ ىشكىم كەلە بەردى، بىراق ونىڭ ءوزىن شەكتەدى.

بۇدان باسقا كورگەن بەينەت تە جەتەرلىك. قىلمىسىڭدى مويىنداپ جازىپ بەر دەپ تاباندىلىقپەن تالاپ ەتكەن سۇرانىس اتىپ تاستايمىز، ايەلىڭدى تۇتقىندايمىز دەگەن جابىرلەۋمەن، ءتىل تيگىزۋمەن، ەڭ اقىرىندا ۇرىپ-سوعۋعا ۇلاستى. مەنىڭ تاعدىرىم قولىندا ەكەنىن سەزدىرىپ، ءاردايىم باتىل سويلەيتىن كاتكوۆتىڭ كەكەتىپ-مۇقاتىپ، مىسقىلداپ، ءاجۋا-مازاققا اينالدىرعان مەحناتى جانعا باتتى، جۇرەككە جازىلماس جارا سالدى. ماعان كورسەتىلگەن قيامەت-قايىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ قيىنى، قورقىنىشتىسى ۇيقىدان ايىرۋ ەدى. ۇرىپ-سوعۋ،  تاياق جەۋ، دەگەنىڭ بۇعان قاراعاندا تۇك ەمەس، قايتا سەرگىتىپ، ءوزىڭدى شيراتا تۇسەدى ەكەن.

ءبىر ۋاقىتتا قۇلاپ تۇسسەم كەرەك، كوتەرىپ اجەتحاناداعى كراننىڭ استىنا اكەلدى. سۋىق سۋ ەسىمدى جيعىزعانى راس، بىراق ۇزاققا سوزىلعان جوق - كوپ بولسا 20-30 مينۋتكە. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ باسىم اينالىپ، تۇڭعيىق يىرىمدە، گالليۋتسيناتسيا شىرماۋىندا، بۇلدىر-بەلەڭ ەلەس قۇشاعىنا ەندىم. اقىرى تەرگەۋشىلەردىڭ ايتۋىمەن ناركوم رەدەنستىڭ اتىنا ماجبۇرلەپ ارىز جازدىردى. سودان كەيىن   18 تامىزدىڭ 5-6 شاماسىندا كامەراعا جىبەردى.

وتەباي تۇرمانجانوۆ

ماسكەۋدەگى شىعىس جاستارىنىڭ كوممۋنيستىك

ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. تاشكەنتتەگى ورتا ازيا

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، دايارلىق كۋرستىڭ

جانە قازاق-قىرعىز ءتىلى ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ

مەڭگەرۋشىسى. كازپي-ءدىڭ پروفەسسورى. «قازاق

ادەبيەتى»گازەتىندە، «ادەبيەت مايدانى»

(قازىرگى «جۇلدىز» - ا.ك.) جۋرنالىندا

رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، رەداكتورى.

كەڭەسكە قارسى ۇلتشىل ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولا ءجۇرىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «حالىق جاۋلارى» ساكەن سەيفۋللين مەن بەيىمبەت ءمايليننىڭ ولەڭدەرىن جاريالاعان. «كارل»، «شىرشىق سىرى»، «قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرى» سياقتى كوممۋنيستىك يدەيامەن قابىسپايتىن شىعارمالار جازعان.

(قىلمىستىق ىستەن)

حرۋششەۆتىڭ «جىلىمىق» جىلدارىندا ءىس قايتا قارالعان ۋاقىتتا بۇل ايىپتى كگب سۇرانىسىمەن ارنايى ادەبي ساراپتاما جاساعان جازۋشى تەمىرعالي نۇرتازين مۇنىڭ شىندىققا ۇيلەسپەيتىندىگىن عىلىمي تۇرعىدان تالداپ، دالەلدەپ بەرەدى. ەندى ءو.تۇرمانجانوۆتىڭ ۇقك-ءنىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان وتىنىشىنە  (1955 جىلدىڭ 26 مامىرى) كوڭىل بولەيىك.

1938 جىلعى ناۋرىزدىڭ 19-نان 20-نا قاراعان تۇنگى ساعات 1 شاماسىندا، «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» العاشقى تومىن رەداكتسيالاپ بولدىم دەگەندە مەنى تۇتقىنداۋعا يۆانوۆ پەن زەرنوۆ كەلدى. ولار ءۇيدى ءتىنتتى، كىتاپتارىمدى، قولجازبالارىمدى، فوتوسۋرەتتەردى، مىلتىعىمدى تاركىلەدى. سوسىن قاراڭعى بۇرىشتا كورىنبەي ءبىزدى توسىپ تۇرعان ماشيناعا كىرگىزدى.

كەڭسەگە كەلىسىمەن بۇرىشتاعى ورىندىققا وتىرىزىپ، قولىما سيا مەن قاعاز بەردى. بۇل دايىندىقتىڭ ءبارى مەنىڭ ناركوم رەدەنسكە ارىز جولداۋىم ءۇشىن جاسالعان قام ەكەن. «سوندا قانداي ءوتىنىش جاساۋىم كەرەك؟» دەپ سۇرادىم. يۆانوۆ «جاز» دەگەندەي يشارات ءبىلدىرىپ سويلەي جونەلدى: «مەنى اقىن ساكەن سەيفۋللين كەرى توڭكەرىسشىل ۇيىمعا تارتقان. وسىعان بايلانىستى ءومىرىمدى ساقتاپ، امان قالۋ ءۇشىن كىنامدى ادال نيەتپەن موينىما الامىن...»

نەگە كەلگەنىم تۇسىنىكتى بولدى. بۇلاردىڭ ماقسات-مۇددەسىن بىلگەن سوڭ مۇمكىن باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرعان شىعار دەپ ونداي ارىز جازۋدان باس تارتتىم. ەشقانداي استىرتىن ۇيىمعا قاتىسىم جوق دەگەندى ايتىپ، ونى شاما كەلگەنشە دالەلدەۋگە تىرىستىم. ۇشەۋى - جاڭاعى ەكەۋى جانە تاعى بىرەۋى - مەنى قورشاپ الدى، ال زەرنوۆ كۇتپەگەن جەردەن ابىرجىتىپ الماق بولدى ما، كوزىن اقشىڭ-ۇشقىڭ ەتكىزىپ، قولىمەن تاماعىمدى قىسىپ قىلعىندىرا باستادى.

بۇل ءنومىر دە وتكەن جوق، ەشتەڭە جازبادىم. «التى جىل بايدىڭ مالىن باقتىم، بالالار ۇيىندە تاربيەلەندىم، كومسومول مەن پارتيادان تاربيە الدىم، لەنيندى، سوۆەتتىك بيلىكتى جىرلاعان اقىنمىن، سوندا قالايشا مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى بولۋعا ءتيىسپىن» دەدىم. بۇعان جاۋاپ رەتىندە يۆانوۆ وڭ بەتىمنەن، زەرنوۆ سول جاعىمنان تارتىپ جىبەردى. سوسىن كامەراعا وتىرعىزدى.

كەلەسى كۇننىڭ اڭگىمەسىنىڭ سارىنى دا كەشەگىدەي. مەن ءالى كونە قويعام جوق. ولار مەنى ازاپتاۋعا كىرىستى. يۆانوۆتان ەكى رەت تاياق جەدىم، زەرنوۆتىڭ سوققىسىنا سان جوق. ۇزاق ۋاقىت تۇرەگەپ تۇرعاندىقتان، ورىندىقتا ەكى قولىمدى سالبىراتىپ وتىرعاندىقتان ەسەڭگىرەپ قالدىم.

زەرنوۆ بىردە سىزعىشپەن جەلكەمنەن قاتتى پەرىپ قالىپ ەدى، تيگەن جەرى ءىسىپ كەتتى، دارىگەرلىك كومەككە جۇگىنۋگە تۋرا كەلدى. دارىگەر ايەلگە «بۇلاردىڭ مۇنىسى نەسى؟» دەپ اقىرىن سۇراپ كورىپ ەدىم، ول: «جانىڭدى ساقتاعىڭ كەلسە سۇراعانىن جازىپ بەر، قويعان تالابىن ورىندا، قارسىلاسپا، سوسىن تىنىشتالاسىڭ» دەدى.

ءبىر كۇنى ءبولىم باستىعى پاۆلوۆتىڭ ءوزى كەلدى. ول: «قاسارىسا بەرسەڭ، ايەلىڭدى تۇتقىندايمىز» - دەدى. سوسىن يۆانوۆقا مىناداي بۇيرىق بەردى: «سلومات! يستوپتات! زاستاۆيت زاگوۆوريت!..». بۇدان سوڭ جانىما ءتونىپ كەلىپ، ايتقانى مىناۋ: «سكاجي، كومۋ پوۆەريت گوسۋدارستۆو - تەبە يلي نام؟». باستىق قارقىلداپ كۇلدى دە جاۋابىن ءوزى بەردى: «كونەچنو، نام! تاك و چەم رازگوۆور؟».

الدىندا وسىلاي قورقىتىپ-ۇركىتىپ العان پاۆلوۆتىڭ قاراسى تاعى كورىندى. بۇل جولى جامباسىنداعى تاپانشاسىن سۋىرىپ الىپ بىلاي دەدى: «ەسلي ي دالشە بۋدەش سوپروتيۆلياتسيا - زاسترەليۋ نا مەستە، سپروسا س مەنيا نە بۋدەت. سكاجۋ - زاسترەليل پري پوپىتكە ك بەگستۆۋ».

مۇنداي قوقان-لوققىنىڭ اسەرى بولمادى ەمەس - بولدى. جان ءتاتتى ەمەس پە؟ زارە-قۇتىم قالمادى. اسىرەسە قولىنداعى ەمشەكتەگى بالاسى بار ايەلىمدى اياپ كەتتىم. اباقتىعا تۇسسە ايەل بايعۇس تۇرمەدەگى وسىنداي ازاپقا شىداي الار ما؟..

نكۆد دەگەنىنە جەتتى - سۇراعانىن جازىپ بەردىم.

امانتاي كاكەن،

جۋرناليست، «جالىن» جۋرنالىنىڭ

پۋبليتسيستيكا جانە ادەبي سىن

نوميناتسياسى  بويىنشا  عابيت  مۇسىرەپوۆ

اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى