قازاق پارلامەنتاريزمى تاريحىندا تۇڭعىش رەت قازاقشا دايىندالعان قۇجات رەتىندە بەلگىلى جالعىز عانا زاڭ بار. ول – 1997 جىلدىڭ  13 جەلتوقسانىندا قابىلدانعان  ۇلتجاندى ازامات، دەپۋتات اكىم ىسقاقتىڭ «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭ جوباسى.  الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن تالاي قازاقتىڭ اتا قونىسىنا ورالۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك اشىپ بەرگەن ايرىقشا قۇجاتقا بيىل 20 جىل.

اتالمىش زاڭنىڭ قابىلدانۋىنىڭ قىسقاشا تاريحى مىناداي ەدى:

1997 جىلى ەلىمىزدەگى كوشى-قون ساياساتىن دامىتۋ ءۇشىن 23 قاڭتار كۇنى ۇكىمەت دايىنداعان «كوشى-قون تۋرالى» زاڭنىڭ جوباسى پارلامەنتكە كەلىپ تۇسەدى. سول كەزدەگى ءماجىلىس دەپۋتاتى اكىم ىسقاق سول زاڭ جوباسىنا جەتەكشى بولىپ تاعايىندالادى. جوبامەن جەتە تانىسقان حالىق قالاۋلىسى وندا كوپتەگەن شيكىلىكتەردىڭ بارلىعىن  بايقايدى. مىسالى، وندا قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن ادامدارعا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قارجى ءبولۋ ماسەلەسى قاراستىرىلماعان. كەرىسىنشە قازاقستاننان سىرتقا قونىس اۋداراتىندارعا، ياعني ءوز اتاجۇرتىنا كوشەتىندەرگە ارنايى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجىلىق كومەك كورسەتۋ تۋرالى باپ ەنگىزىلگەن. جوبادا بۇدان دا باسقا شيكىلىكتەر كوپ بولدى. ال  ۇكىمەت ازىرلەگەن زاڭ جوباسىنىڭ ءبىر-ەكى بابىن وزگەرتۋگە بولادى، بىراق تۇتاستاي اۋىستىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان دەپۋتات اكىم ىسقاق ويلانا كەلە جۇمىسشى توبىنىڭ جەتەكشىلىگىنەن باس تارتىپ، بۇل قۇجاتقا دەپۋتاتتىق وكىلەتتىلىگىن پايدالانىپ، قازاق تىلىندە بالاما زاڭ جوباسىن ۇسىنادى. جانىنا اتامەكەنگە ورالعان قانداستاردى جيناپ، ولاردىڭ قاتارىنداعى  قايرات بوداۋحانۇى مەن الماس احمەتبەكتى جۇمىسشى توبىنىڭ مۇشەسى ەتەدى.

1996 جىلدىڭ قازان ايىندا ەڭبەك مينيسترلىگى مەن الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ مينيسترلىكتەرى قوسىلىپ، جاڭادان ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى قۇرىلعان-دى. ونىڭ باسشىسىنا بۇرىنعى قارجى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ن.كورجوۆا حانىم تاعايىندالادى. كەلگەن بەتتە جاڭادان دايىندالىپ جاتقان كوشى-قونى» تۋرالى زاڭىنىڭ جوباسىمەن تانىسقان ول قۇجاتتاعى «كوشى-قون قورىن قۇرۋ» تۋرالى باپتى سىزىپ تاستاپ، ونىمەن قوسا جۇمىسى ەندى رەتتەلىپ كەلە جاتقان كوشى-قون دەپارتامەنتىن جويىپ، قاتارداعى باسقارمالاردىڭ بىرىنە اينالدىرادى. ءتيىستى قارجىلار بولىنبەي، ۇلتتىق كوشى-قون ساياساتى قاتتى توقىراۋعا ۇشىرايدى.

قازاق تىلىندەگى زاڭ جوباسىندا  ەلباسى ساياساتىن قولدايتىن، كوشى-قون ماسەلەسىن قۇقىقتىق رەتتەيتىن، ونىڭ كەرى ىقپالىن شەكتەيتىن، ادام قۇقىعىنىڭ  جالپىعا ورتاق مۇددەلەرىنە كەپىلدىك جاسايتىن باپتار قاراستىرىلدى. ايتسە دە بالاما زاڭ جوباسىنا  كەدەرگىلەر از بولمادى.  «ورىس تىلىندەگى اۋدارماسى بولماسا تۇسىنبەيمىز، قازاق تىلىندەگى جوبانى تالقىلاۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن سىڭارجاق پىكىرلەر دە كەزدەستى. ول كەزدە زاڭ جوباسىن قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە ساۋاتتى اۋداراتىن مامان تاپشى ەدى. دەپۋتات بۇل ماسەلەنى دە شەشەدى. زاڭ جوباسىن بىرنەشە عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ءتيىستى ساراپتامادان وتكىزىپ، وڭ باعاسىن بەرىپ، قورىتىندى جاسايدى. سودان تالقىلاۋ باستالىپ، ءماجىلىس بالاما زاڭ جوباسىن قاراۋ جونىندە شەشىم شىعارادى.

قۇجات 1997 جىلدىڭ 2 ءساۋىر كۇنى پرەزيدەنتتىڭ جانىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستە قارالدى. كەڭەسكە  مەملەكەتتىك حاتشى ءابىش كەكىلباي جەتەكشىلىك ەتتى. مينيستر ن. كورجوۆا  دا، دەپۋتتات تا ءوز دالەلدەمەلەرىن العا تارتتى. وتە قىزۋ تالقىلاۋ ءوتتى. كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك، ماسەلەن، ءا.كەكىلباي، س.زيمانوۆ، م.قوزىباەۆ، ج.ءادىلدين، ە.ساعاديەۆ، گ. بەلگەر، ا.گاركاۆەتس، ن.مامىروۆ، ن.ورازالين سىندى تۇلعالار  بالاما جوبانىڭ باسىمدىعىنا ءمان بەردى. اسىرەسە، جوعارىداعى كەڭەس مۇشەسى  زاڭگەر-اكادەميك سالىق  زيمانوۆ 7 ءساۋىر كۇنى ءماجىلىس توراعاسىنا ءوز اتىنان رەسمي حات جولداپ، وندا بالاما جوبانىڭ ارتىقشىلىعىنا توقتالىپ: «ۇكىمەت ۇسىنعان زاڭ شيكى ءارى قۇقىقتىق  مارتەبەسى وتە تومەن،  زامان تالابىنا ساي ەمەس» دەپ اتاپ كورسەتتى. وسى كەزدە ءا.ىسقاق  قازاق تىلىندەگى بالاما جوبانى  «ەگەمەن قازاقستان» جانە «قازاق ەلى» گازەتتەرى ارقىلى بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا دا ۇسىنىپ، ەلدەن قولداۋ تاپتى. بۇل  بۇكىل زيالى قاۋىمنىڭ باcىن قوسىپ، بىرىكتىرگەن زاڭ جوباسى بولدى. دەپۋتاتتار، جازۋشىلار، عالىمدار، شەتتەن كەلگەن قانداستار تۇگەلگە جۋىق اتسالىستى. پارلامەنتكە، دەپۋتاتتىڭ اتىنا ون مىڭداي حات ءتۇستى.

1997 جىلى 14 مامىردا ەكى زاڭ جوباسى تالقىلاۋعا تۇسكەندە، دەپۋتات

ءا. ىسقاق قازاق تىلىندەگى ءوز بالاماسىن لايىقتى قورعاپ شىقتى.  شەتەلدە جۇرگەن بەس ميلليونداي قانداستار تۋرالى قاعازعا قاراماي تەبىرەنە سويلەگەندە، تىڭداپ وتىرعان  ءبىراز دەپۋتات كوزدەرىنە جاس تا العان ەكەن.   وسىلايشا تۇڭعىش قازاق تىلىندە دايىندالعان بالاما زاڭ جوباسى قابىلداندى. پارلامەنت قابىرعاسىندا 11 اي قارالىپ، 42 وتىرىستا قايراتكەرلىكپەن قورعالعان قۇجاتقا ەل استاناسى اقمولاعا كوشكەندە ياعني 1997 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا ەلباسى  قول قويدى. بۇل مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەلوردا تورىندەگى  العاشقى قول قويعان زاڭى بولاتىن. وسى زاڭنىڭ نەگىزىندە ەلىمىزدە كوشى-قون جانە دەموگرافيا جونىندەگى اگەنتتىك، وبلىستاردا كوشى-قون باسقارمالارى قۇرىلدى. الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەن ەلىمىزگە 1 ميلليوننان اسا قانداستارىمىز ورالدى. سونىمەن قاتار «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭ تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان جانە ەڭ ۇزاق تالقىلانعان زاڭ جوباسى رەتىندە دە بەلگىلى. سوندىقتان 13 جەلتوقسان – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ دە، استانا قالاسىنىڭ دا تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلعان كۇننىڭ ءبىرى.

اباي سەيفۋللاۇلى

Abai.kz