ءجادي شاكەنۇلى. جاستار پوەزياسى جايىندا تولعانىس
بۇل كۇندە ادەبيەتتە «بولماي جاتىپ بەلينسكي، تولماي جاتىپ تولستوي بولعاندار» (م. اۋەزوۆ) كوبەيدى. ابايدى اقىن ەمەس، قوجابەرگەن، سەگىز سەرىنى قيال كەيىپكەرى دەيتىندەر شىقتى. قايتەمىز - قۇلاق بىزدىكى، اۋىز وزىنىكى. باردى باعامداعاننىڭ ورنىنا ونى جوعالتپاقشى بولعان «ۇلت زيالىلارىنا» بۋىرقانىپ تاسيمىز، تايازدىعىنا تاڭعالامىز. ەڭ سوڭىندا «جاڭا عاسىر شالدارىنىڭ» مىنەزىمەن ۇندەمەي قۇتىلامىز. ال جاستارعا كەلگەندە تاعى سول «ۇندەمەستىككە» سالۋعا ءداتىمىز شىدامايدى، ءتىلىمىز قىشيدى.
جاستار شىعارماشىلىعى تۋرالى ءسوز بولعاندا اۋەلى ەسىمىزگە ماعجاننىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن ولەڭى ورالادى. وندا اقىن:
ارىستانداي ايباتتى.
جولبارىستاي قايراتتى -
قىرانداي كۇشتى قاناتتى.
مەن جاستارعا سەنەمىن!
كوزدەرىندە وت وينار،
سوزدەرىندە جالىن بار،
جاننان قىمبات ولارعا ار،
مەن جاستارعا سەنەمىن! - دەپ اعىنان اقتارىلعان بولاتىن.
ال سول جاستار ءۇمىتتى اقتادى ما؟
بۇل كۇندە ادەبيەتتە «بولماي جاتىپ بەلينسكي، تولماي جاتىپ تولستوي بولعاندار» (م. اۋەزوۆ) كوبەيدى. ابايدى اقىن ەمەس، قوجابەرگەن، سەگىز سەرىنى قيال كەيىپكەرى دەيتىندەر شىقتى. قايتەمىز - قۇلاق بىزدىكى، اۋىز وزىنىكى. باردى باعامداعاننىڭ ورنىنا ونى جوعالتپاقشى بولعان «ۇلت زيالىلارىنا» بۋىرقانىپ تاسيمىز، تايازدىعىنا تاڭعالامىز. ەڭ سوڭىندا «جاڭا عاسىر شالدارىنىڭ» مىنەزىمەن ۇندەمەي قۇتىلامىز. ال جاستارعا كەلگەندە تاعى سول «ۇندەمەستىككە» سالۋعا ءداتىمىز شىدامايدى، ءتىلىمىز قىشيدى.
جاستار شىعارماشىلىعى تۋرالى ءسوز بولعاندا اۋەلى ەسىمىزگە ماعجاننىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن ولەڭى ورالادى. وندا اقىن:
ارىستانداي ايباتتى.
جولبارىستاي قايراتتى -
قىرانداي كۇشتى قاناتتى.
مەن جاستارعا سەنەمىن!
كوزدەرىندە وت وينار،
سوزدەرىندە جالىن بار،
جاننان قىمبات ولارعا ار،
مەن جاستارعا سەنەمىن! - دەپ اعىنان اقتارىلعان بولاتىن.
ال سول جاستار ءۇمىتتى اقتادى ما؟
«ءبىزدىڭ جاس اقىن-جازۋشىلارىمىز ادەبيەتكە ءبىز جاستار تاقىرىبىمەن كەلەمىز دەپ ەدى. اسىل تاستان، اقىل جاستان دەگەن حالىق قاعيداسى بويىنشا ۇلكەندەرىمىز ۇلكەن ءۇمىت ەتكەنبىز. ول ءۇمىت ءالى اقتالعان جوق». بۇل ءسوز عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ 1984 جىلى جازۋشىلار وداعىندا 82 جاسىندا ايتقانى. قازىردە قۇنىن جويعان جوق. الدىڭعى بۋىننىڭ سوڭعىلارعا كوڭىلى تولماۋشىلىق وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا كەلگەندە تالاي دانامىزدىڭ وكپەسىن قارا قازانداي قىلعان ءتۇرى بار. دەسە دە بارعا قاناعات جاسايتىن، العى كۇنىمىزگە ۇمىتپەن قارايتىن حالىقپىز عوي. اۋەزوۆ 1960 جىلى «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزەمiز» اتتى ماقالاسىندا: «...سول جايدى بiز ءوزiمiزدiڭ جاستار تۋعىزىپ جاتقان قازاق پوەزياسى، قازاق ليريكاسى جايىندا ايتقىم كەلەدi. وسى ءۇش سالانىڭ تابىستارىن جاڭا جىل كەلگەندەي ونەردiڭ جاڭا، جاس قايراتكەرلەرi كەلiپ، قازاقتىڭ مۋزىكا، جيۆوپيس، پوەزيا ونەرiنە جاڭا بiر جىل كەلگەندەي جاقسىلىق اكەلە جاتقان سياقتى» - دەگەن بولاتىن. ەسكەرتە كەتەرلىگى مۇندا مۇحاڭ پروزامىز جايىندا ەمەس تەك «قازاق پوەزياسى، قازاق ليريكاسى جايىندا» ءسوز قوزعاپ وتىر.
ونان كەيىنگى تولقىندا دا جاستار جاعىنا مويىن بۇرىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندار از بولعان جوق.
جاستار جانە ولاردىڭ پوەزياسى توڭىرەگىندە ءابىش كەكىلباەۆ: «...جاسىراق كەزدەرىڭىزدە، بويلارىڭدا قۋات بار كەزدە كوبىرەك وقىپ، كورۋ جادىلارىڭىزبەن قوسا ميلارىڭىزدىڭ جۇمىس جاساۋىن قۇلپىرتىڭىزدار... قازىرگى جىگىتتەر ادەمى سويلەيدى، ال، جازعان كەزدە قاتە-قاتە جازادى...قازاقتىڭ پوەزياسىنداي مىقتى پوەزيا جوق. مەن وزگە ۇلتتاردىڭ ادەبيەتىن ءبىرشاما بىلەمىن، وسىنىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ولەڭىندەي وتە ءماندى، وتە ادەمى، بارلىق جاعىنان جەتىلگەن ولەڭ وتە از. اسىرەسە، جاستار پوەزياسى. وسى پوەزيانىڭ دەڭگەيىنە ادەبيەتتىڭ قالعان جانرلارى دا جەتەر بولسا - قازاق ادەبيەتى ەڭ ءبىر دامىعان، وقساۋلى ادەبيەت بوپ شىعار ەدى... قازاقتىڭ تالانتتىلارىنىڭ بارىنە ورتاق ءبىر كەمشىلىك - ءوزىنىڭ جەتكەن دەڭگەيىندە تۇرا المايدى. بۇل جاعىنان ولار الدىنداعى جۇمەكەن سياقتى اعالارىنان ۇيرەنۋ كەرەك الپينيست سياقتى... العان شىڭىندا قادالىپ تۇرا العان»، - دەپ ءۇمىتى مەن تالابىن قاتارىنان بىلدىرسە، اسقار سۇلەيمەنوۆ: «ۇرپاق - ۇرپاقپەن ۇرپاق. اعا بۋىن اعالىق قامقورلىعىن كورسەتسە، رۋحاني مۇرانىڭ تاريح قورجىنىندا قاباتتاسىپ قالا بەرمەيتىنىنە ەسەپ بەرىپ وتىر. قازىرگى جاس - تاريحتىڭ مۇراگەرى، سوندىقتاندا سول مۇرانى جەتپەك جەرىنە جەتەلەپ كەتەدى دەپ، سونىڭ ازابىنا دا، اۋىرتپالىعىنا دا تايماي بارادى دەپ ءۇمىت ارتادى. بۇل - سەنىم، بۇعان قوسا جاۋاپكەرشىلىك. اعا ءۇمىتى اق ءۇمىت، ونى اقتاماعانىڭ ءوزىڭدى ويعا، ەتەككە تاستاعانىڭ. كىم ءوزىن تاۋ تابانىنان كورگىسى كەلەدى دەيسىز؟ ادەبيەتتىڭ جاڭا بۋىنىنا، ەڭ جاس بۋىنىنا بۇل تۋرالى ابدەن ويلانۋ كەرەك. انشەيىن كوكىرەك قاعىپ، قۇرعاق ماقتانۋدىڭ جەتەگىنە ەرىپ ەمەس، وزدەرىنىڭ تابىسىنا دا، تابىس كورىنە بەرمەيتىن تايىزدىعىنا دا شىن سۋرەتكەرشە اسىقپاي، اپتىقپاي، بايىپتى قاراپ اپ ويلانعانى شارت... جاڭا بۋىن جاڭانىڭ جاساۋشىسى بولۋعا شاماسى جەتپەسە، ۇلەسكەرى بولۋى كەرەك» - دەدى.
اقىن تەمىرحان مەدەتبەك جاس اقىنداردى «التىن كوپىرلىكتەر» دەپ اتادى.
ءسويتىپ الدىڭعى اعا بۋىننىڭ وزىنەن كەيىنگىلەرگە سىنمەن، ۇمىتپەن، كۇدىكپەن قارايتىنى ءمالىم بولدى. ال ءبىز...
ءوز باسىم كەزىندە (2007 جىل 2 اقپاندا) «قازاق ادەبيەتىندە» «جاستار شىعارماشىلىعىندا پوەزيا بيىك، ال پروزا ...» دەگەن ماقالا جاريالاعان ەدىم. وندا «جاستاردىڭ پوەزياسىنان جالىندىلىق، ءوسۋ كورەم. اقىن جاندى حالىقتىڭ ۇل-قىزدارى بۋىنسىز ءتىلدى بۇگىنگى كادەسىنە جۇگىندىرىپ، ۇلت ادەبيەتىنە كاۋسار بۇلاقتاي قۇيىلىپ جاتقانى مەرەيىمىزدى وسىرەدى. قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىندا قايناپ جاتقان جىر قازانىنا قاراپ توقتىقپەن مارقاياسىڭ» دەپپىن.
قازىردە سول ءسوزىم ءسوز. دەمەك وسى ارادا ءبىر كومەسكى سۇراق جاتىر. ياعني نەگە - پوەزيا بيىك، ال پروزا...؟ ەندەشە اقىن بولماساقتا قارا ولەڭگە قانىعىپ وسكەن قازاق بالاسى بولعانىمىز ءۇشىن ءسىز بولىپ، ءبىز بولىپ وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەپ، قولىمىزعا ىلىككەن ولەڭدەردەن ولاردىڭ بولمىسىن ىزدەپ كورەيىكشى.
الدىڭعى بۋىن اعا تولقىندارعا ءبىر كوز تاستاساق، وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ اسپانىنا كوتەرىلگەن جارىق جۇلدىزدار از بولعان جوق. ولاردىڭ شوعىرىندا ت.ايبەرگەن، ج.ناجىمدەنوۆ، م.ماقاتاەۆ، ق.امانجولوۆ، س.ماۋلەنوۆ، ع.قايىربەكوۆ، س.جيەنباەاۆ، ق.مىرزاليەۆ، ت.مولداعاليەۆ، ج.جاقىپباەۆ، و.سۇلەيمەنوۆ، م.شاحانوۆ، ف.وڭعارسىنوۆا، ە.راۋشان، ت.مەدەتبەك، ي.ورازبەك، ج.ءابدىراش، ي.ساپارباي، ت.مەدەتبەك، ج.بودەش، م.ايتقوجينا، ۇ.ەسداۋلەت، ع.جايلىباي، س.اقسۇڭقار، ن.ايت، م.اقداۋلەتوۆ، ت.ابدىكاكىم ... جۇلدىزدارى بار.
ولاردىڭ ءىزىن باسقان جاس بۋىن وكىلدەرىنەن عاسىرلار ءولاراسىندا جارقىراپ كوزگە تۇسكەن گۇلنار سالىقباەۆا، سابىر اداي، باۋىرجان جاقىپ، سۆەتقالي نۇرجانوۆ، مارالتاي رايىمبەك، جاراس سارسەك، تاناكوز تولقىنقىزى ت.ب. سەكىلدى جالىندى جاستاردى اتاۋعا بولار ەدى.
ەندەشە، «ەندى كىمىمىز بار؟» دەگەن ساۋالعا تولىق جاۋاپ بەرە الماساقتا، تالپىنىس جاساپ جاڭا عاسىردان جاڭا ەسىمدەردى ىزدەپ كورەيىك. وسى ارادا جاس اقىن انىقتاماسى تۋرالى وي بىلدىرە كەتسەك، ونەردىڭ جاسپەن ولشەنبەيتىگىن ايتار ەدىك. ارينە، تالانت جاسپەن ەمەس، ەڭبەكپەن كورىنەدى. ءوز حالقىنا عانا تانىمال بولىپ قالماي، اتى الەمگە ماشھۇر بولعان بايرون، پەتەفيلەر جيىرما بەس-جيىرما التى جىل عانا عۇمىر كەشىپتى. پۋشكين، شوقان، سۇلتانماحمۇت، تولەگەندەر وتىزعا جەتەر جەتپەستە-اق تالانتىن تانىتىپ ۇلگەرگەن ەكەن.
وسىعان قاراپ بۇگىنگى جاستاردى «جاستار»، «جاس اقىندار» دەپ بولگەننەن كورى ادەبيەتىمىزدىڭ «جاڭا لەگى» دەپ اتاعان دا تەرىس بولماس ەدى. شىن مانىندە ماسەلە ولاردىڭ اتىندا ەمەس، زاتىندا - ولەڭىندە ەكەنىن ەسكەرسەك، جايقالعان جاس مايسانىڭ كوركىنەن كورى، كۇزدە بەرەتىن دانىنە ۇڭىلەتىنىمىزدە دە راس. ولاي بولسا بۇگىنگى «قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىندا قايناپ جاتقان جىر قازانىنا قاراپ توقتىقپەن مارقايۋىمىزدىڭ» سەبەبى نەدە؟
قازاق ولەڭىنىڭ باستاۋى قارا ولەڭ بولعانمەن جىراۋلار جىرىمەن ەسەيىپ، وزگە ۇلت ادەبيەتىمەن قاناتتانعان اباي جانە ابايدان كەيىنگى وزىق ويلى اقىندار لەگىنىڭ پوەزيامىزدى عارىشقا كوتەرگەنىن ماقتانىش ەتۋىمىز كەرەك. قازاق ادەبيەتىنىڭ دودالى دۇبىرىندە ءبىر-بىرىمەن ۇزەڭگىلەسە، اۋزىنان اق كوبىك بۇرقاپ، ەنتەلەي شاپقان دۇلدۇلدەر توبى كوپ بولدى. الدى تىزگىن ۇستاتسا، ارتى قارادان قالىسقان جوق. وسىلايشا وڭىمىزدان ايىمىز جارقىراپ، سولىمىزدان جۇلدىزىمىز تۋدى. پوەزيا بايىرلىلىعىمەن بە، شاعىن، وتكىر جانىرلىعىمەن بە ءوسۋ، بيىكتەۋ جاعىندا ەجەلدەن اق مارقالىعىن كورسەتىپ كەلدى. پروزامىزدان دا وق بويى وزىپ وتىردى.
بۇگىنگى جاستار جىرىنا ۇڭىلسەك، ونىڭ ءوسۋ بارىسىن كوپ جاقتاردان بايقاۋعا بولادى ەكەن.
جازبا ولەڭىمىزدىڭ تەگىن تاس بەتىنە تاڭبالاعان ىزدەرىمىزدەن ىزدەسەك، ول تۇركىلىك داۋىردەن - باعزى تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنەن باستاۋ الادى. سول ۇشىندە تەكتى جىردى تەگىمىزدەن ىزدەگەن تالاي اقىن تامىرىن تەرەڭگە جايىپ، جىرىن ارىدان تولعادى. توركىنىمىزدىڭ تەكتىلىگىن ماقتان كوردى.
تۇرىك ادەبيەتىنىڭ ماقتانىشى مەحمەت يۋرداقۇل:
...مەن تۇرىكپىن، ءدىنىم، ۇلتىم ۇلى عوي،
ونە بويىم جانعان وتقا تولعانداي...، - دەپ جىرلاسا، قازاق تۇركىسىنەن شىققان اقىن جۇبان مولداعاليەۆ:
«...مەن قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن...»، - دەپ جىرلادى.
ال، تۇركىلىك تەك تۋرالى سان قايتالاعان دانا كوكىرەك ماعجان:
تۇرانعا جەر جۇزىندە جەر جەتكەن بە؟
تۇرىككە ادامزاتتا ەل جەتكەن بە؟
كەڭ اقىل، وتتى قايرات، جۇيرىك قيال،
تۇرىكتىڭ ەرلەرىنە ەر جەتكەن بە؟...، - دەپ اسقاق ءۇن قاتتى.
كونە تۇركىلىك جادىگەرلەر كۇلتەگىن، بىلگەقاعان ەسكەرتكىشتەرىنەن باستاۋ الىپ جىراۋلار جىرى ارقىلى كوركەمدىك بيىككە كوتەرىلگەن بايىرعى پوەزيامىز تۋدىرعان رۋحتى جىرلاردىڭ ءۇنى ءالى تىنعان جوق. اتالار جالعاعان اساۋ جىرلار ىرعاقتى پوەزيا تۇرىندە ۇلتتىق ايبات، وزگەشە كەسكىندەمەسىمەن ۇرپاقتارىنان دا وزىندىك ەنشىسىن الدى.
دەمەك، كەشەگى تەمىرحان، بۇگىنگى ءبىزدىڭ جاستار وسى رۋحتى جالىنداتىپ، لاپىلداتىپ جالعاستىرىپ كەلەدى دەسەك ەش قاتەلەسپەيمىز. سونداي اقىنداردىڭ قاتارىنان ارىندى دا دارىندى جىرلارىمەن، سەلدەگەن سەزىمىمەن ولەڭ ولكەسىنە قوسىلعان ءبىر توپ جاس بار. سول توپتىڭ الدىڭعى لەگىندە ۇلاربەك دالەيۇلى بايتايلاق بار. اسىرەسە ونىڭ سوڭعى كەزدە جازعان جىرلارىندا سونداي تۇركىلىك ەكپىن، جالىندى ءوسۋ بايقالادى. «مۇڭلىق» ولەڭىن وقيىق:
التى ايلىق الىس دالامنان اسىعىپ جەتكەن بوزداعىم،
ساعىنىشىمنىڭ مىڭ ءتۇرلى ارۋاعىن نەسىن قوزعادىڭ؟
...اسۋدا اسۋ بەل ەدى،
اڭقىپ ءبىر سوققان جەل ەدى.
قۋانىشىم دا بار ەدى، قاسىرەتىم دە كوپ ەدى.
كەشىگىپ جەتەر كوكتەمنىڭ سالەمىن الا كەلدىڭ بە،
قۇلادىن قۇستاي قۇمداعى جانىمنىڭ ءشولىن كوردىڭ بە.
عاسىر دا ەمدەپ جازا الماس جۇرەككە بىتكەن مۇڭىم بار،
حانتاڭىرىدەي قايعىمدى قاباعىمنان ۇعىڭدار.
جىلاي دا جىلاي جابىعىپ جايلاۋدا قالدى قارىنداس،
قاراي دا قاراي قامىعىپ قىستاۋدا قالدى تامىرلاس.
جازىققا بىتكەن بۇلدىرگەن - جالاڭ بۇتتارعا جەم بولعان،
جارلاۋعا بىتكەن جاپىراق - شاشىلىپ قارا كوڭ بولعان.
التايدىڭ بەلى اقسەلەۋ،
اقسەلەۋ باسىن يە مە،
اڭىراپ قالعان قارىنداس ءالى دە ءبىزدى سۇيە مە؟
كوكتوعاي بويى كوپ اسۋ،
اسۋعا قوستار قوندى ما،
جۇرتىمدا قالعان اقمويناق، الىپسوق ارلان بولدى ما.
بوتاسىن قورعاپ جاڭبىردا، جەلكىلدەپ بوران وتىندە،
شاڭىراق سالار قۇبا ىنگەن بوزداي ما اۋىل شەتىندە.
اقسەڭگىر باسى اق مۇنار،
...اعالار كەڭەس قۇردى ما،
جورتۋىل جولىن كۇزەتىپ جەڭگەلەر جىلاپ تۇردى ما.
قارا شىبىنداي قۇجىناپ بايىرعى قىتاي بالاسى،
قايناعان بازار بولدى ما اتامنىڭ قايران مولاسى... وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
جول جورعاداي توگىلگەن اسەم جولدار ەسىڭىزگە ەرىكسىز كۇلتەگىن تاستارىن وقۋعا، جىراۋلاردىڭ جاڭا ءۇنىن ەستۋگە جەتەلەيدى. تۇركىنىڭ ۇرپاعى ءتىرى ەكەن عوي دەپ اللاڭىزعا تاۋبە قىلاسىز. تامسانا وتىرىپ امالسىزدان كەلەسى جىرعا ۇڭىلەسىز. «حات» ولەڭى دە تۋرا وسى ولەڭنىڭ ۇندەس جالعاسى. بىراق باسقا:
سەلەنگىگە سەل جاۋسا دا،
ورحون بويىن وق جاۋسا دا،
مەن سەندەردى ۇمىتقام جوق باۋىرلار!
ءار كەش سايىن ساعىنىشىم اۋىرلار.
كۇن استىندا كەلەم جالعىز تەپەڭدەپ،
جۇرەگىمدى قالدى بۇلتتار مەكەندەپ.
داۋىل جۇلعان قايىڭدارعا جۇگىرەم،
قۇلاپ جاتقان عۇن ساردارى ەكەن دەپ...
سەندەر كورگەن ءتۇستى مەن دە كورەمىن،
سەندەر كورگەن قۇستى مەن دە كورەمىن...
جىلاۋ، ەزىلۋ، ەگىلۋ، ەرلىك رۋحتى شاقىرۋ دەگەن وسىلاي بولاتىن شىعار. بۇل ولەڭدەردى بۇدان ارى تالداعانننان كورى وقىرمان ءوزى-اق تەرەڭىنە بويلايدى. ءوزىنىڭ دە تۇركى قازاق ەكەنىنە، وسىنداي اقىن ۇلى بارلىعىنا، جاڭا پوەزيانى دا وسىلاي سويلەتە الاتىنىمىزعا ماقتاناتىن بولادى. امالسىزدان «سەلەنگىگە سەل جاۋسا دا،
ورحون بويىن وق جاۋسا دا...» - دەپ اقىنمەن بىرگە كۇبىرلەمەۋ قولىمىزدان كەلمەيدى. ارى قاراي وقيمىز.
سەنەرىمدى جوعالتساڭ دا، دەرەگىمدى جوعالتپا!
ولەڭىمدى جوعالتساڭ دا كوگەنىمدى جوعالتپا!
جەگى مۇڭدار جاندى جەسە جەل وتىندە تۇرىپ مەن،
جەلدەن سالەم جىبەرەمىن،
جەردەن اۋىر ۇمىتپەن... مىنە، ءبىز اناۋ-مىناۋ ەمەس ناعىز اقىننىڭ - تۇركىدەن قالعان «كوك بولتىرىكتىڭ» ءۇنىن ەستىگەندەيمىز. تەك سىرتقى سۇلۋلىق قانا ەمەس، ۇلتتىق رۋح، تەرەڭ ءپالساپا، ىشكى ۇران قامشىنىڭ ورىمىندەي جىمداسىپ جاتىر. قايتالاۋ، بالاڭدىق، جالاڭ ەلىكتەۋشىلىك ەمەس، قالىپتاسقان اقىننىڭ اۋىزدىقسىز جىرىنا قۇلاق ءتۇرىپ، تالانتىنا تامسانىپ وتىرعاندايمىز. ەندى ولەڭنىڭ اياقتاۋىنا نازار اۋدارايىق:
«سەلەنگىنى سەل العان جوق!
جاۋ الدى،
ورحونسۋدى وق العان جوق!
داۋ الدى.
ءدام بۇيىرسا قۇشاعىڭا ءبىر قىسارسىڭ ولاردى...».
قايتقان قۇستىڭ عازالىنان ۋ ءىشىپ،
مەن جۇباتىپ تۇرمىن شەرلى انامدى...
اقىن جۇرەگى وسىلايشا ءوزىنىڭ جوعىن - تۇركىلىك تەگىن، تۇرىك قاعاناتى زامانىنداعى بايتاق دالاسىن، باھادۇرلەرىن اڭساپ سارى دالانىڭ توسىندە زار جەلىسكە سالادى. «كۇلتەگىن» جىرىنىڭ جاڭا عاسىر تىلىمەن، جاڭا عاسىر جىراۋىمەن ءتىل قاتۋى عوي بۇل! بابالار قولىنىڭ تابى قالعان بالبال تاستار قايتا سويلەپ جاتقان جوق پا؟ ارينە، مويىنداۋ كەرەك! «ءدام بۇيىرسا قۇشاعىڭا ءبىر قىسارسىڭ ولاردى...» - مىنە، بۇل ءتىرى رۋحتىڭ شاقىرۋى. بابالار اماناتىنا دەگەن وعلاننىڭ ءۇمىت-سەنىمى مەن جان ايقايى! اقتامبەردى مەن ماحامبەتتىڭ «اۋزىنان تۇسكەن» اقىن ءىنىسى ۇمىتىپ بارا جاتقان جايلاردى ەسىمىزگە سالىپ ءبورىلى بايراقتى تىك كوتەرىپ تۇر.
ۇلاربەكتىڭ بارلىق ولەڭى ءتورت اياعىنان تىك تۇر دەۋدەن اۋلاقپىز. دەسە دە ونىڭ اقىن بولعانىنا، جاس پوەزياعا ۇلار اقىننىڭ بەينەسىمەن كەلگەنىنە قۋانىپ وتىرمىز. ونىڭ وزگە ولەڭدەرىنىڭدە تۇنگى وتتاي جىلت ەتىپ كوزگە تۇسەتىن ساۋلەلى جولدارى بار:
تاۋىن اڭساپ تاعاتى ۇشقان ءبىر اقىن،
اي بەتىنەن ءوز قابىرىن قازادى...
(«جالعىز ەمەن جاپىراعىنداعى جىر»).
دەگەنمەن دە مۇنداي تابىستى تارماقتار اسا كوپ ەمەس. وقتا-تەكتە باسقالاردى قايتالايتىن سوزدەردە ۇشىرايدى. كەيدە ىلعي دا ءتۇڭىلۋ، جىلاۋ، قارعانۋ سەكىلدى ءبىر سارىندىلىققا دا جولىعىپ قالاسىز. مۇنىڭ ءبارىن بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ اقىننىڭ الداعى جەردە تۇزەتىپ الاتىننىنا كامىل سەنەمىز. جالپى ۇلاربەكتىڭ:
ايبارىنان قالعان سوناۋ-ۋ-ۋ وعىزدىڭ،
سابى سىنىق مەن ءبىر ەسكى قوبىزبىن، - دەپ ءوزى ايتقانداي جىراۋلار رۋحىن جاڭعىرتىپ جاڭاشا لەپپەن جازعان ولەڭدەرى ومىرشەڭ بولا بەرسە ەكەن دەگەن تىلەگىمىز بار.
ماحامبەت، ماعجاننىڭ رۋحتى جىرلارىن تىرىلتكەندەي جۇبانىش سىيلاپ جۇرگەن تاعى ءبىر توپ جاس بار. ولار بىردە جىراۋلارشا توگىلىپ، ەندى بىردە ماعجانشا كۇبىرلەيدى. تاعى ءبىر قىرىنان قاراساڭىز مۇلدە باسقا. ىزدەنىس، سونىعا قانات قاعۋ، وزگەگەگە ۇقساعىسى كەلمەۋ قۋانىشىمەن، جاڭالىعىمەن جەتەلەپ وتىرادى. سول توپتىڭ بەل ورتاسىنداعى باۋىرجان قاراعىزۇلى جىرلارىنان دا جاستىققا ءتان اساۋلىق پەن پوەزياعا ءتان جاڭا ەكپىن بىردەن بايقالادى. باۋىرجاننىڭ ماعجانعا ارناپ جازعان «اقىن رۋحىمەن سىرلاسۋ» ولەڭى سونىڭ ۇلكەن مىسالى.
كەرە قارىس ماڭدايىنان عارىشقا جول سالىپ،
شاھيتتىك ەر عۇمىر شالقىعان!
سۇڭعىلا سەرتىندە بوداندىق بۋلىعىپ،
دۇعالى سوزىندە ازاتتىق اڭقىعان!
ارىستان جۇرەكتى، ابادان مىنەزدى اسىلىم!
اجالدى جىلاتىپ، ايبىندى وت جىرىڭ،
جالعاندى جۇباتتى پەرىشتە پاكتىگىڭ.
جان مۇڭىن سويلەتىپ،
ار قۇنىن قۇلپىرتىپ،
الاشتىڭ دەمىنەن جۇماقتىڭ سۋرەتىن بيلەتىپ،
كەشەگى كەراۋىز ساتقىندى ساستىرىپ،
بۇگىنگى سوراۋىز جالتاققا قاستىعىپ،
كوڭىلدىڭ كوگىندە قىرانداي سۋسىلداپ،
جۇرەكتىڭ قوبىزىن كۇڭىرەنتىپ،
قوش كەلدىڭ بىزدەرگە اق ساۋلە - اقتىق ءۇن!
.......
ءتۇبى ءبىر تۇركى ءۇشىن،
التايداي قۇلازىپ،
ارقاداي اڭىراپ،
تۇراننىڭ توسىنە جۇلدىزدى ويلارى جامىراپ...
دالانىڭ كوشپەلى وبالىن ويلاعان -
سانانىڭ ماڭگىلىك شىراعى.
ويىنىڭ كيەلى تۇمارى،
رۋحى سۋساسا سۋسىندار قاسيەت بۇلاعى -
سەندەگى اڭساردىڭ زارىمەن،
ءۇمىتتىڭ قانىمەن كوكتەگەن جازبالار،
قازاقتىڭ ەسىندە دەس بولىپ جايقالىپ،
جۋسانداي بۇرقىراپ تۇر ءالى!
سار تاپ بولعان سانامىزعا اق بورانىمەن - بوستاندىق جەلىمەن اڭىراي كەلگەن جاس اقىن كەشەگى ءاز اعا - ماعجانمەن سىرلاسىپ، ول اڭساعان ازاتتىق تاڭىنىڭ ارايىن، ەلىنىڭ ەگەمەندىگىن، حالقىنىڭ قايسارلىعىن ەمىرەنە جىرلايدى.
كىرپىكتە مارقاسقا قۋانىش مولدىرەپ،
كوزىمنىڭ ىشىندە كوك تۋىم جەلبىرەپ...، - دەيدى.
قانداي ادەمى!
قۇلدىق كەزەڭدە قىزىل تۋدى جەتپىس جىل جىرلاپ، ونىڭ «بالعاسىن» باتاعا، «وراعىن» «وتتى جىرعا» اينالدىرعان قازاق اقىندارىنان كوك تۋدى جىرلاعان بىردە-ءبىر ولەڭ تابا الماي شارشايتىن كەزدەرىمىزدە جوق ەمەس. ال باۋىرجان ءىنىمىز وزگەشە - «كوزىمنىڭ ىشىندە كوك تۋىم جەلبىرەپ» دەيدى. نەگە قۋانبايمىز؟
رۋحتى كوتەرۋ ءۇشىن سول رۋحتى كوتەرەتىن ۇلتتىق قۇندى دۇنيەلەرىمىز بەن جەكە تۇلعالار وبرازى ادەبيەتتەن ءوزىنىڭ شوقتىقتى ورنىن كورسەتىپ ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە بولۋى كەرەك قوي. ماعجان «باتىر باياندى»، مۇقاعالي «رايىمبەكتى» سول رۋحتى كوتەرۋ ءۇشىن جازبادى ما. باۋىرجاندار ماعجانمەن سىرلاسىپ ونىڭ رۋحىن ورتامىزعا اكەلىپ جاڭاشا سويلەتىپ جاتسا، ولەڭنىڭ جاڭا تۇرىمەن - وزىندىك تىنىسمەن جەتكىزىپ جاتسا بوستىعىمىز تولىپ، كوڭىلىمىزدىڭ كوكجيەگى كەڭي تۇسپەي مە! جاڭا تاقىرىپتى جاڭاشا جىرلاۋعا كەلگەندە باۋىرجاننىڭ جاڭا سوزدەرى دە كوپ:
«جۇرەگىمەن جىميىپ،
ءبىزدىڭ جاققا ساپار شەكتى جاس ءۇمىت»...
«قانىمىزدا قۋانىش كۇلدى ءموپ-ءمولدىر».
... «قارا ءتاننىڭ قاۋىزىندا بيلەگەن،
جاسىل جاننىڭ اپپاق-اپپاق ارمانىن»،
«ءشوپ باتاسىن وقىعان كوكتەم سايىن تالىعىپ»، - دەگەن تەكتەس ادەمى تىركەستەر ونىڭ اقىندىق جولعا، ءسوز ونەرىنە بەت بۇرعانىن انىق اڭعارتادى. دەسە دە كەيدە شەشەندىككە سالىنىپ، ساپىرىپ ايتامىن دەپ قۇرعاق ءسوز قۋارلىققا، ماعناسىزدىققا بوي الدىراتىن «اتتەگەن-ايى» دا جوق ەمەس. اقىننىڭ ىزدەنىس ۇستىندە ەكەنىن ەسكەرسەك، ونداي بولماشى كىناراتتى تۇزەتىپ الۋعا ءال-قۋاتى، قالام قايراتى قاپتال جەتەدى.
باعزى جىرلاردا كۇلتەگىننىڭ ەلدى قورعاۋ يدەياسى - جىردىڭ ماڭگىلىك التىن دىڭگەگىنە اينالىپ، ەجەلگى تۇركىلەردىڭ ەڭ باستى يدەولوگياسى - تۋعان جەرگە دەگەن، تۋعان ەلگە دەگەن ماحابباتى مەن ەگەي ەرلىكتەرى بولىپ وتىرعان. اتاپ ايتقاندا، ونى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭدىرۋدى كوزدەپ، جىگەرىن جانىپ، وتانىن، ۇلتىن، ەركىندىگىن قورعاۋعا شاقىرىپ وتىردى. حالىق ىشىندەگى الاۋىزدىقتىڭ كەسىرى تۇركى حالقىنىڭ جويىلىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوقتىرا جازداعانىن دا ايتتى. وعان سەبەپكەر بولعان جاۋلارىنا جاعىمپازدانىپ، ولاردىڭ الداۋىنا ەرگەن تۇركىلەردىڭ اتقامىنەرلەرى ەكەنىندە جازدى...
سول تۇستىڭ «اقىندارى» تۇركى باتىرلارى مەن دانىشپاندارى بولعان كۇلتەگىندى، تونىكوكتى، بىلگەنى جىرعا قوسسا، ال ءبىزدىڭ جاستار... وسى جاعىنان قاراعاندا سول تۇركىلىكتىڭ جاستار جىرىنان سولعىن تارتىپ جاتاتىن تۇستارىنىڭ بار ەكەنىن دە بايقاپ قالامىز.
كەيدە بۇلاردىڭ جىرىن وقىپ وتىرىپ قاناتتانعانىڭىز سول قاناتىڭىز كۇيىپ قالعانداي ۇمىتسىزدىككە سالىناتىن كەزدەرىڭىزدە بولادى. وسى جاعىنان قاراعاندا كەيدە پوزيا ءۇشىن سول تۇركى ەرلىگىن تۋ ەتكەن، رۋحىمىمىزدى ءدۇر-ءدۇر سىلكىندىرەتىن اقتامبەردىنىڭ اساۋ تولعاۋلارى، ماحامبەتتىڭ مارقاسقا جىرلارى، ماعجاننىڭ ۇلتشىل ءۇنى، مۇحتاردىڭ كۇش-جىگەردى تولقىتاتىن وتتى ولەڭدەرىنىڭ دە كەرەك ەكەنىن دە سەزەمىز. بۇل جاعىنان ۇلاربەك پەن باۋىرجاننان كۇتەرىمىز كوپ.
دەسە دە جاڭا زاماننىڭ مۇستافا وزتۇرىگى، بەكزات ساتتارحانى كوركەم ادەبيەتتەن قانداي ورىن الدى؟ قىتاي ادەبيەتى مەن ونەرىنە نازار سالساڭىز ولاردىڭ شىعارماسىنان بۇگىنگى جاڭا زامان باتىرلارىن وڭاي تاۋىپ الاسىز. جانە كۇندە تۋعان «باتىرىن» كۇندە تۋ ەتىپ وسپىرىمدەرىنىڭ ۇيرەنۋ ۇلگىسىنە اينالدىرىپ جاتاتىن جاقسى داعدىسى تاعى بار. بىزدە؟ سول باياعى ابىلاي، قابانباي، بوگەنباي، جانىبەك... جاڭا باتىرلار جىرى نەگە جوق! ءتۇر جاڭا، تۇپكى مازمۇن تۇركىنىكى بولىپ، قازاققا ءتان رۋح سىيلاي الساق جىرلارىمىز قۇلپىرىپ وتىرماس پا ەدى. وسى جاعىنان قاراعاندا اقىندارىمىزدىڭ ءتۇڭىلۋ جىللارىنان كورى رۋحتى جىرلارى دا كوپ بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىز.
ءبىزدىڭ تۇركىلىكتى قازاقى داۋىرگە جالعاپ، قارا ولەڭدى قانات قىلعانىمىزعا دا از بولعان جوق.
قازاق قارا ولەڭىنىڭ قاسيتەتى اباي بولىپ قاناتتانىپ، مۇقاعالي بولىپ مۇڭلىق سىر شەرتتى.
قارا ولەڭ قازاق بولىپ جاراتىلعان ءار ءبىر جاننىڭ كىندىگى ءبىر ەگىزى سياقتى. انا بولىپ بوساعانى اتتاۋ الدىنداعى كەلىن كورىسپەن (قارا ولەڭمەن) بوساعانى اتتايدى. ومىراۋىن العاش رەت بالاسىنىڭ اۋزىنا بەسىك جىرىمەن سالادى. ءومىرى دە ولەڭمەن ءورىلىپ، ەڭ سوڭىندا سول ولەڭمەن - كورىس-جوقتاۋمەن قارا جەردىڭ قوينىنا كىرەدى. سول اينالايىن قارا ولەڭ قازاق ءۇشىن - شەجىرە-تاريح، ەل جاعدايىن، جەر جاعدايىن اتادان بالاعا اۋلەتتەن اۋلەتكە شارشاماي شەرتىپ كەلدى. اباي ونى تۇرلەندىرىپ جاڭاشا سويلەتتى. سول قارا ولەڭ قاسىم، سىرباي، مۇقاعاليدىڭ زامانىنا كەلگەندە كوسىلە شاپتى. «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭى شەكپەن جامىلدى». ءسويتىپ قارا ولەڭ ءتۇر جانە مازمۇن جاعىنان قاتار ءوسىپ، جاڭا زامان، جاڭا عاسىر جىرشىلارىنىڭ دا التىن وزەگىندە وت بولىپ لاپىلدادى. بۇگىنگى جاستار پوەزياسىنان دا وزىندىك ورنىن تاپتى.
نەسىپبەك ايت، مارفۋعا ايتقوجينا بولىپ جالعاسقان قارا ولەڭ جاستارىمىزعا كەلگەندە دە شارشاپ-شالدىققاندىق بىلدىرمەدى. حالقىنىڭ قايماعى قالىڭ شۇرايلى سوزىنەن ءورىس الىپ، ءوزىنىڭ كوز تويعىسىز كوركەم دالاسىنداي تۇرلەنە ءبىلدى. بۇگىنگى جاستار جىرىنا ۇڭىلگەندە مۇراتحان شوقان، ەرلان نۇردىحان، ميراس اسان سياقتى اساۋ جىردى اۋىزدىقتاعان ەكپىندى لەپ ءتاتتى جىرىمەن تامسانتىپ ءجۇر. اسىرەسە قازاق ولەڭىنە وزگەشە بوياۋ، وزىندىك ءۇن سىڭىرگەن ەرلان جىرىنىڭ ەلەڭى وزگەشە.
2002 جىلى «اقبوتا-ش» باسپاسىنان شىققان «تالبەسىك» اتتى جىر جيناعىنا كىرگەن ولەڭدەرىمەن اتاجۇرتتاعى اعا-باۋىرىنا العاش تانىس بولعان ەرلان نۇردىحانۇلى سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءبىراز اعالارىن ەلەڭ ەتكىزگەن ەدى. شىنجاڭدىق جاستاردىڭ سول جىر جيناعىنا ق.ىسقاق، ع.جايلىباي، ك.احمەتوۆا، ج.بودەش سەكىلدى قالامگەرلەر قاتارىنان لەبىز ءبىلدىرىپ، وزىندىك باعالارىن دا بەرگەن بولاتىن. ق.ىسقاق: «اسىقپايتىن، جول جورعاداي اسەم ىرعاق، سىلداراعان بۇلاق كوزىندەي ەركىن توگىلىپ جاتقان زورلىقسىز ۇيقاس، سوسىن سۋرەت، ساعىنىش بوپ جۇرەكتى شىمشىعان پاك سەزىم، كوڭىل كۇي، سوسىن قوڭىر ءۇن! ...»، - دەپ ەلجىرەسە، «جىر جاۋھارىن ىزدەپ شىققان ءار جاس اقىنمەن جۇزدەسكەن سايىن ءوز باسىم ءبىر كەرەمەت كۇي كەشەمىن. ولاردىڭ اق سامال سىرىنان اردا ولەڭنىڭ ءورىسىن كورگەندەي بولام. جاستاردىڭ جۇرەك ءلۇپىلى، سەزىم ءدىرىلى جانىڭا جارىق نۇر سەبەر جاراسىمىمەن قۋانتادى» دەپ تەبىرەنىپ ەدى ع.جايلىباي.
سودان بەرگى از دا كوپ تە ەمەس، سەگىز جىل ىشىندە ەرلان ەسىمى قازاقستاندىق ءبىراز وقىرمانعا تانىس بولدى. تامسانتتى دا. «قازاق ادەبيەتىندە» ق.ءىلياسۇلى سياقتى اعالارى ازدا بولسا وڭ پىكىرلەر ءبىلدىردى.
ءوندىر قارا سۇلۋ ءتۇن، سۋ جاعاسى -
جالىنايىن جاپىراق شۋلاماشى،
اينالايىن اق تولقىن تۋلاماشى،
وتىرايىن شوشايىپ شوقىدايىن،
كىرپىگىڭدى سالقىن شىق سۋلاماشى...
ەرلان قوڭىر دالانىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالىپ، سۇلۋ ءتۇننىڭ قوينىنا ءوز ەركىنشە سۇڭگيدى. جاساندىلىقسىز دالا ۇلىنىڭ تىلىمەن توگىلە جونەلەدى. ءوز بولمىسىمەن، بوياماسىز، بوتەن ءسوزسىز، قامشىىنڭ ورىمىندەي جۇمىر جىرعا باس يمەي امالىڭىز جوق.
اق ماحاببات!
سەن سىيلاعان كۇي قىزعىن،
العىس ساعان، سۇيكىمدى مۇڭ سۇيگىزدىڭ.
ساعىنىشتىڭ ساپتىاياعى تاعى دا
ەرنەۋىڭە ەرىنىمدى تيگىزدىم...
«ساعىنىش» - ءبىر قاراعاندا ادەبيەتتە جاۋىر بولعان تاقىرىپ. ال ەرلاننىڭ ساعىنىشى مۇلدە باسقاشا. تەك ەرلانشا «ساعىنادى» - شولدەگەن، ساعىنىپ-سارعايعان، كەنەزەسى كەپكەن ەرىن «ساعىنىشتىڭ ساپتىاياعىن» ىزدەپ كەبەرسيدى.. ءسىزدىڭ دە تاڭدايىڭىز قۇرعايدى. ەرىنىڭىزدى جۇتىنا جالايسىز. ساعىنىشقا عانا ەمەس، ەرلاننىڭ اقىندىعىنا ەرىكسىز تامساناسىز. بۇل - اقىنعا ءتىل بىتىرگەن پوەزيا قۇدىرەتى!
قۇت مەكەننىڭ قۇلاعىندا سىرعا جاز،
سىرعا جازدىڭ سىڭعىرىنداي تىرنا، قاز.
ماۋسىم دەگەن ماحابباتقا ماس اقىن،
ال اق دالا الاقانداي ءبىر قاعاز.
مەيلى ءور، مەيلى ەڭىسكە سالىڭىز، ەرلان جىرى جول جورعاسىنان جاڭىلماي، «سۋ توگىلمەس، مايدا قوڭىرلىعىمەن» كوسىلتە جوسىلىپ بارا جاتادى.
«اقىندار-اي، اق سارايىن شاڭ باسىپ،
جۇرەگىنە ورمەكشىلەر تور قۇرىپ»...
«ەتەگىن اق كويلەكتىڭ كولگە مالىپ،
اي جىلاپ وتىر انە دوڭگە بارىپ».
«تولقىعان تورعىن جەلدى جامىلشى قىپ».
«اسپاننىڭ ەسكى پاراعىن بۇتاعىم جىرتىپ».
«سەرگەلدەڭ سۋدىڭ كيگەنى كوبەلەك كوبىك».
وسىلايشا «وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى سالا الماس» ورنەگىمەن ورىلە بەرەتىن، توگىلە بەرەتىن جاھۇت جولدار الاقانعا قونعان اسپاننىڭ مونشاعىنداي جارقىراپ، جادىراتىپ جۇرەكتەرگە ساۋلەسىن شاشىپ وتىرادى.
قوپ-قوڭىر اۋەن، قوڭىر ءۇن، دومبىرانىڭ ىشەگىنە، قوبىزدىڭ كومەيىنە جاسىرىنعان ساعىنىش، مۇڭ ءبارى دە كوڭىلگە قونىمدى جۇرەكتى شىمىرلاتا ءتىل قاتادى. الىستان، التى قىردىڭ استىنان تالىپ جەتكەن وسى ءۇن بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ جاسىل باعىن اي نۇرىنداي ايمالاپ، كيەلى قۇسىنداي سۇيەدى. مۇقاعاليدىڭ مۇڭلى جىرى ەرلانعا اينالىپ باسقاشا تولقيدى.
جاستار شىعارماشىلىعىنداعى تاعى ءبىر لەپ شىعىستىق ۇلگى. شىعىستىق ۇلگىنىڭ نەگىزى بىزگە يسلام ءدىنى ارقىلى كىردى. ءتىپتى يسلامعا كىرەردىڭ الدى-ارتىنداعى بۋدديزيم مەن شاماندىق دىندەر تالاسىنداي مۇسىلماندىقتى جوققا شىعارۋشىلىق پەن كۇمان جانە سىقاق جىرلارى دا كەڭىنەن تارالا باستاعان ەدى. ءسويتىپ يسلامدى نەگىز ەتكەن مۇسىلمان حالىقتارىنان كوپتەگەن اقىندار شىقتى. ايتالىق، رۋداكي، فەرداۋسي، ومار حايام، فيزۋلي، ساعدي، جالەلدەن رۋمي، حافيز، دەحلەۆي...وسى توپتىڭ باسىنداعى ەسىمى الدىمەن اتالاتىندار بولدى. ءتىپتى گەتە، پۋشكين، لەرمونتوۆ، ەسەنين، بلوكتاردا بۇل جولدى سوقپاي وتە المادى. كوپ اقىندار شىعىستىق وسى ۇلگىنى «سوفىلىق ءىلىم» توڭىرەگىنەن قاراستىرادى.
بۇل ءداستۇر ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە احمەت ياسساۋي، ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ، اباي، شاكەرىم، اقىت جىرلارىنان دا كورىنىس بەردى. جالعىز «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» ءوزى قازاقتىڭ تالاي اقىنىنىڭ داستان-پوەمالارىنا ارقاۋ بولدى.
بۇگىنگى ادەبيەتكە ءساپ سالار بولساق، ەلدىڭ ءبارى باتىسقا قاراپ ماڭىراپ جۇرگەندە شىعىستىڭ جەلىنە بەتىن بەرگەن ءبىر اقىن جۇرتتان وزگەشەلەۋ كوزگە تۇسەدى. وڭاشا كۇيسەپ، وڭاشا جۋساپ، جارتاستىڭ يىعىنا شىعىپ، تۇمسىعىن كوتەرگەن سول «كەر بۇعىنىڭ» ەسىمى مۇرات شايمارانۇلى!
و، مەنىڭ شىعىسىم - اسەرلى شىرايىم،
اڭىزداي ايتىلىپ تۇراتىن كۇن- ايى.
ەسىمدى بىلگەننەن ەرتەگىڭدى ەمدىم مەن،
ەلىكتەپ كەلدىم مەن ەلەسىڭە ۇدايى.
سەن جاقتان اتپاعان تاڭ بۇگىن - قارا تاڭ،
وزىمدە مەكەن بار، سوزىمدە جوق وتان.
تۇسىمدە سامۇرىق ءمىنىپ اپ، (و، ءتاڭىر!)
كۇن تۋار تۇستارعا زىمىراپ باراتام. ( «شىعىس ەرتەگىسى») بۇل اقىننىڭ جۇرەك ءسوزى. ولەڭنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي مۇراتتىڭ «شىعىسقا عاشىقتىعى» وسىلاي باستالعان.
ول «حافيزگە شاعىنۋ» ولەڭىندە:
جاماۋ-جاماۋ بولسادا شەكپەنىڭنىڭ ءوڭىرى،
ەلىكتەيدى ءبىر ساعان تاكاپپارلاۋ ءومىرىم .
سۇلۋلارعا ىڭكارمىن قايىڭ - بالتىر، گۇل - ەرىن،
سول ەرىندە بوياۋ بوپ تۇرعان مەنىڭ جۇرەگىم...
قاباقتارى بولعاسىن قيىلعان ءبىر اي ءمۇسىن،
مەن نۇرلى ايدى جىرلايمىن،
جىرلايمىن ھام قايعىسىن.
اسەمدىكتىڭ اسەرى قۋات بەرىپ سوڭعى شاق،
باقىت ەكەن شايىرعا اسقاق ءجۇرۋ سەن قۇساپ ...، - دەپ ءوزىنىڭ
شىعىس شايىرلارىن ءپىر تۇتقانىن جاسىرمايدى. جانە دە اقىن ءوزى ۇستانعان وسى جولدى بۇگىنگى پوەزيامەن قابىستىرىپ، ارى قاراي دامىتىپ ەشكىمگە ۇقسامايتىن جاڭا ءبىر باعىتقا قاراي بەت بۇرادى. بۇل باعىت شىعىس شايىرلارىن ۇلگى ەتىپ باستالدى دەسەكتە، ءوزى ەلىكتەگەن تۇلعالاردىڭ قۇشاعىنا قۇلاي كەتەتىن جالاڭ تابىنۋشىلىقتان مۇلدەمگە اۋلاق. ەندىگى جەردە مۇرات بولىپ قانا جىر تولعايدى.
«ءتۇڭىلۋ» اتتى ولەڭىندە:
ءبارى سولاي بولاتىنىن ۇقتىرىپ،
قاڭتار ءوتتى، كوزقاراسى سۇپ-سۋىق.
جالعىز شىراق -
(جانا-جانا بىلتەدەي)
ءبىتتى ءۇمىت.
اقپان كەلەر - اسىققان ءبىر جولاۋشى،
ساقا - كوڭىل، تۇسپەيسىڭ-اۋ سەن الشى.
كوبەلەك - قار، كوز الدىمدا كولبەمەي،
جوعالشى!
تۇمان - جولدار،
كۇمان - جولدار،
ءتۇل ءوڭىر،
اقىن - جۇرەك، جىلا، جىلا، جۇدە ءبىر.
اققا بوياپ سەن اۋرە بولعانمەن،
كىر ءومىر.
جاۋھازىن بوپ قۇلاقتارى قالقايعان،
كوكتەم كەلەر، جانىڭ جانىپ ءورت ويدان.
كوكتەم بە بۇل،
كوكتەمىڭ دە كوكتيىن!
گۇلدىڭ ءبارى قارتايعان.
تامىر تۇگىل، تاستى ەرىتىپ جىلۋى،
سوسىن تاعى جاز كەلەدى ءبىر ۇلى...
مەنى مۇڭعا شاقىرادى اقشامدا،
شەگىرتكەنىڭ شىرىلى.
ۋاقىت بەرگەن ۋاعداسىنا سەنەرمىز،
سەنەرمىز دە ۋاتىلىپ، سەمەرمىز.
...ءبارى سولاي بولاتىنىن ۇقتىرىپ،
كەلەر كۇز...
كەمىرەدى كەۋدەمدى ءبىر باتىل - ءان،
كەمەرگە ۇرعان تولقىنىمدى ساپىرام.
«ءومىر - جالعان!» سونى بىلە تۇرسام دا،
قيالمايمىن، اھ ۇرام...
مىنە وسىلايشا اقىن ەندىگى جەردە ءومىردى عانا قيا الماي تۇرعان جوق. ءومىردى جىرلاعان وزىندەي اقىندى، ولەڭدى قيماي تۇر. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوتىپ كەتەتىنى، «ءومىردىڭ جالعاندىعى» ءجاي عانا ايتىلمايدى، جىر وزەگىندە بۇگىنگى كۇننىڭ قايعىسى، زامانىىنڭ اششى زاپىرانى جاتىر. ال بەينەلەۋ جاعىندا قاراپايىم، جاساندىلىقتان، زورلانۋدان ادا. ەركىن توگىلگەن.
مۇرات جىرىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ءار ولەڭىندە ءوزىنىڭ جارقىراعان تانا-مونشاعى بار. جۇرت جاۋىر قىلعان ءسوز ەمەس، تەرەڭنەن ءسۇزىپ العان ىنجۋدەي تازا جولدار ءجيى كەزىگىپ وتىرادى. انا ءتىلىنىڭ قايماعىن قالقىپ، قاجەتىنشە كوسىلەدى.
سەن بيلەدىڭ، ايدىڭ ۋىز ساۋلەسى
تۇردى جاماپ يىعىڭنىڭ جىرتىعىن...
ال، ادامدار سەنىڭ اسەمدىگىڭدى
كوزدەرىمەن شەشىندىرە باستادى...
(«بالعىن ءتانىڭ ەسكى كويلەك ىشىندە»)
«سول ءبىر ەسكى اۋەندەرگە...» اتتى ولەڭىندە كوشە بويىندا ءان سالىپ تۇرعان قايىرشىنىڭ مىسكىن كۇيىن شەرتە كەلىپ، ولەڭىن:
ءبىزدى قويشى، الماتىنىڭ ءوزى دە،
قولىن جايىپ كوكتەن قايىر سۇرايدى، - دەپ اياقتايدى.
تاعى ءبىر قۋانارلىعى اقىن العاشقى ولەڭدەرىندە «حافيزگە ىلەسىپ» «شاراپحانا» مەن «سۇلۋلاردى» كوپ توڭىرەكتەگەن بولسا، كەيىنگى ولەڭدەرىنلە «اللاح» ەسىمىن قايتالاپ، شىنايى اقيقاتقا بەت بۇرادى. ونى «اللاھ-تىڭ سۋرەتى»، «اقىن ءولىمى» ولەڭدەرىنەن بايقاۋعا بولادى.
كەيدە ءبىر ولەڭىندەگى سوزدەردىڭ ەكىنشى ولەڭىندە قايتالانۋى ونىڭ اقىندىعىنا كولەڭكە تۇسىرە المايدى. ايتالىق ءبىر ولەڭىندە «كوزدەرىمەن شەشىندىرە باستادى» دەسە («بالعىن ءتانىڭ ەسكى كويلەك ىشىندە»), ەكىنشى ولەڭىندە «كوزىمەن سان سۇلۋدى شەشىندىرىپ» دەيدى. («بەيىستىڭ جاسىل سيراق اسەم قۇسى»).
دەمەك، مۇراتتىڭ اقىندىق اساۋ شابىتتىڭ ارعىماعىن تاقىمىنا باسا بىلگەن تانىمال اقىنداردىڭ بىرىنە اينالعانىن مويىنداۋ كەرەك. جاس جاعىنان قاراعاندا «جاس اقىن» بولماعانىمەن پوەزياعا وزىندىك بەتپەن كەلىپ، «شىعىسقا قايتا ءتىل بىتىرگەن»، عازالداردى جاڭعىرىقتىرىپ، جاستاردى قاناتتاندىرىپ جۇرگەن مۇرات اقىندى اتتاپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇگىنگى كۇندە كوپ ايتاتىنىمىز جانە اۋليەدەي باس شۇلعىر شۇرايلى ءورىسىمىزدىڭ ءبىرى باتىستىق ۇلگى. باتىستىق ۇلگىنىڭ ادەبيەتىمىزدەگى باستاۋىن اباي مەن شاكەرىمنىڭ اۋدارما جىرلارىنان قاراستىرساق قاتەلەسە قويماسپىز. وسى ارادا باتىس ادەبيەتىنىڭ وكىلدىك ۇلگىسى سانالاتىن مودەرنيزم جايىندا ايتا كەتۋدىڭ دە ارتىقتىعى بولماس.
مودەرنيزم (Modernism) ادەبيەتى ءحۇىىى عاسىردىڭ ورتاسىندا - رومانتيزم، رەاليزم سەكىلدى بايىرعى ادەبيەتتىك ۇلگىلەرگە قارسى نەمەسە ونىڭ باسقاشا بەينەلەنۋ ادىسىمەن كەمەلدەنگەن ءتۇرى نەگىزىندە قالىپتاسقان اعىم. ول جاڭاشا تۇرلەنىپ، پوستمودەرنيزم (postmodernism) دەپ اتالعان. قاراپايىم سوزبەن ايتار بولساق پوستمودەرنيزم ادەبيەتى مودەرنيزم ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتپەن وتاسپايتىن تاسىلدەرىنە مۇراگەرلىك ەتە وتىرىپ، ونى ەڭ جوعارى ورەگە كوتەرىپ قانا قالماي، ارى قاراي دامىعان تۇردە، مودەرنيزم ادەبيەتىنىڭ تۇرلىشە تاسىلىنەن دە وزگەشە، وزىنە عانا ءتان بەينەلەۋ ادىستەرىن قالىپتاستىرۋ نەگىزىندە تۋعان.
پوستمودەرنيزم جايىندا جالاڭ ايعايمەن داڭعازالاپ جۇرگەندەردىڭ كوبى وزدەرىنىڭ نەنى ايتىپ جۇرگەنىن بىلمەيدى. ءتىپتى ءبىر قىزىعى ءساتى ءتۇسىپ الەم ادەبيەتى وكىلدەرىمەن سۇحباتتاسا قالساڭىز ولاردىڭ الپىس پايىزدان استامى: «اينالايىن، مەن سول «ءيزمىڭدى» بىلمەيمىن. جانە دە سول «يزم» ءۇشىن جازىپ جۇرگەن جوقپىن. مەن «ءيزمدى» ەمەس، «يزم» مەنى تاۋىپ الدى. جۇرت ءوزى سولاي اتاپ ءجۇر ەكەن، اتاي بەرسىن!» دەپ جاۋاپ بەرەدى. سەنبەسەڭىز حەيمەنگۋەيمەن سىرلاسىڭىز، ف.ع.د، پروفەسسور اسلان جاقسىلىقوۆتىڭ: «مەنىڭ شىعارمالارىمىزدى پوستمودەرنيزمگە جاتقىزادى. بىراق مەن وسى اعىممەن جازامىن دەگەندى الدىما ماقسات قويماعان ەدىم. ءتىپتى، سول اعىم توڭىرەگىندە ىزدەنىستەردەدە بولعان جوق. بىراق سىنشىلار «سنى وكاياننىح» دەگەن ءتورت تومدىعىمدى پوستمودەرنيزمگە جاتقىزادى» («قازاق ادەبيەتى» 5.02.2010 №5) - دەگەنىن وقىڭىز. سوسىن حەيمەنگۋەيدى ۇلىقتاۋشىلاردىڭ ونى الدىمەن «يزمنەن ىزدەگەنىن»، ا. جاقسىلىقوۆتى كوككە كوتەرە ماقتاعانداردى ەسكە الىڭىز. ورەنىڭ ۇستىندەگى قۇرتقا قولى جەتپەگەن بالا قيالداعىلاردىڭ «تامسانۋىن» ويلاڭىز.
اعىلشىن تىلىندەگى «post» ءسوزىنىڭ ۋاقىت جاڭالىعىنا ەمەس، ساپاعا قاراتىلعانىن ەسكەرسەك پوستمودەرنيزم دەگەن اتاۋدى ورتاعا قويۋشى ونى جاڭا ادەبي قوزعالىس رەتىندە پايدالانعان. پوستمودەرنيزم اسىلىندە مودەرنيزم ادەبيەتىنىڭ نازىكتىگى مەن سىرعا تولى جۇمباقتىعىن تۇزەتىپ، جاي وقىرماندار جەڭىل قابىلدايتىن جاڭا ءادىستى جاراتۋدى ماقسات ەتسە دە ءىس مۇنىڭ كەرىسىنشە بولعان. انگليالىق سىنشى داۆيد لوج: «مودەرنيزم ادەبيەت - كوركەمونەرى بەينەلەۋ جاعىندا جاڭالىققا بوي ۇرامىن دەپ قانشا كۇردەلەسىپ كەتسە دە بىراق وقىرمانداردىڭ شىعارمانىڭ ماڭىزى مەن ماقساتىن ءتۇسىنۋ مۇمكىندىگى بار ەدى...پوستمودەرنيزمدىك شىعارمالاردى وقىعاندا وقىرمانداردىڭ قيىنشىلىعى ارقاشان ولاردىڭ تۇسىنىكسىزدىگى ەمەس قايتا قۇبىلمالىلىعىندا بولسا كەرەك. بۇنىڭ ءوزى پوستمودەرنيزمنىڭ وزىنە عانا ءتان قاسيەتى» - دەگەن ەكەن. ەندەشە بىزدەر وسى بۇگىنگى «نازىكتىگى مەن سىرعا تولى جۇمباقتىعى» باسىم، «تۇسىنىكسىز» «قۇبىلمالى» «شەڭبەردىڭ سىرتىنداعى» دۇنيەلەرگە قالاي قارايمىز؟ - دەگەن سۇراق تۋادى. جاڭالىققا ۇركە قاراۋ، ۇركە قاراي وتىرىپ وعان بويىمىزدى ۇيرەتۋ، قابىلداۋ ەجەلگى ادەتىمىز. ولاي بولسا الەمدىڭ ادەبيەتتىك وزىق ۇلگىلەرىنە ەلىكتەۋ جانە ونىڭ قازاقى بولمىسىن جاساۋ - جاڭا اعىمشىل جاستارىمىزدىڭ عانا ەمەس ادەبيەتىمىزدىڭ دە مۇرات-ماقساتىنىڭ ءبىرى، كىمدە كىم قاشىپ قۇتىلا المايتىن زامانا اعىمىنداي ادەبيەتتىڭ تاپتاۋىرىنسىز پاراقتارى. قۋانارلىعى بۇگىنگى قازاق پوەزياسى وسى ساۋالعا ولەڭمەن جاۋاپ ىزدەپ، ءار اقىن شاماسىنشا ىزدەنۋ ۇستىندە ەكەن. اسىرەسە، جاستار لەگى تىپتەن سولاي.
ال جاتتاندى تەورياشىلداردىڭ پوستمودەرنيزمدىك ۇلگىسىنەدە كەلەتىن، وقىرماننىڭ دا سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە الاتىن قاناشاما قالامگەرلەر بار. قازاق ادەبيەتىندەگى مۇحتارلاردى، ا.سۇلەيمەنوۆتى، و.بوكەەۆتى جاڭا زامان ادەبيەتىنەن جات دەپ كىم ايتا الادى. ارينە، ولارعا دەگەن ادەبيەتتىڭ دە باعاسى بيىك، وقىرمانى دا ءسۇيىپ وقيدى.
جاڭا بۋىن اقىنداردان ەسەنعالي راۋشان، تىنشتىقبەك ابدىكاكىم، گۇلنار سالىقباي، سۇراعان راحمەت جىرىن قاي قازاققا تۇسىنىكسىز دەپ ايتا الامىز. دەمەك، بۇدان جاڭانى جاتىرقاما، كونەنى كوزگە ىلمەي قوي ما، كونەنى جاڭا ءۇشىن، جاڭانى كونە ءۇشىن قىزمەت ەتتىر، ادەبيەتتىڭ بيىك شوقتىعىنا تالاسا الاتىن، حالىقتىڭ دا قاجەتىن قاناعاتتاندىرا الاتىن ورتاق ويلى شىعارما جاز دەگەن ءسوز كەلىپ شىقپاي ما؟ جانە دە الەمدىك ادەبيەتتىڭ ورىنە وزگە بىرەۋ ەمەس، قازاق بولىپ شىعۋدى تۇسىندىرمەي مە! ءبىز ەلگە قاراپ ەمەس، ەل بىزگە قاراپ ەلىكتەيتىندەي جاقسى ادەبيەتتىڭ ۇلگىسىن نەگە جاسامايمىز؟
وسى جاعىنان قاراعاندا جاستار پوەزياسىندا اقبەرەن ەلگەزەك، ەرلان ءجۇنىس، ارداق نۇرعازى، توقتارالى تاڭجارىق، ۇلاربەك نۇرعالىم، قۋانىش دالەي، گۇلمانات اۋەلحان، ىقىلاس وجاي، ىرىسبەك دابەي، سەرىك بوقان، ازامات تاسقاراۇلى سياقتى ىزدەنىس ۇستىندەگى ءبىر توپ جاس اقىن سول ءبىر سونى سوقپاقتارعا تۇرەن سالعىسى كەلەتىندىگىمەن قۋانتادى.
ءوزىن تىنىمسىز ىزدەنىس ۇستىندە كورسەتەتىن اقبەرەن جىرى كوبىندە جۇمباق سىرلارعا ورانىپ، ونى وزىنە عانا ءتان وزگەشە بوياۋمەن بەرۋدى ماقسات ەتەتىن سياقتى. مىسالى:
مەنىڭ جۇمىق كوزدەرىممەن ءبىر كىسى،
جىلاپ وتىر...
سونداي ونىڭ كۇلكىسى...
...ونىڭ جاسى - مىڭجىلدىقتار قۇرداسى،
...ونىڭ ءسوزى - مىڭ مۇڭلىقتىڭ سىرلاسى...
...مەنىڭ سوقىر ساۋساعىمدى شوشايتىپ،
ءباز-بىرەۋگە كۇرسىنەدى قوش ايتىپ.
سودان كەيىن مەنەن شاراپ سۇرايدى،
سىمىرە ساپ تۇڭعيىققا قۇلايدى،
جۇرەگىمدى ماسايتىپ...
ءبىر قازادا ەرىپ كەلگەن قورىمنان،
بۇل كىسىمەن مۇڭداس ەدىم بۇرىننان.
جەتىمەك شال...
ورىن بەرىپ ىشىمنەن...
سودان بەرى قارا دەرتكە ۇرىنعام.
ءبىز وسى ولەڭدى وقىپ وتىرىپ ەندى «جەتىمەك شالدىڭ» كىم ەكەنىن ىزدەيمىز. ول اقىننىڭ ءوزى ەمەس پە، وزەگىن جارعان قايعى-ءمۇڭ ەمەس پە دەگەن ءار ءتۇرلى ويلارعا بارامىز. اقىن ءبىزدى كۇمان تورىنا قامايدى. ونىڭ عارىشتان، بەيمالىم دۇنيەدەن ىزدەگەن جۇمباعىن ءبىزدىڭ دە بىرگە ىزدەسكىمىز كەلەدى.
اقبەرەننىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ءوز ويىن سىلدىر سوزدەن كورى وقيعا نەمەسە سۋرەتپەن جەتكىزۋگە تىرىساتىندىعى.
قۇماردىڭ ءشوبىن تىستەدىم
قۇمىرسقاشا ويلانىپ...
جۋساندى يىسكەپ ايىقتىم،
جىميعان گۇلدەر ىشىنەن...، - دەگەن ءتاتتى دە ءساتتى جولدار ءجاي عانا سۋرەت بولماستان ءوزىندىڭ فيلوسوفياسىمەن كوكىرەگىڭدى جىلى اعىنىمەن جۋىپ وتەدى.
بۇگىنگى جاس ادەبيەتتىڭ تازا وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، ەشكىمگە ۇقساعىسى كەلمەي «وداعايلاۋ» جۇرگەن ەرلان ءجۇنىسۇلىنىڭ دا ايتارى مەن بەرەرى از ەمەس. «ەسىنەۋىك» ولەڭىندە ول بىلايشا تولقيدى:
تىم الىس قالعانداي تاڭدانۋ ءداۋىرى،
مۇندا ەشكىم سەلت ەتە قويمايدى:
ماڭقىلداق وي مەنەن سەزىمنىڭ ءماۋىلى،
اۋاعا سۋرەت ساپ وينايدى..!
ادامزات جالىققان ءبىر عاجاپ كۇتۋدەن،
جاڭاعا تاعى دا كەلمەيدى سەنگىسى.
الەمدە ءبارى دە بىتەدى ۇتىرمەن،
تەك تىيىم سالۋعا كەرەك لەپ بەلگىسى!
دۇنيە قۇلىقسىز جاڭالىق اشۋعا،
بۇيىققان جۇرەكپەن،قالعىعان ميمەنەن.
...پاندورا كوشىپ ءجۇر عاسىردان عاسىرعا
جاشىگىن سۇيرەگەن!
ۇلى ويلار كەتتى دە قارتايعان عاسىرمەن،
«قۇدايلار» قالدى تەك جاسىندا:
جاڭالىق اشۋ ءجۇر - تەك سوعىس اشۋ
مەن سۇلۋدىڭ ەتەگىن اشۋدا!
ۇلى ۇيقى باستالىپ جاتقانداي الەمدە،
ويانۋ رۋحىنا سەنبەيتىن!..
ءبىر اقىن وياۋ ءجۇر بەيمازا ولەڭدە،
پايعامبار بولعىسى كەلمەيتىن..!
بولمىس پەن جان سىرى - گەگەلدىڭ قوناعى،
قول بۇلعاپ تۇر انە بەيتانىس پىشىندە...
...ماۋجىراپ جەر شارى دومالاپ بارادى
كوگىلدىر ەكران ىشىندە!
ەرلان جىرلارىن وقىپ وتىرىپ ەسىڭىزگە ماياكوۆسكي، ومارعازى ايتان كەلەدى ەكەن. ماياكوۆسكيدىڭ 1915 جىلدان بۇرىنعى جازعان ولەڭدەرى مودەرنيزمدىك ۇلگىگە بارىنشا جاقىن ەدى. كەيىننەن قىتاي توپىراعىندا تۋىپ-ەسەيگەن كورنەكتى اقىن ومارعازى ونى قازاقشا قاناتتاندىردى. ءبىز ايتىپ وتىرعان «تۇسىنىكسىزدىك»، «كۇڭگىرتتىك»، «كۇماندىك» ولەڭنىڭ كوكەسىن سول كىسى جاسادى. اتاپ ايتقاندا قازاق قالامگەرلەرىنەن 1950 جىلداردان باستاپ اق تاڭداققا - پوسمودەرنيزمدىك ۇلگىگە تۇرەن سالعان سول كوكەمىز ەدى. ەندى ەرلان اتالعان ەكى دانانى دا قايتالاماي، بىراق، جاڭاشا جاڭعىرتىپ جاستار پوەزياسىندا جاڭا بەينە جاساپ، تاعى ءبىر ءبۇيىرىمىزدى جاماعان ەكەن.
ەرلاننىڭ «ديالوگتار», «كەدەي» سەكىلدى كوپتەگەن ولەڭدەرى دە از جازسادا ساز جازعىسى كەلەتىن ەرلانشا جازعاندىعىمەن قۇندى. ونىڭ قالامىنان تۋعان ءار ءبىر دۇنيەگە بەي-جاي قارامايتىنىمىزدى بىلدىرسەك، بۇگىنگى پوەزياعا ءتان تىنىستى تولىق مەڭگەرگەن جاڭا زامان اقىنى ەكەنىنە دە كوز جۇما المايمىز. ەرلان جىرىندا ويلىلىققا، تەرەڭدىككە بەت بۇرۋ بار. دەسە دە كەيدە «تىم تەرەڭدەپ» كەتكىسى كەلىپ «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىن» قاسيەتتەن بولەكشەلەۋ كورىنگىسى دە كەلەتىن كەزدەرى دە جوق ەمەس. مۇمكىن اقىن قارىمىنىڭ جەتپەگەندىگىنەن ەمەس، قاناتىن كەڭگە سەرمەيمىن دەپ وزىنە ءتان ادەبي جول رەتىندە تاڭداپ العان بولار. بۇل جاعىندا ونىڭ پوەزياسى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگىمەن جۇمباق كورىنەدى.
پوەزياعا جاستىققا ءتان جالىنمەن، ولەڭگە، ونەرگە ءتان وزگەشەلىكپەن كەلگەن ەندىگى ءبىر جاس اقىن ازامات تاسقاراۇلى. اتى تانىمال بولماعانىمەن ولەڭدەرىن تەبىرەنبەي وقۋ، باعالاماۋ مۇمكىن ەمەس. ەڭ اۋەلى ونىڭ «گاملەت» اتتى قىسقا ولەڭىن تولىق وقيىق:
ءىڭىردىڭ ەنىپ كوكشىل ساعىمىنا:
ۇزارعان كولەڭكە ءۇنى جورىلماعان.
عاسىردىڭ اي قاداعان اعىمىنان
ولەڭگە ورىن تابام...
قۇدايىن كىتاپ بولگەن حالىقتاردىڭ
ويىمەن ساناسامىن -
ءمايىتى بۇزىلماعان تابىتتاردىڭ
تۇسىنە ۇلاسقاندا قارا ساعىم.
اقىلدىڭ ايناسىنان بۇلاق تاۋىپ
ءبارىن دە بىلسەم دەپ ەم!..
ميىمنىڭ مەشىتىندە شىراق جاعىپ
تاريحي كورىنىسىم بۇرسەڭدەگەن.
ىشىمدە جالعىز قالدىم.
جاڭبىردىڭ جانازاسىنا جالعاسامىن.
سۋفلەردىڭ سوزدەرىنەن جۇلدىزداردىڭ
جانارىن شاڭ باسادى.
ۇزاق ءتۇن جۇرەگىمدە تۇيىلەدى
كوز جاسىم كەبىندەگەن...
تاعدىردى ويناۋ قانداي قيىن ەدى
ءولىمنىڭ ساحناسىندا - ءومىر دەگەن!..
ازاماتتىڭ بۇل ولەڭدەرى جوعارىدا ايتىلعان ماياكوۆسكي، ومارعازى، ەرلان جىرلارىمەن كوگەندەسىپ جاتقانداي كورىنەدى. بىراق باسقا. «ميىنىڭ مەشىتىندە شىراق جاققان» اقىن بەيمازالىقتى، نالانى ءومىردىڭ قيىندىعىمەن تۇسىندىرەدى. ونىڭ «تۇسىنىستىك» ولەڭىنىڭ دە وزىندىك ايتارى بار. دەسە دە كەيدە تۇماندى ويلارنىڭ بەتى تىم بۇركەۋلى قالعانداي تۇڭعيىققا تارتار تەرەڭدەرى دە كوپ. جالپى العاندا ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ءا.كەكىلباەۆ ايتقانداي «ءوزىنىڭ شىققان بيىگىن ۇستاپ تۇرا السا» ازاماتتان جاڭا پوەزيانىڭ تۋىن كوتەرەتىن مىقتى اقىن شىعۋى ابدەن مۇمكىن. قارىم-قايراتى، ءسوز سۇلۋلىعى، كومەسكىلەنىپ جاتقان ىشكى يرىمدەرى سونى بايقاتادى جانە سەندىرەدى.
ءوز بويىندا بار وزگەشە تالانتىمەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن ەندىگى ءبىر جاس اقىن ۇلاربەك نۇرعالىمۇلى.
ول «كەرىاعىس» ولەڭىندە:
جىلدار وتكەن شۋداسىنان شۇبىرىپ،
مەندە تۇعىن نار بويىنداعى ىرىلىك.
ايداھارعا جەبە تارتىپ قۇلاتقام،
دومبىرامنىڭ شاناعىنان سۋىرىپ، - دەپ جىرلايدى. بۇل اساۋ اقىننىڭ، اردا كۇرەڭدى اۋىزدىقتاعان تاكاپپار ءۇنى.
ۇلاربەكتىڭ ج.بودەشوۆكە ارناعان «جەر - ولەڭى» جالعىز جاركەن اعاسىنا عانا ارنالعان ەمەس، كۇللى اقىندار تاعدىرىنا ارنالىپ تۇرعان شاعىن پوەما سياقتى. ولەڭ ءوزىنىڭ ەڭ بيىك شارىقتاۋ كەزەڭىنە شىققاندا:
كىرگىسى كەلمەي تار ۇيگە،
سىيعىسى كەلمەي فانيگە،
«بىرگە ەكەنمىن» دەپ كىممەنەن؟
جۇلدىزعا قاراپ تۇردى ولەڭ، - دەپ اياقتايدى. ەرىكسىز ويعا قالاسىز. باسىنان باستاپ قايتا وقىعىڭىز كەلەدى. اقىندار سىندى اساۋ حالىقتىڭ تاۋداي تۇلعاسى مەن تارىداي سەزىمى قاتارلاسىپ، ول تىپتەن بولەك جىرلانىپ تۇر.
ۇلاربەكتىڭ «جىلقىلار»، «التاي. قىس. ساعىنىش»، «كوكسەرەك»، «قاڭعىلەس»، «سوڭعى اۋىل»، «قازاقى ناۋرىز» ولەڭدەرىن وقىساق، وندا جۇرەكتى جارىپ شىققان ساعىنىش، قازاقى قارا دومالىق اۋىل ۇلىنىڭ تاۋعا قاراپ ۇلىعان بولتىرىكتەي بوگەنايلى جىرىنا تاڭداي قاقپاۋ، سۇيىنبەۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن بىلەمىز. ەگەر ۇ.نۇرعالىم سيرەك جازعاننان كورى ۇزبەي تالپىنىپ، جالىقپاي جاتتىعا بەرسە ونىڭ ارعى جاعىندا جاتقان قوماقتى حالىقتىق قور مەن قارا ولەڭدى قامىرشا يلەگەن شەبەرلىگى كومبەلەردەن عانا كورىنەتىن اقىن بولار ەدى دەگەن ويعا اكەلەدى.
قازاققا ولەڭ، ولەڭگە اقىن كوپتىك ەتپەيدى. بۇگىنگى جاس پوەزيامىزدا ءدال قازىر اۋزىمىزعا تۇسپەي وتىرعان تالاي اقىن بار. سول توپقا قايتا قايرىلساق - الىبەك شەگەباي، داۋرەن بەرىكقاجى، بىلىسبەك ابدىرازاق، المات ءيسادىل، ادالبەك ءاحمادي، سايات قامشىگەر، سەرىك سەيىتمان، اسانقادىر يسابەك، ماعيزا قۇناپيا، قۇرالاي ومار، ەرعالي باقاش، ەركىن يساحان، بالتابەك نۇرعالي، شۇعايىپ اقىنۇلى...ەسىمدەرى ەسكە ورالادى.
جالپى ماقالاعا ارقاۋ بولعان اقىندارىمىزدىڭ ۇساق مىندەرىن سيپاي قامشىلاعانىمىزدى ولاردىڭ اقىندىعىنا كۇمان كەلتىرۋ ەمەس، اعالىق اقىلمەن العا جەتەلەپ، وسۋىنە دەم بەرۋ دەپ بىلگەن ءجون. قازاق اقىندارىنىڭ العاشقى مەكتەبى ءسوز بولعاندا ماحامبەت، اباي، ماعجانسىز اقىن بولامىن دەۋشىلەرگە كۇدىكتەنە قارايمىن. بولاتىن دا شىعار، ءبارى ءبىر ولاردىڭ جازعانى وزگە ۇلت تىلىنەن تارجىمالاعان اۋدارما ولەڭدەي عانا اسەر جاساۋى مۇمكىن. وسى جايلى ءسوز بولعاندا ءوزىن ۇلتتىق دەڭگەيدەن جوعارى ساناپ، ويى مەن بويىن الەم ادەبيەتىمەن ولشەگەندەي، «كۇڭگىرتتىككە عانا بوي ۇرىپ ءجۇرمىن» دەۋشىلەردىڭ «بىزدە اقىنبىز عوي» دەيتىنى دە راس. شىن مانىندە بۇل «كۇڭگىرتىككە» كەلەتىن بولساق، ول ەكى ءتۇرلى. ءبىرى پوەزيانىڭ، بۇگىنگى الەم ادەبيەتىنىڭ ىزىمەن تەرەڭنىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ نەمەسە عارىشتىڭ ار جاعىنا كوز جىبەرۋ. وقىلۋدا كۇڭگىرت بولعانمەن استارىنا سونى سوقپاقتار - ادەمى دۇنيەلەر جاسىرىنعان جۇمباقتىق قاسيەتى بولۋ. مۇنداي توپتاعىلارعا ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. ال ەكىنشىسى ءوزى دە بىلمەۋ، وزگەنى دە الداۋ. ءتىپتى سونداي ولەڭ جازعىش ءبىر جاستى سۇراققا العانىمدا، ءوز ولەڭىن تالداۋعا دارمەنى جەتپەي: «ونى ولەڭنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعان جوق پا. بولاشاقتا وقىرمانى تابىلادى» دەپ قۇتىلعانى بار. ال ادام بالاسى تابا المايتىن «ول قۇپيانى» اقىن جىندار ءۇشىن جازا ما. مۇمكىن ءبىزدى قويىپ جىنداردىڭ وزىنە دە جۇمباق كورىنگىسى كەلەتىن شىعار.
بەرەر تۇيىردەي ءدانى بولماسا، بىزگە جانە ۇرپاعىمىزعا، ءتىپتى ادەبي قاۋىمنىڭ وزىنە ەشقانداي ءلاززات، يگىلىك، تۇسىنۋشىلىك سىيلاي الماسا وندا ونى ءبىز كىم ءۇشىن جازعان بولامىز؟!
بۇگىنگى پوەزيامىزدا ءبىزدىڭ قولىمىز جەتپەگەن، جىرلارىن وقۋ مۇمكىندىگىنە يە بولا الماعان تالاي اقىننىڭ بار ەكەندىگىندە دە ءشۇبا جوق. اسىرەسە استانا مەن الماتىدان شالعايلاۋ جۇرگەن كوپ اقىنعا ءبىزدىڭ قولىمىز، بىزگە ولاردىڭ قولى جەتپەي جاتادى. باقىتگۇل باباش، رۋسلان نۇرباي، الماس تەمىرباي، قۋانىش مەدەۋباەۆ سەكىلدى جاس اقىندار سونىڭ ءبىر عانا مىسالى. وسى «قولعا تۇسپەۋ» مەن «قول جەتپەۋدەندە» تالاي وي تۋىندايدى. ەڭ باستىسى ءبىز جاستارىمىزدى جارقىراتىپ كورسەتۋگە قۇلىقسىزبىز. جاستاردىڭ ۇلكەندەرگە ۇركە قارايتىنى سياقتى ۇلكەندەر جاعى جاستارعادا كۇمانمەن، كوڭىل تولماۋشىلىقپەن قارايدى. ال بۇدان سىرت تاۋ سۋىنداي ارىنداپ كەلگەن اقىندار كەيدە ولەڭىن وزگەگە جەتكىزە الماي تۇنشىعىپ جاتادى، وڭاشا مۇڭمەن ءوزىن ءوزى كەمىرەدى. نەگە؟ كىتاپ شارۋاشىلىعىىمز مەيلىنشگە قۇلدىراعان. بەدەلدى باسىلىمىدار جاستار شىعارماشىلىعىن جارنامالاعناننان كورى، «سەندەردىڭ بولاشاقتارىڭ بار» دەگەن جۇباتۋ سوزدەرىمەن ولاردى ءبىر جاعىنا سىرىپ قويىپ، تورىنەن كورى جۋىق «كلاسسيكتەردىڭ» كوڭىلىن اۋلاۋعا، «اقتىق ساپارعا الاڭسىز اتتاندىرىپ» سالۋعا تىرىسىپ جاتادى. ونان قالسا ولاردىڭ 60,70,80 جىلدىق مەرەيتويلارىن دا اتتاپ كەتە المايدى. جانەدە «كەڭەستىك اقىندار» مەن «قازاقستاندىق اقىنداردىڭ» كەلىسپەي قالاتىن كەزدەرى دە جوق ەمەس.
ءبارىن ايتتا ءبىرىن ايت، وسىنىڭ ىشىندەگى جاڭا زامانعا ۇيلەسىمسىز ەڭ ۇلكەن قاسىرەت - جاستاردىڭ كىتابىنىڭ جارىق كورمەۋى. ال جارىق كورگەندەرى بۇگىنگى نارىققا بەت بۇرعان «الاياق» باسپا ساۋداگەرلەرىنىڭ كەسىرىنەن كىتاپ سوڭىنا تارالىمى 2 مىڭ دەپ جازىلعانمەن نە ءبارى 200-500 دانا ارالىعىندا عانا جارىق كورەدى. وقىرماندى قويىپ اۆتوردىڭ ءوزى تاپپاي قالادى. الماتى مەن استانادا عانا الاۋلاتىپ، جالاۋلاتىپ جارنامالاپ جاتاتىن كىتاپتارىمىز شەت وبلىستار مەن اۋدان-اۋىلدارعا جەتپەك تۇگىلى تۇسىنە دە كىرمەيدى. قازاقستان كۇيىنشە اۋىلدى جەرلەردى قوسىپ ەسەپتەگەندە بەس مىڭ توڭىرەگىندە كىتاپحانا بار دەسەدى. ولاي بولسا مينيسترلىكتىڭ تاپسىرماسىن ادالدىقپەن ورىنداپ ەكى مىڭ تارالىممەن شىققان كىتاپتىڭ ءوزى تومەنگە جەتپەيدى دەگەن ءسوز. جولىڭىز ءتۇسىپ شالعاي اۋىلداردىڭ بىرىنە بارىپ، مەكتەپتەگى وقۋشىلاردان: «قانداي اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن بىلەسىڭدەر» دەپ سۇراپ كورىڭىز. كوپشىلىگى: «اباي...مۇقاعالي...» دەپ بارماعىن باسىپ كەلەدى دە: «كەشتەرى ءوتىپ جاتاتىن، تەلەديداردان جىر وقىپ جۇرەتىن تۇمانباي، قادىر، مۇحتار...» - دەپ ىركىلىپ قالادى. كىم كىنالى؟ زامان با. جوق، زامان ەمەس، قازىرگى زامان قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالادى دەگەندەي تاماشا كەزەڭ. كىنا زامانا كەيىپكەرلەرىندە. ۇلتىمىزعا، ۇلت مادەنيەتىمىزگە، بولاشاعىمىز جاستارعا دەگەن ماحاباتىمىزدىڭ كەمدىگى.
ال ەندى ءبىر جاعىنان العاندا جاستار جىرىنىڭ وسۋىنە كەدەرگى، نەمەسە بار دۇنيەمىزدىڭ ەلگە، الەمگە جەتپەۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - ادەبي سىننىڭ السىزدىگى جانە ونى قابىلداۋىمىزدىڭ تومەندىگى دەر ەدىم. مىسالدى وزگەدەن ەمەس ءوز باسىمنان ىزدەسەم، ءسوزىمنىڭ باسىندا ايتقان «جاستار شىعارماشىلىعىندا پوەزيا بيىك، ال پروزا ...» (2007 جىل 2 اقپان، «قازاق ادەبيەتى») اتتى ماقالامنىڭ ءبىراز داۋ تۋدىرعانى بار. اڭگىمەسى سىنالعان ديدار امانتاي سول كەزدە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاۋاپتى قىزمەت اتقارۋشىلارمەن سوتتاسۋعا دەيىن بارىپ، «ءجادي شاكەنگە قارسى ماقالا ۇيىمداستىرىپ» جاتقانىندا ايتقان بولاتىن. بىراق، مەنىڭ ويىم ديداردى ادەبيەت ساحناسىنان قۇلاتۋ نەمەسە ونىڭ جازۋشىلىعىنا كۇمان كەلتىرۋ ەمەس، شىنايى سىني كوزقاراسپەن اڭگىمەسىندەگى ولقىلىقتاردى ايتۋ بولعان. سول ارقىلى بۇگىنگى ادەبيەتىمىزگە دەگەن ادال كوڭىلىمدى ءبىلدىرىپ ەدىم. ءىس الگىندەي بولدى. مىنە، وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەر تۇرعان جەردە ادەبي سىنىمىز نەمەسە ونى قابىلدايتىن شىعارماشىلىق يەلەرى قالاي وسەدى؟! وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى كەزدەرىندە ياعنىي تاۋەلسىزدىگىمىزدى قايتارىپ الۋدان بۇرىنعى 20-30 جىل ىشىندەگى ادەبيەتمىزدەگى تاي-تالاستى، سىندارلى كەزەڭدەردى ەسكە الساق، اششى سىننىڭ تولعاعىنان جاۋىننان كەيىنگى جاۋقازىنداي ءتاتتى شىعارمالاردىڭ ومىرگە كەلگەنى وتىرىك ەمەس قوي. دەمەك، ءبىز كەڭەستىك جۇيەدەن قالاي قۇتىلساق، «ەركىندىك، دەموكراتيا» دەگەنىمىز وسى ەكەن دەپ ادەبي سىندى دا «قۇلدىق» رەتىندە كونە جۇرتىمىزعا تاستاپ كەتكەن سياقتىمىز.
بۇگىنگى جاستار شىعارماشىلىعى جانە سىن جانىرى توڭىرەگىندە ءسوز بولعاندا بەلگىلى سىنشى باقىت ساربالا باسپاسوزگە بەرگەن بiر سۇحباتىندا: «قازiرگi جاستاردىڭ شىعارماشىلىعىندا پەسسيميزم باسىمداۋ» دەگەن پiكiر ايتسا، تاعى ءبىر سۇحباتىندا: « ...قازiرگi جاستاردى كiم بiلiپ جاتىر؟ ولاردى ادەبي ورتا عانا تانۋى مۇمكiن. دەمەك، ناسيحاتتاۋ جاعى كەمشiن. مۇنى مويىنداۋعا تيiسپiز. وتكەن جىلى «جاس تولقىن» دەگەن جاستاردىڭ جيناعى شىقتى. اراسىندا بەلگiلi پروزايكتەر دە بار. شىعارماشىلىعىمەن تانىسقانىمدا يماندىلىق، قۇدايعا سەنۋشiلiك بار. الايدا، بiر ارمان، جارىق ساۋلە، قۋانىش سەزiمi از. سوعان ءوزiم قايران قالدىم. ...سىن جاعىندا جاستار جوق دەۋگە بولادى» - دەگەندى ايتادى. دەمەك، ءوزىن-ءوزى جارنامالاۋ نەمەسە شىنايى تالانتتىڭ وقىرمانسىز جەتىم قالۋ جاعدايىن باياندايدى.
ادەبي سىننىڭ جەتىسپەۋى مەن جوقتىعى نەمەسە بار بولعان كۇننىڭ وزىندە جالاڭ ماقتاۋعا جۇگىرىپ، سوعان قۇمارتۋىمىز جايلى دا سيرەك تە بولسا ايتىلىپ ءجۇر.
اقىن امانحان ءالىم جاستار شىعارماشىلىعى جايىنداعى ءبىر سۇحباتىندا: «ءبىز كەزىندە ساياسي تسەنزۋرانىڭ قىسپاعىندا ءجۇرىپ ادەبيەت جاسادىق. ەشكىم ءبىزدى اياعان جوق. قالامگەر اعالارىمىز جاستاردىڭ جازعاندارىن وڭدىرماي سىنايتىن. بىراق سودان جامان بولعان جوقپىز. قازىرگى جاستار كوبىنە ماقتاۋ ەستىگىسى كەلىپ تۇراتىن سياقتى. بىراق ماقتاۋ ادەبيەتتى وسىرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇگىنگى جاستار كوپ ىزدەنبەيدى، وقىمايدى. بىراق بۇگىنگى جاس قازاق پوەزياسىنىڭ قۋاتى مىقتى. جاستار نە جازام دەسە ءوز ەركى، الايدا ولار مۇنداي دەربەس مۇمكىندىكتى دۇرىس پايدالانا الماي ءجۇر. تالانتقا سەنگەننەن ەشتەڭە شىقپايدى. سوندىقتان دا ەڭ باستىسى - ءبىلىم تەرەڭدىگى قاجەت»، - دەگەندى ايتقان.
راس، ماقتاۋدى جارناما ەتىپ، سونىمەن عانا تانىلعىسى كەلەتىن قانشاما ءىنىمىز بار. قوي ەكەش قويعا ۇزاق ۋاقىت قاسقىر شاپپاسا ول دا دەرتكە ۇشىرايدى ەكەن. وندايدا قازاق اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى ءتۇن ىشىندە بەيعام جۋساپ جاتقان قويعا توسىننان ارشانىڭ الاۋىن لاقتىرىپ، ۇركىتىپ، ۇشىقتايتىن بولعان. امانحان اعامىز ءبىزدىڭ جاس ادەبيەتىمىزگەدە سونداي «ۇشىقتاردىڭ» كەرەك ەكەنىن، «اقىرىن ءجۇرىپ انىق باسۋدى» ەسكەرتەدى.
كوركەم ادەبيەت دەگەنىمىز ءسوز ونەرى. دەمەك، سول ءسوزدى «تىلگە جۇمساق، جۇرەككە جىلى تيگىزەتىن» ناعىز ەر، دانا بولۋ ءۇشىن وتقا كۇيىپ، سۋعا مالتىققانناندا اۋىر سىناققا تۇسۋىڭە تۋرا كەلەدى دەگەن ءسوز. مىڭ ويلانىپ، توقسان تولعانىپ، سودان توبىقتاي ءتۇيىن تاپقاندا عانا ول ولمەس قۇندىلىققا يە بولا الادى. ارزان اتاق ءۇشىن كوپپەن بىرگە دالباسالايمىن دەپ قاسيەتتى ونەردى - كيەلى ءسوزدى بىلعاۋعا استە بولمايدى.
ۇلت ۇستازى اتانعان ا.بايتۇرسىنۇلى: «ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭ.... نە نارسە جايىنان جازسا دا، اباي ءتۇبىرىن، تامىرىن، ىشكى سىرىن، قاسيەتىن قارماي جازادى. نارسەنىڭ سىرىن، قاسيەتىن ءبىلىپ جازعان سوڭ، ءسوزىنىڭ ءبارى دە حالىققا تىرەلىپ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمىنە سىن بولىپ، ەمتيحان بولىپ تابىلادى. وقۋشى ءسوزدى سىناسا، ءسوز وقۋشىلاردى سىنايدى» دەگەندى ايتادى. «ونەردىڭ ەڭ الدى - ءسوز ونەرى دەپ سانالادى. «ونەر الدى - قىزىل ءتىل» دەگەن قازاق ماقالى بار. مۇنى قازاق ءسوز قادىرىن بىلگەندىكتەن ايتقان»، - دەيدى تاعى دا سول دانا.
قازاقتار «بۋىنسىز قىزىل ءتىل» دەگەندى بەكەر ايتپايدى. ونى ءوز قالاۋىڭشا قالاي تولعاۋىڭا دا بولادى. بىراق وقىرماننىڭ قالاۋىنداعى ءسوزدى تابۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. مىسالى: «جاپىراق قۋرادى» مەن «جاپىراقتار جانازاعا جينالدى» دەگەندى الايىق. قايسىسى ءتىرى ءسوز. «جىلادى» دەگەنمەن «كىرپىكتەرىنىڭ ۇشىنا ىلىنگەن شىق تامشىسىنداي ءمولدىر جاس دومالاپ كەتتى» دەگەندى سالىستىرىپ كورىڭىزشى.
جازۋشى اسقار التاي جاستار جايىنا توقتالعاندا: «قازىرگى جاس قالامگەرلەردە ناعىز قازاقى ءتىلدىڭ بايلىعى جوق. كەيبىر كىتاپتاردى وقۋ مۇلدە اۋىر. سوڭعى ۋاقىتتاردا ءبىراز جاس اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن وقىپ شىقتىم. سويلەمدەردىڭ دۇرىس قۇرالۋى بىلاي تۇرسىن، ونداعى يدەيالىق قۇرىلىمنىڭ جوقتىعى قارىن اشىرادى»، - دەپ قامىعادى.
«ءتىلسىز»، «قىرسىز» ۇشپاققا شىعامىز دەۋشىلەرگە بۇدان وزگەدە ايتار ءۋاج از ەمەس. ينتەرنەت سايتتارىنىڭ بىرىنەن «مودەرنيزمدىك ۇلگىمەن سالىنعان جاڭا زامان ءۇيىن» كوردىم. ءبىز وتىرعان جانە وتىرعىمىز كەلەتىن ۇيلەردىڭ ەشبىرىنە ۇقسامايدى. بىراق ءىشى ادامنىڭ يگىلىگىنە جارايدى. جانەدە ماتەريالى ءبارى ءبىر باسقا پلانەتادان اكەلىنگەن ەمەس، جەر شارىنىڭ ءوزىمىز كورىپ جۇرگەن ونىمدەرى. دەمەك، پروزا بولسىن پوەزيا بولسىن ەلگە بىردەمە سىيلاۋى كەرەك قوي. جانە دە قاي جانىرلىعىنا قاراماي ءبارى دە ءتىلسىز سويلەي المايدى. اسقار سۇلەيمەنوۆتى اقتارىڭىز، تىنىشتىقبەككە ءۇڭىلىڭىز. ولاردىڭ وزىندىك سوقپاعى ءوز الدىنا، ءتىل كەستەسى، شەبەرلىك جەتىستىگى، انا تىلگە ادالدىعى تىپتەن بولەك. ارى تازا، كوڭىلى تۇنىق. جاڭالىقتى ارلەۋ ءۇشىن كونە دۇنيەدەگىنىڭ «كومەسكى اسىلدارىندا» جارقىراتا بىلگەن. دەمەك جاڭالىقپەن كەلەمىز دەگەن جاستار شىعارمانى تۇرلەندىرەمىز دەپ مىڭ بوياۋعا ۇمتىلعانىمەن كەمپىر قوساقتىڭ قانداي تۇسپەن بويالاتىنىن بىلمەسە، قارا ءتۇستى تەلەديدار كورگەنمەن بىردەي بولمايمىز با. بوياۋسىز دۇنيە - «باردى، كەلدى» دەيتىن ەتىستىكپەن شىعارما جازۋشىلار كىمدى تاڭعالدىرادى. ءسوزىمدى وتىرىك دەگىڭىز كەلسە پروزادا اسقار (سۇلەيمەنوۆ), پوزيادا تىنىشتىقبەك مەكتەبىن تاعى ءبىر پىسىقتاڭىز. ءتىپتى كەيىنگى جاستار پوزياسىنىڭ كوش باسى ەسەپتەلىپ جۇرگەن مارالتاي ولەڭدەرىنەن تابىلاتىن «التىن تۇيىرشىك-اسىل قيقىمداردى» ساناڭىز. ال شىندىقتى مويىنداماۋ نەمەسە سول شىندىققا جەتە الماۋ ءتىپتى وعان قارسى شىعۋ كىمگە كەرەك!؟ ماعاۋين ايقانداي وندايلار - «قازاقتىڭ جاۋى عانا!». تالانتقا قۇرمەت ەتپەۋ - ادامزاتتى باعالاماۋ. ۇلتتىڭ ۇلاعاتتىلىعىن كورمەۋ - ماڭدايدىڭ تايقىلىعىنان.
سوسىن جاستارعا ۇزدىكسىز ىزدەنىس كەرەك. بىرەر ولەڭىمەن بىرنەشە جۇلدەنى قانجىعاسىنا بوكتەرگەن سوڭ، اسپاننان تۇسكەندەي تاناۋىن ءشۇيىرىپ، بىلايعى جۇرتتى كەۋدەسىمەن جاپىرىپ كەتكىسى كەلەتىن تالاي «جاس تەنتەك» بار. ولار ءوز جولىن ءوزى كەسەدى. شىعار جەرى شىمبۇلاقتىڭ بيىگى بولسا، كوكتوبەدەن عانا توي تويلاپ قايتادى. جاسىل جايلاۋعا بەتالعان بابالارىمىز سول جولدا شولدەردى كەسىپ، وزەندەردى كەشىپ، اسۋلاردى اسىپ ازاپپەن جەتپەۋشى مە ەدى!
كۇنىنە ءبىر شۋماق ولەڭ جازباسا تاماعىنان اس وتپەيتىن ەسەنينشە ەلەگىزۋ تالانتتىلاردىڭ كوبىنە ورتاق قاسيەت. بۇگىنگى اق ساقالدارىمىز تۇمانباي، قادىرلاردىڭ ءار كۇنى الا قاعازدى شيمايلاپ ورنەك سالاتىن قاجىماس رۋحى - جاستارعا ساباق.
ل.گينزبۋرگ ليريكانى: «ادامنىڭ ىشكى الەمىنىڭ كۇيى»، - دەسە، ا.بايتۇرسىنۇلى ليريكانى: «جۇرەكتىڭ لەبى، كوڭىل قۇسىنىڭ سايراۋى، جاننىڭ تارتاتىن كۇيى»، - دەگەندى ايتقان. جاستاردىڭ جان تولقىنىسى، زامانانىڭ زار، قۋانىشى، «سوقتىقپالى-سوقپالى» وتپەلى كەزەڭدەر شەجىرەسى...ءبىزدىڭ جىرلاۋىمىزعا از ەمەس. ويلاي بىلگەن باسقا وي سالاتىن دۇنيە كوپ. تاقىرىپ شاش-ەتەكتەن. ماسەلە - ۇقساتۋدا، «بولماسادا ۇقساپ باعۋدا». تابيعات پەن ادامزاتتىڭ بار دۇنيەسىنەن جوق ءسوزدى تاۋىپ سويلەپ، ونى ادامداردىڭ يگىلىگىنە ىزگىلىكپەن ۇسىنۋ - قاس تالانتتىلاردىڭ قاسيەتى.
ەڭ باستىسى ءبىز وزىمىزگە، ءوز حالقىمىزدىڭ پوەزياسىنا سەنۋمىز كەرەك. ول ءۇشىن جاي ماحاببات پەن قۇلاي ءسۇيۋ دەگەن ءسوز ازدىق ەتەدى. قان تامىرلارىمىزدا، ەت پەن تەرىنىڭ اراسىندا شايتاندار ەمەس، شامىرقانعان جىرلار تولقىپ، ونىڭ ىستىق اعىنى جۇرەكتى دايىم سۋارىپ تۇرۋى كەرەك.
قازاقتىڭ اقىندىعى مەن ولەڭ قۇدىرەتى ءسوز بولعاندا ا.ۆامبەري: «كيىز ءۇيدى مەكەن ەتكەن قازاقتاردىڭ پوەزياعا بەيىمدىلىگى پاريج بەن لوندونداعى وقىمىستى قاۋىم وكىلدەرىنەن مولىراق ەكەنىنە ەشكىم تاڭدانباۋعا ءتيىس» دەسە، ا.ي.لەۆشين: «قازاق حالقىنىڭ بويىنان ءبىز پوەزيامەن مۋزىكاسىنىڭ بۇلاعىن كورەمىز... قازاق قاۋىمى ادامنىڭ اقىن جانە مۋزىكانت بوپ تۋاتىندىعىنىڭ جاڭا ءبىر دالەلى بولىپ وتىر» دەگەندى ايتقان. ا.ا. سامسانوۆ: «ءار قازاق وزىنشە اقىن بولسا دا، ولاردىڭ ىشىندە اسا تالانتتى اقىن-يمپروۆيزاتورلار بار»-دەيدى.
وزگەلەر تابىنعان ءوزىمىزدىڭ قاناتتى جىرلارىمىزدان، قاسيەتتى ولەڭىمىزدەن، اۋزىنان ءىنجۋ، مارجان، لاعىل توگىلگەن قازاق دەگەن دانا حالىقتىڭ ۇل-قىزىنان ءبىز قالاي جەريمىز. سول باقىتتى پوەزيامىزدىڭ وركەندەپ، ءوسىپ، جالىنداپ-جانىپ كەلە جاتقانىن كورىپ مارقايىپ وتىرعان جوقپىز با!؟ وتتى جىرلاردىڭ التىن اسىقتاي يەسى بولعان اقىن ءىنى-قارىنداستارىمىز تۇرعاندا ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ جازيرالى كوشى قوڭىراۋلى كەرۋەنگە اينالىپ، عاسىرلار بەلەسىنەن سالتاناتىمەن وتەتىنى داۋسىز. سۇتپەن ءبىتىپ، سۇيەكپەن قايناسقان اتا-بابامىزدىڭ اسىل رۋحى باعزى كوكبورىلىگىمەن دارالانا جوسىلىپ، الەم ادەبيەتىنىڭ الدىنا شىقپاسا ارتىندا قالمايتىندىعىنا سەندىرەدى. بۇگىنگى جاڭا ەسىمدەردىڭ ەرتەڭعى جارىق جۇلدىزدار شوعىرىن قۇرايتىنىندا كۇمان جوق.
يلاھيم، جاستارىمىزدىڭ بەتى اشىق، جولى داڭعىل بولسىن!
