- ال، اعاسى، «ءۇن-ءتۇنسىز وتكەن ۇلكەن جيىن» دەپ جارناماسى اسقان قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايىنا قاتىسىڭىز بار ما؟ دۇرىسى، قاتىستىڭىز با دەگەنىم عوي...

- جوق. قۇرىلتاي جۇمىسىنا قاتىسپادىم.

- تۇسىنىكتى. سوندا دا، سىرت كوز رەتىندە وسىناۋ باسقوسۋعا قاتىستى ءبىر بايلامىڭىز بار شىعار؟

- ارينە. بىرىنشىدەن، بۇل قۇرىلتايدىڭ نەگىزگى وقيعاسى - باس ءمۇفتيدىڭ مەرزىمىن قاراپ، تاعى دا بەس جىلعا قالدىرعانى بولسا كەرەك. ەكىنشىدەن، ءتۇس اۋا جيىنعا قاتىسۋشىلاردى مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل مۇحاممەد قابىلداپتى. بۇل جەردەگى گاپ ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ بۇرىن ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ قاراۋىندا بولىپ كەلىپ، ەندى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنا بەرگەنى. سودان دا يمامداردى مەيمان قىلعان مينيستر ءسوز اراسىندا ەلدەگى ءدىني احۋالمەن ەتەنە تانىستىعىن، جاعدايعا قانىقتىعىن جەتكىزىپتى. قىسقاسى، مينيستر «ءبىز سىزدەردىڭ نەمەن تىنىستاپ جۇرگەندەرىڭدى، نە ىستەپ جۇرگەندەرىڭىزدى جاقسى بىلەمىز. ايماقتاعى ءدىني ماسەلەنى دە باقىلاپ وتىرمىز» دەگەن كورىنەدى. مۇحتار مىرزا «ءبارىن بىلەمىزدىڭ» ارتىنان يمامدارعا «دۇرىس جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن» مەڭزەپتى. بارىنەن بۇرىن،  ءمينيستردى باتىس ايماقتارىمىزدا توتاليتارلىق سەكتالاردىڭ تايراڭ سالىپ كەتكەنى تولعانتادى ەكەن. «ونىڭ ىشىندە ءسالافيزمنىڭ قاۋپى تۋرالى» ايتا كەلە، تاعى دا تىڭعىلىقتى جۇمىس ىستەۋگە شاقىرعان كورىنەدى.

- ال، اعاسى، «ءۇن-ءتۇنسىز وتكەن ۇلكەن جيىن» دەپ جارناماسى اسقان قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايىنا قاتىسىڭىز بار ما؟ دۇرىسى، قاتىستىڭىز با دەگەنىم عوي...

- جوق. قۇرىلتاي جۇمىسىنا قاتىسپادىم.

- تۇسىنىكتى. سوندا دا، سىرت كوز رەتىندە وسىناۋ باسقوسۋعا قاتىستى ءبىر بايلامىڭىز بار شىعار؟

- ارينە. بىرىنشىدەن، بۇل قۇرىلتايدىڭ نەگىزگى وقيعاسى - باس ءمۇفتيدىڭ مەرزىمىن قاراپ، تاعى دا بەس جىلعا قالدىرعانى بولسا كەرەك. ەكىنشىدەن، ءتۇس اۋا جيىنعا قاتىسۋشىلاردى مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل مۇحاممەد قابىلداپتى. بۇل جەردەگى گاپ ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ بۇرىن ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ قاراۋىندا بولىپ كەلىپ، ەندى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنا بەرگەنى. سودان دا يمامداردى مەيمان قىلعان مينيستر ءسوز اراسىندا ەلدەگى ءدىني احۋالمەن ەتەنە تانىستىعىن، جاعدايعا قانىقتىعىن جەتكىزىپتى. قىسقاسى، مينيستر «ءبىز سىزدەردىڭ نەمەن تىنىستاپ جۇرگەندەرىڭدى، نە ىستەپ جۇرگەندەرىڭىزدى جاقسى بىلەمىز. ايماقتاعى ءدىني ماسەلەنى دە باقىلاپ وتىرمىز» دەگەن كورىنەدى. مۇحتار مىرزا «ءبارىن بىلەمىزدىڭ» ارتىنان يمامدارعا «دۇرىس جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن» مەڭزەپتى. بارىنەن بۇرىن،  ءمينيستردى باتىس ايماقتارىمىزدا توتاليتارلىق سەكتالاردىڭ تايراڭ سالىپ كەتكەنى تولعانتادى ەكەن. «ونىڭ ىشىندە ءسالافيزمنىڭ قاۋپى تۋرالى» ايتا كەلە، تاعى دا تىڭعىلىقتى جۇمىس ىستەۋگە شاقىرعان كورىنەدى.

- «سالافيزم» دەگەن سوزىڭىزدەن شىعادى، وسى اعىمنىڭ ويرانى تۋراسىندا از جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا جۇرگەن جوق. سويتە تۇرا، ءسالافيزمنىڭ باسقالاي اعىمدارمەن سالىستىرا قاراعاندا، سالماعى ارتىپ تۇرعان سياقتى. سولاي ەمەس پە، ومار مىرزا؟ سولاي دەسەڭىز، ءسالافيزمنىڭ باستى قاۋپىن نە دەپ بىلەسىز؟

- «ەگەمەن قازاقستانعا» جاريالانعان ءدىنتانۋشى يمام ۆالەريا پوروحوۆانىڭ سۇحباتىن وقىعان شىعارسىز؟ سوندا  ساۋىتبەك ابداراحمانوۆ اعامىز: - «ءبىزدى قازىر قازاقستانداعى  ۋاححابيزم ماسەلەسى كادىمگىدەي الاڭداتىپ وتىر. بۇل جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟- دەگەن ساۋالىنا  يمام ۆالەريا پوروحوۆا: «مۇنىڭ دۇرىس اتاۋى - سالافيزم. ول ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزگە دە، ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزعا دا ساي كەلمەيدى. ۋاححابيزم - قۇران يسلامىنان اۋىتقۋشىلىق» - دەپ اعىنان جارىلادى («ەگەمەن  قازاقستان»، №497-500, 24.11. 2010). ايتىپ وتىرعانى - اقيقات. شىن مانىندە، بۇل اعىم قازاق قوعامى ۇستاناتىن ءمازھابىنا، امالىنا، احلاعىنا قايشى، كەرەعار. تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن ءدىننىڭ ءوزى ءۇش نارسەدەن تۇراتىنىن ايتا كەتەيىن، ءيا؟ الدىمەن، اقيدا. ياكي، سەنىم قاعيدالارى عوي. بۇل جەردەگى ۇستازىمىز - يمام ماترۋدي. ودان كەيىن بارىپ، امال كەلەدى. مۇنداعى ۇستازىمىزدى ءمازھابىمىزدىڭ نەگىزىن قالاۋشى يمام اعزام ءابۋ حانيفا دەپ مويىندايمىز. ال ءۇشىنشى تىرەگىن احلاق دەسەك، ءبىزدىڭ ۇعىمدا بۇل مورال يا قۇلىق  تۇزەتۋ ءىلىمى دەگەن تۇسىنىك بەرەدى. بۇنداعى ۇستازدارىمىز  - تاساۋۆۆۋف ءىلىمىنىڭ وكىلدەرى(قوجا احمەت ياساۋي، بۇقار جىراۋ، ءماشھۇر ءجۇسىپ، دۋلات باباتايۇلى، مايلىقوجا جانە ت.ب.).  ەندى وسى ۇشەۋى تۇگەل بولماسا، ءدىن دە دۇرىس بولمايدى ەكەن. وسى قيسىنعا سالساق، سالافيلەر اقيدا ماسەلەسىندە مۇلدەم باسقا باعىتتى ۇستانادى. ۇستازدارى باسقا. بىلاي ايتقانىمەن، امالدى مويىندامايدى. احلاققا كەلگەندە، ونى «شيرك» قىپ شىعارادى. ال ەندى ايتىڭىزشى، ءدىننىڭ ءۇش تىرەگىن تارك ەتكەن اعىمنان قانداي «ءدىندى» تابادى ەكەنبىز؟

- ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا. سوندا قازاقستانداعى قيساپسىز «قاۋىمنىڭ» «ەڭ» قاۋىپتىسى - سالافيلەر دەسەم، بولا ما؟

- بىلايشا ايتقاندا،  شاتاق دىندەردىڭ (شاكارىم) ءبارى قاۋىپتى... ماسەلەن، قۇرانيتتەر دەگەن قاۋىم بار. «قۇرانمەن جۇرەمىز» دەپ، مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىن مويىندامايدى. بۇل ەندى سالافيلەردەن دە سويقان بولىپ تۇر. بۇنىڭ ءبارىنىڭ ءبىر سەبەبى ەلىمىزدەگى ءدىن سوتسيولوگياسىنىڭ دامىماي قالعاندىعىندا جاتسا كەرەك. بىلسەڭىزدەر، ءدىنتانۋدىڭ ىشىندە ءدىن ءپالساپاسى، ءدىن پسيحولوگياسى، ءدىن سوتسيولوگياسى دەگەن تارماقتار بار. ياعني، «ءدىن دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ قوعامعا تيگىزەتىن پايداسى مەن زيانى قانداي بولماق؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيتىن عىلىمدى دامىتۋىمىز كەرەك. بۇگىندە ونداي سالا جوق. سوندىقتان، ءدىن تۋراسىندا پىكىر ايتاتىن «ءپالساپاشىلار» كوبەيىپ كەتتى.

- پىكىردەن پىكىر تۋادى. قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ قۇرىلتايى جابىق ەسىك جاعدايىندا وتكەندەي اسەر قالدىردى. دىنىمىزگە، قمدب-عا قاتىستى وتكىر سىن ايتىپ، وڭەشىن جىرتاتىن ءدىني قايراتكەرلەر، ءدىنتانۋشىلاردىڭ ءبىرازى بۇل جيىننان قالىس قالدى. بەس جىلدا ءبىر وتەتىن باسقوسۋدا، ەڭ بولماسا پىكىر الۋاندىعى بولسا دەپ ەدىك...

- ءيا، ەلباسىمىزدىڭ ءوزى «ترانسپارەنتنوست» دەگەن تەرميندى ءجيى قولدانىپ ءجۇر ەمەس پە؟ بۇل لاتىن تىلىنەن «مولدىرلىك، اشىقتىق» دەپ اۋدارىلادى. ال ءدىن ماسەلەسى وتە نازىك ءام كۇردەلى بولعاندىقتان، مۇندا مىندەتتى تۇردە «مولدىرلىك» بولۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. ولاي بولماسا، بۇل ۇيىمداستىرۋشىلار تاراپىنان جىبەرىلگەن اعاتتىق  ەكەنىن اشىق ايتۋ كەرەك. كەز كەلگەن نارسەنى جاسىرعان سايىن جاماندىعى ارتادى. ىشكە كەتەدى. بۇل دىندە دە، فيزيولوگيادا دا بار قۇبىلىس قوي. قازاق «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن. ءبىز دە ءدىني ماسەلەنى اشىق تالقىلاماي، جاۋىپ قويساق، كۇنى ەرتەڭ قۇبىجىق كەيىپكە ءتۇسىپ، باسقا پوشىمدا تۇرلەنۋى ابدەن مۇمكىن.

- مۇمكىن، وسى «مولدىرلىككە» مەشىتتەرگە تۇسەتىن ءپىتىر ساداقا، قايىر ساداقانى جاريا ەتۋدى جاتقىزعا بولاتىن شىعار. الدە، جۋرناليستەر وسى ماسەلەنى جاداعاي كوتەرىپ كەتتى مە؟

- قاراپايىم ادام مەشىتكە بارعاندا، ءدىن ىزدەپ بارادى. مولدا دەگەن يسلاممەن ەكۆيۆالەنتتەي كورىنەتىنىن دە نەسىنە جاسىرايىق. دەمەك، مولدا-يمامدارعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتىلىپ وتىر. سوندىقتان دا، جەكە وزىنە كەلگەن ساداقانى قوزعاماي-اق قويايىق، مەشىتكە تۇسكەن قارجى جاريا ەتىلۋى كەرەك. «التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تايادى» دەگەندەي،  مولدا-يمامنىڭ دا پەندە ەكەنىن قاپەردە ۇستاۋ كەرەك. دەمەك، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە باقىلاۋشى تەتىكتەر بولسا، بۇدان قاشپاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

- قۇپ دەلىك. ەلىمىزدىڭ باس ءمۇفتيى ءابساتتار قاجى دەربىسالى سوڭعى قۇرىلتايدا بەس جىلداعى ەڭبەگىنە بايانداما جاسادى. جالپى، ءسىزدىڭ باعاممەن باس ءمۇفتيدىڭ باس جەتىستىگى نە بولدى؟

- بۇل كىسى باسىندا «سەنىم، ءدىن بوستاندىعى» دەگەن جەلەۋمەن تىزگىندى بوساتىڭقىراپ جىبەرگەنىنىپ ۇعىپ، ەلباسىنىڭ ساياساتىن دۇرىس پايدالانىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى يسلامىنا باسىمدىق بەرۋ، يمامداردى ەلىمىزدە دايىنداۋ، سەكتالارعا تويتارىس بەرۋى ءتيىس ەكەنىن ءتۇسىنىپ، قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ جاتىر. «ەشتەن كەش جاقسى». و باسىندا رۋحاني باسقىنشىلىققا دايىن بولا الماي، ساسىپ قالعانىمىزدى ءابساتتار قاجىنىڭ جەكە باسىنان كورگەن جارامايدى. 

- ومار مىرزا، بۇل ارينە مەنىڭ جەكە بايقاۋىم. وسى بىزدە قمدب-نىڭ باسشىلىعىنا قارسى توپ، بىلايشا ايتقاندا ءدىني وپپوزيتسيا قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن ءتارىزدى. بۇل ساپتان ب.اينابەكوۆتى، م.تەلىبەكوۆتى، تەگى بولماسا ب.ساپارالىنى دا تابۋعا بولار. ەندى وسىنى ءدىني باسشىلىق وزىنە «تىلەپ الدى ما؟»

- ءوز باسىم دىندە وپپوزيتسيا بولماۋى كەرەك دەپ بىلەمىن. ءدىن ساياساتقا ارالاسپاۋى ءتيىس. ءدىن دەگەن نە؟ بىلاي ايتساق، ادامنىڭ رۋحاني دەنساۋلىعىن رەتتەپ وتىراتىن ءىلىم. مىسال ءۇشىن مەديكتەردى الايىق. اۋىرا قالساڭىز، ءتانىڭىزدى ەمدەيدى دە، قويا بەرەدى. دارىگەرلەر ءسوزسىز مەملەكەتكە وپپوزيتسيا بولا قويمايدى. سەبەبى، ولار مەملەكەتكە قىزمەت ەتەتىن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن رەتتەپ وتىرادى ەمەس پە؟ ولاردىڭ فۋنكتسياسى وپپوزيتسيا بولۋدا ەمەس... ەندى ءدىندارلاردى رۋحاني دارىگەرلەر دەسەك، ونىڭ دا جاراتىلىس ماقساتى وپپوزيتسياعا وتۋدە ەمەس قوي. ال ەگەردە ءدىن ساياساتقا ارالاسىپ، وپپوزيتسياعا اينالا باستاسا، وندا ءدىننىڭ ءاۋ باستاعى ماقسات-مۇددەسىنەن اۋىتقۋى دەپ تانۋىمىز كەرەك.

- ياعني، بۇل قۇبىلىسقا «دەنى دۇرىس ەمەس» دەگەن دياگنوز شىعارۋ كەرەك دەيسىز عوي؟

- ءيا. بۇل بيلىككە قول جەتكىزگىسى كەلگەن بەلگىلى ءبىر لوببي توپتاردىڭ تىرلىگى... بۇقارانى قارۋمەن باعىندىرعاننان گورى، ساناسىن جاۋلاعان اناعۇرلىم ارتىق. مۇنى توتاليتارلىق سەكتالار بىلەدى ءارى بيلىككە جەتۋدى ماقساتى دەپ بىلەدى. سوندىقتان، ەلىمىزدەگى رۋحاني دارىگەرلەر قازاقتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەۋى قاجەت. بۇل تۇرعىدا قمدب-نىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى وتە دۇرىس. بىراق، جۇمىستى ءسال ەرتەرەك باستاۋى كەرەك ەدى. ءالادديننىڭ قۇمىراسىنان جىندى شىعارىپ العانداي، ءدىن ماسەلەسىندە تىزگىندى جىبەرىپ الدىق. جىن شىعىپ كەتتى دە، قانشاما جاستارىمىزدى ۋلاپ ۇلگەردى. ەندى قوعام بولىپ، جىندى قۇمىراسىنا كىرگىزە الماي جاتقان قالپىمىز بار. بىلەسىز بە، سىرتتان كەلگەن سەكتالاردىڭ ەڭ قاۋىپتىسى - «قازاقتا ءدىن جوق، اتا-بابالارىڭ اداسقان» دەپ ۇيرەتەدى. قازاقتىڭ قاراگوز ۇل-قىزىنا ءوزىنىڭ اتا-باباسىن جامانداتقىزدى. بۇنىڭ اقىرى ۇلتتىق نيگيليزمگە الىپ كەلەدى. ياعني، ۇلتتى جوققا شىعارۋ....

- بۇدان دا جامانى، قازاقتى ءبىر-بىرىنە جاۋىقتىرىپ، بولشەكتەپ تاستادى ەمەس پە؟

- دۇرىس ايتاسىز. بۇيتكەنشە، ءبىزدىڭ ءدىنسىز بولىپ جۇرگەنىمىز جاقسى ەدى... باعزىدا بايازيت بيستامي  دەگەن اۋليە دۇنيە كەشكەن. سونىڭ زامانىندا ءبىر ياحۋدي ءومىر ءسۇرىپتى دەيدى. الگىدەن «نەگە دىنگە كىرمەيسىڭ؟» دەپ سۇراسا، «ءدىن ۇستاعان سوڭ، بايازيت بيستاميدەي ۇستانۋ كەرەك. ولاي ەتۋگە مەنىڭ كۇشىم جەتپەيدى. ال سەندەردىڭ ۇستانىپ جۇرگەن دىندەرىڭنەن مەنىڭ كاپىرلىگىم ارتىق»، - دەپ ايتقان ەكەن. سول سياقتى، شاتاق دىنگە شاتىلعاننان گورى، ولاردىڭ ءدىن ۇستاماي جۇرگەندەرى جاقسى بولار ەدى... تۇسىنەسىز بە، كەڭەس كەزەڭىندە ءدىن ۇستاماي جۇرگەندە، قازاق قوعامى تۇتاس بولاتىن...

- و-و، مىناۋىڭىز تىم ۇشقارى پىكىر دەپ ويلامايسىز با؟

- راس قوي ەندى. مىسالى، جول ءجۇرۋ ەرەجەلەرىن كوبىنە كىم بۇزادى؟ ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، «گايشنيكتەر» بولىپ شىعادى. نەگە؟ ولاردى ەشكىم توقتاتپايدى. ەشكىمنەن قورىقپايدى. سول سياقتى جاعداي دىندە دە بار. ورىستار مۇندايدا «كاك ۋ بوگا زا پازۋحوي» دەيدى. ياعني، دىنگە كىرگەن ادام، ەگەر ونىڭ اقيداسى ءدۇرىس بولماسا،  قۇدايدىڭ سەنىمىنە يە ادامداي جەلىككە ماستانىپ، جالپى ەرەجەنى بۇزادى. ال دىندە جوق ادام ۇنەمى قورقىپ جۇرەدى. دىندەگى باستى نارسە حاۋف پەن راجا  - قۇدايدان قورقۋ جانە ۇمىتتەنۋ. سوندىقتان قازاق: «قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق» دەيدى.  وسى تاقىلەتتەس جاعدايدى لەۆ تولستوي «وتەتس سەرگي » دەگەن پوۆەسىندە  سۋرەتتەيدى. ءبىر پورۋچيكتىڭ ومىردە جولى بولماي، قىزى تاستاپ كەتەدى. قىزمەتىندە وسپەي، ايتەۋىر مەحناتتى كوپ كەشەدى. ال ونىڭ قاتارىندا ءبىرىنشى بولۋعا ۇمتىلاتىن امبيتسياسى بار ەدى. سودان سەرگي دىنگە كەتەدى. كەتكەندە دە، «تۇبىنە ءتۇسىپ»، موناح بولادى. دارگەيى بيىكتەپ، جۇرت اعىلىپ، الدىنا كەلە باستايدى. سوندا سەرگي ماساتتانادى... سويتسە بۇل جالعان تاقۋالىق، جاي عانا ماقتان بولىپ شىعادى. ءبىر كۇنى شيپا ىزدەپ كەلگەن جاس قىزبەن جىنىستىق قاتىناسقا بارىپ قويادى. سوندا بارىپ، سەرگي ءوزىنىڭ ءدىن جولىندا ءجۇرىپ، قانشالىقتى ازعىنداعانىن تۇسىنەدى. ەندى شىن اۋليەنى ىزدەيمىن دەپ جولعا شىعادى. ىزدەپ-ىزدەپ ءجۇرىپ، بالا كەزىندە بىرگە وسكەن نەمەرە قارىنداسىنىڭ ۇيىنە تۇسەدى. سوندا «و، سەرگەي اكە» دەپ اياعىنا جىعىلايىن دەپ جاتقاندا، تيىپ تاستاپ، ءوزى قارىنداسىنىڭ اياعىنا جىعىلادى. سوندا، نەمەرە قارىنداسى قىزىنىڭ بالالارىن اسىرايمىن دەپ شىركەۋگە بارۋعا، شىراق جاعۋعا قولى تيمەيدى ەكەن. سويتە تۇرا، ءوزىنىڭ كۇناھار ەكەنىن سەزىنۋدەن قالش-قالش ەتىپ، قۇدايدان قورقادى. «قورىققاندا دا، شىن قورقادى ەكەنسىڭ، اۋليە مەن ەمەس، سەن!» دەپ، سەرگەي ونى اياعىن قۇشادى. مىنە، وسىنداي مىسال دىننەن الىس ادامداردىڭ كەيدە قۇدايدان قورقىنىشى كوبىرەك بولاتىنىن كورسەتەدى. قازاق اتامىز دا «سايتاننان الباستىنىڭ اتاسى جۋىق» دەپ ماتەل قالدىرعان. سونداعى ايتپاعىم،  وزىنە دە، وزگەگە دە زيان كەلتىرىپ شاتاق ءدىن ۇستانعانشا، تىنىش جۇرگەن الدە قايدا  ابزال بولار ەدى دەگەنىم عوي.

- جارايدى دەلىك. قاراپ وتىرساڭىز، قازاقستانداعى ءدىني ماسەلەنى ەندى مەملەكەت تاراپىنان رەتتەۋ تەتىكتەرى قاراستىرىلىپ جاتقان سەكىلدى. الايدا، ءوزىڭىز ايتپاقشى، وتە نازىك ماسەلەدە وكىمەت سولاقايلىققا سالىپ جۇرمەي مە؟

- مەملەكەت دىننەن بولەك بولا المايدى. تاعى دا مىسالعا تارتىنساق، وتباسىندا ءسىز وتاعاسى بولساڭىز دەيىك. بالاڭىز، جارىڭىز باسقا سەنىمگە ءوتىپ كەتسە، وتباسىلىق جاراسىمنىڭ كۇل-پارشاسى شىقپاي ما؟ سولاي دەسەك، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك پەن تۇتاستىقتى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، باياندى عۇمىرىن قامتاماسىز ەتكىسى كەلگەن مەملەكەت ۇلتتىق يدەولوگياسىنا جاعاتىن، اتا داستۇرگە سۇيەنگەن، عاسىرلار بويى ەلدىڭ تىرەگى بولىپ كەلە جاتقان ءىلىمدى قارجىلاندىرۋى ءتيىس. پۋتين كەزىندە «پراۆوسلاۆيە - ورىس مەملەكەتىنىڭ نەگىزى. ءبىز وسىعان باسىمدىق بەرەمىز. قارجى بولەمىز. ءبىتتى»، - دەدى. ەشقانداي كۇمىلجىگەن جوق. قىتاي كونفۋتسيشىلدىككە، بريتانيا ءوز شىركەۋلەرىنە اقشا سالىپ وتىر. بۇكىل الەم وسى تاجىريبەگە كوشكەندە، ءبىز نەگە وزگەشە بولۋىمىز كەرەك ەكەن؟ قاي ءدىن مەملەكەتىمىزدىڭ قۇرىلىپ-قالىپتاسۋىنا رۋحاني ءھام الەۋمەتتىك-يدەولوگيالىق نەگىز بولدى؟ ءبىز سونى ۇستانۋىمىز كەرەك. بۇدان قورىقپاۋ كەرەك. سەبەبى، الەمدىك تاجىريبە سولاي... «باقتاشىسى جوق وتاردى قاسقىر تالايدى». ياكي، ءدىن مەملەكەتتىڭ قاراۋىندا بولۋى ءتيىس. «وتاندى ءسۇيۋ يماننان» دەيمىز دە، ونى ۇرپاققا سىڭىرەتىن قۇرال ءدىن ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءدىننىڭ مەملەكەت مۇددەسىنەن باسقا مۇددەسى بولماۋى كەرەك.

- ءپۋتيننىڭ «پراۆوسلاۆيەسىنەن» سۇراق تۋىپ تۇرعانى... جاقىندا عانا بىزدەگى ورىس شىركەۋى ۋاعىزدارىن قازاقشا جۇرگىزەمىز دەپ حابارىن تاراتتى. بۇل وسى كەزگە دەيىن يسلام مەن حريستان ءدىنىنىڭ اراسىنداعى «ءبىر-ءبىرىنىڭ باقشاسىنا كىرمەۋ» دەگەن جازىلماعان باپتى اتتاپ كەتكەندەي بولدى. بۇعان جول بەرمەۋدى دە قمدب-عا سىلتەيمىز بە، الدە ....

- ءاربىر ادامنىڭ ءوزىنىڭ نانىم-سەنىمىن قورعاۋىنا قۇقى بار. زاڭ بار. زاڭ اياسىندا قورعانا ءبىلۋىمىز كەرەك. مىسالى، ماعان ۇيىمە كەلىپ، باسقا ءدىندى ۋاعىزداي باستاسا، پوليتسيا شاقىرۋعا قۇقىم بار. ءدىني قۇقىڭ بۇزىلىپ جاتسا، اتا زاڭىمىزداعى «ءار ادام ءوزىنىڭ ءدىني بوستاندىعىن ساقتاۋعا قۇقىلى» دەگەن تۇسىنا جۇگىن دە، قۇزىرلى مەكەمەلەرگە حات جاز، ءوتىنىش ءبىلدىر. جابايى تاسىلدەردى قويىپ، زاڭمەن جۇمىس ىستەپ ۇيرەنۋ كەرەك بىزگە. جابايى ءتاسىلدىڭ اشىق كونفرونتاتسياعا الىپ كەلەتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ورىس پراۆوسلاۆ شىركەۋى قاي ەلدە بولماسىن، ۋاعىزدارىن ورىس تىلىندە جۇرگىزەدى ەمەس پە؟ وسى قيسىنعا سالساق، ورىس تىلىنەن باسقا تىلدە ءدىنىن ناسيحاتتاي باستاسا، بۇل ميسسيونەرلىك بولىپ تابىلماي ما؟.. مىنە، وسىلاي وركەنيەتتى تۇردە كۇرەسۋدىڭ امالدارىن تاپپاساق، دىننەن شي شىعارۋ وپ-وڭاي.

- مەملەكەت دىنگە «مونوپوليا» جاساسا، سالدە تاعىپ، نيكاب كيۋشىلەرگە دە قاۋىپ تونەدى دەي بەرىڭىز. وسى قاۋپىم ورىندى ما؟

- ارينە، مۇسىلمان ەلى بولعاندىقتان، مۇسىلماننىڭ ءداستۇرىن ساقتاۋىمىز ءتيىس. بىراق.. بىراق ول ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ تانىمعا، سالت-داستۇرىمىزگە ساي بولۋى قاجەت. مىسالى، نەگە ارابتىڭ قارا جامىلعىسىن قابىلداي المايمىز؟ ويتكەنى، دىلىمىزگە جات. تۇرىكتىڭ دە، باسقانىڭ  داستۇرىن قابىلداي المايمىز. ول دا جات. قۇداي-اۋ، ءوزىمىزدىڭ قازاقتىكى بار عوي. شىمكەنتتىڭ، قىزىلوردانىڭ قىزدارى ادەمى قىلىپ، ورامال تارتىپ ءجۇردى عوي وسى كەزگە دەيىن... ەندى كەلىپ،  اركىمگە ءجونسىز ەلىكتەۋىمىز قالىپتى. قارا باسقاندا، سول سوقپاعىنان اداسقاندار «ءبىز قازاق ەمەسپىز، مۇسىلمانبىز» دەپ كۇيدىرەدى. اللا تاعالانىڭ ەكىنشى اتى «حالىق» دەسەك، قازاقتا دا «حالقىنا جاققان ادام عانا قۇدايعا جاعادى» دەگەن ءسوز بار. وسى ۇستانىمدى ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز دامىتا كەلە «ءناپسىسىن بيلەگەن جىگىت ءبىرىنشى ءوزىن بيلەيدى. ودان كەيىن وتباسىن، ايماعىن، سودان سوڭ بارىپ حالقىن بيلەيدى» دەپ تۇجىرىم جاسايدى. بۇعان ەندى الىپ-قوسارىم جوق.

- ەلىمىزدىڭ ءدىني جىلناماسىنا بيىلعى «اۋليەاعاشتى ورتەۋ فاكتىسى» دە وقيعا بولىپ ەندى. «اۋليەاعاشقا تيگەن شىرپى ءدىن اراسىنداعى ورتكە اپارادى» دەپ بولجام ايتۋشىلار دا تابىلىپ جاتىر. ءسىز بۇعان قانداي باعا بەردىڭىز؟

- بىرىنشىدەن، بۇل ۆانداليزم. جابايىلىق. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتى سىيلاماۋ. بۇل - باياعىدا مەملەكەتتىك بيلىك قۇمىرادان شىعارىپ العان جىننىڭ اسەرى. جىن عوي بۇل... سوقتىعارعا قارا تاپپاي جۇرگەن.

- جالپى، ءدىني ماسەلەنىڭ ستاتۋس-كۆوسىن ءبىراز ءسوز ەتتىك قوي. بىراق، بۇگىن سىزدەن وسى احۋالدى وڭداۋ تۋراسىندا ۇسىنىستار ەستي الامىز با؟

- قاي ماسەلە بولسىن، عىلىمعا سۇيەنگەن ابزال بولار. ماسەلەن، سەكتولوگيا دەگەن عىلىم بار. ارينە، بىزدە ونىمەن ەشكىم اينالىسپايدى... ايتايىن دەگەنىم، تاياۋدا رەسەيدىڭ نوۆگورود قالاسىنان ۆولكوۆ دەگەن سەكتولوگ كەلگەن بولاتىن. كورشىمىزدىڭ دە باس اۋرۋى سەكتالارمەن كۇرەس بولعانىن بىلەمىز عوي. سونداعى ساۋالىمىزعا ۆولكوۆ «ولارمەن تىكەلەي كۇرەسىپ، ابىروي تاپپايسىڭ. ۇستەم بولعىڭ كەلسە، ۇلتتىق يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋ كەرەك. بۇل دەگەنىمىز، ۇلتتىق ءداستۇردى جاڭعىرتۋ» دەپ جاۋاپ بەرگەن-ءدى. ياعني، ءداستۇردى كۇشەيتۋ ارقىلى سانادا بوس كەڭىستىك قالدىرماۋ كەرەك. سوندىقتان، بالاباقشادان باستاپ ۇرپاقتىڭ بويىنا اتا-بابامىزدىڭ داستۇرلەرىن سىڭىرە بەرۋ كەرەك، سىڭىرە بەرۋ كەرەك. «ءسوز اتاسى - ەرتەگى، قۇراننان سىر شەرتەدى» دەمەكشى، سول ەرتەگىنى، قيسسا-داستانداردى، باتىرلار جىرىن، ارىسى جىراۋلار، بەرىسى اباي، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ شىعارمالارىن جۇيەلى تۇردە وقىتايىقشى. ايتالىق، مىناۋ يراندى الايىق. بۇل ەلدە فيزيگىنە دە، بيولوگىنا دا پارسى ادەبيەتىن مىندەتتەپ وقىتادى ەكەن. سەبەبى، ادەبيەت دەگەننىڭ ءوزى سول دىنمەن سۋارىلعان ەمەس پە؟ سونىمەن بىرگە، پارسىلىقتار بۇعان «ەگەر ءبىز قازىر ادەبيەتتى وقىتپاساق، ولاردىڭ عىلىمى كىمگە جۇمىس ىستەرى بەلگىسىز بولىپ قالادى» دەگەن جاۋاپ تابادى.

- ادەبيەتتىڭ ناسيحاتىن كۇشەيتسەك، ءتىل ماسەلەسى دە وزىنەن ءوزى شەشىمىن تابادى دەپ قويايىق...

- وسى تۋراسىندا ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىزدىڭ «الەمدە 77 ءتىل بار. سونىڭ ەڭ اسىلى - اراب ءتىلى. سەبەبى، قۇران وسى تىلدە تۇسكەن. ودان كەيىنگى ەڭ اسىل ءتىل - قازاق ءتىلى» دەگەن ءسوزى بار. ودان ءارى ويىن ساباقتاي كەلە، «ءدىن دە، عىلىم دا، اۋليەلىك تە  قازاقتىڭ تىلىندە» دەپ اياقتايدى. سوندىقتان، قازاقتىڭ ءتىلىن، ادەبيەتىن دۇرىس وقىتسىنشى، قانداي الەۋەتتى بولار ەدىك؟ ارنايى ءدىنتانۋ ءپانىن ەنگىزبەي-اق قويسىن، بىراق ابايدى وقىتىپ، جىراۋلاردى جاتتاتسىنشى، ەشقانداي سالافي، احمادي دەگەنىڭىزگە بوي الدىرماس ەدى. ال ءبىز جىرتىلماعان، وڭدەلمەگەن ەگىستىك جەر  سياقتى، جات ۇرىقتى سەبۋگە دايىن ۇرپاقتى ءوسىرىپ شىعاردىق. رۋحاني ازىقتى نە مەكتەپتە، نە وتباسىندا الماعان سوڭ، الگى سەكتالاردىڭ قۇرعان اۋىنا ءتۇسىپ قالادى. قورىتا كەلگەندە، بىزگە ۇلتتىق يممۋنيتەتتى كۇشەيتۋ تۋرالى باعدارلامانى قابىلداۋ قاجەت. بىلسەڭىزدەر، جاپوندار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بالالارىن شەتەلگە وقۋعا جىبەرە باستادى. الىپ ەلدەرمەن سوعىسىپ، ارشا-بورشاسى شىققان ەلدى تۇزەۋ ءۇشىن وقىپ كەلسىن، ۇيرەنىپ كەلسىن دەپ اتتاندىردى. سوندا كەيبىر ۇلاندارى ءناپسىنىڭ سوڭىنا ەرىپ، يا الدەبىر سەبەپپەن وقۋىنان شىعىپ قالسا، وزدەرىنە حاراكيري جاسايتىن بولعان. ويتكەنى، وقۋ تاۋىسپاي ەلگە قايتۋ ولارعا ولىممەن تەڭ بولعان. مىنە، ۇلتتىق يممۋنيتەتتىڭ ۇلگىسى! ماحاتما گانديدى اناسى انگلياعا وقۋعا جىبەرەردە، «ءۇش تالابىم بار. ورىنداي الامىن دەسەڭ عانا، جىبەرەمىن» دەگەن. سوندا «ەت جەمەيسىڭ، اراق ىشپەيسىڭ جانە جات ۇلتتىڭ  قىزىنا بارمايسىڭ» دەپ تالاپ قويعان. «ماقۇل» دەگەن ماحاتما ءبىر كۇن بويى تابانىنان تاۋسىلىپ، انگليادا ەتسىز تاماق ىستەيتىن، قازىرگىشە ۆەگەتارياندىق اسحانانى ازەر تاۋىپتى. بۇنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ايتىپ جاتىرمىن؟ وسىنىڭ ءبارى ۇلتتىق يممۋنيتەتتىڭ مىسالدارى. ال ءبىز شەتەلگە كىمدى جىبەرىپ جاتىرمىز؟

- بۇل ەندى كەلەسى سۇحباتىمىزدىڭ جۇگىنە تاتيتىن تاقىرىپ سەكىلدى. بۇگىنگى اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان - وركەن كەنجەبەك،

«حالىق ءسوزى» گازەتى، №39-40