قازىرگى تاڭدا قوعامدا مۇسىلمان جاستاردىڭ ساقال قويۋ ارەكەتتەرى ەلدىڭ نازارىن اۋدارتىپ، ءارتۇرلى كوزقاراس-پىكىرلەر تۋىنداتۋدا. وكىنىشتىسى، ەلىمىزدەگى تەرىس ءدىني اعىم مۇشەلەرى ساقالدى ەڭ ماڭىزدى ۇستانىمداردىڭ بىرىنە اينالدىرىپ وتىر. بۇعان قوسا ولار ساقال قويماعان مۇسىلماندارعا دەگەن كوزقاراستارى تەرىس قالىپتاسىپ، ساقال وسىرمەيتىندەردى اۋىر كۇنالارمەن ايىپتاۋدا. ساقالىن العان ادامداردى ولار پايعامبارلاردىڭ سۇننەتىنەن باس تارتقاندار جانە يسلام عالىمدارىنىڭ پىكىرىنەن وقشاۋلانعان ادامدار رەتىندە پايىمدايدى. ولار بۇل ۇستانىمدارىن پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ.) ساقالعا بايلانىستى ايتقان حاديستەرىمەن دالەلدەۋگە تىرىسادى.

قازاق دالاسىنىڭ ۇلى تۇلعالارى، حاندارى مەن بيلەرىن ساقالسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقتا «اقساقال»، «اتا ساقالى اۋىزىنا تۇسكەنشە»، «ساقال ءجۇزدىڭ كوركى» دەگەن قاناتتى سوزدەر جايدان جاي ايتىلماعان. بۇنىڭ ءوزى ساقالدىڭ بىزگە جات قۇبىلىس ەمەستىگىن بىلدىرەدى. شىن مانىندە، ساقال ەجەلدەن يسلام كەلگەنەن بەرى مۇسىلماندار اراسىندا قالىپتاستان، جالعاسىن تاپقان ءۇردىس بولىپ كەلەدى. ساقالعا بايلانىستى اللاھتىڭ ەلشىسى (س.ا.ۋ.) ءوز حاديسىندە: «... ساقالدى جىبەرىڭدەر، مۇرتتى قىرىڭدار» دەگەن. بۇل حاديس توڭىرەگىندە يسلام عالىمدارى ءتۇرلى كوزقاراستار ايتقان. تاعى ءبىر ومار يبن حارۋننان جەتكەن حاديستە: «اللاھ ەلشىسى (س.ا.ۋ.) ساقالدى العاندا جاندارىن قىسقارتقانداي ۇزىندىعىن قىسقارتاتىن» دەلىنگەن (ات-تيرميزي). وسى سەكىلدى حاديستەردى كوپتەگەن عالمىدار العا تارتىپ ساقالدىڭ ۇكىمىن سۇننەت امالىنا جاتقىزعان. وسىعان بايلانىستى ساقال يسلامدا ارنايى پارىز بولىپ بەكىتلىگەن امال ەمەس ەكەندىگىنە دە كوپتەگەن عالىمدار ءبىر اۋىزدان كەلىسكەن.

دەگەنمەن، يبن تايميا سەكىلدى حانبالي مازحابىنىڭ وكىلدەرى ساقالدى ءۋاجىپ (مىندەتتى) امالىنا جاتقىزعان. بىراق، باسقا ءمازحاب وكىلدەرى ءۋاجىپ امالىمەن كەلىسپەي ونى سۇننەت امالىنا جاتقىزعان. مىسالى، مىسىردىڭ ءپاتۋا شىعارۋ باسقارماسى (دار ال-يفتا) ساقالعا بايلانىستى بىلاي ءپاتۋا شىعارعان: «راسىندا ساقال پايعامباردار (س.ا.ۋ.) بەرى جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان ءۇردىس. اللاھ ەلشىسى (س.ا.ۋ.) قاشاندا ساقالىنا ءيىس سۋ سەۋىپ، ۋاقىتىلى قىسقارتىپ جاقسىلاپ قارايتىن.

شافيعي مازحابىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى يمام ناۋاۋي، ءابۋ ۋاليد يبن رۋشد، قادي يبن جۋررا، يمام عازالي، يمام باعاۋي ساقالدىڭ ءۋاجىپ امالىنا جاتپايتىنىن ەسكەرىپ كەتكەن. سوندىقتان ساقال قويۋ ءۋاجىپ امالداردار ەمەس بالكي مۇسىلماندى وزگە ءدىن وكىلدەرىنەن ەرەكشەلەيتىن امال. سونىمەن قاتار ادامنىڭ كيىم كيىنۋى، ءىشىپ جەۋى، سىرتقى كورىنىسىنە كوڭىل ءبولۋى سەكىلدى امالدار ءۋاجىپ بولاتىنداي قۇلشىلىق امالدارىنان ەمەس ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. سول ءۇشىن ادام ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعاممەن ساناسىپ، سول قوعامنىڭ اعىسىمەن بىرگە اعۋ كەرەك».

سونداي-اق، ساقالعا بايلانىستى يوردانيا كورولدىگىنىڭ بۇرىنعى ءمۇفتيى نۇح الي سۇلەيمەن (1939-2010)  شىعارعان ءپاتۋاسىنىڭ مازمۇنىندا: «ەگەر ساقالدىڭ ۇزىندىعى وتباسىندا، جۇمىس ورنىندا جان-جال تۋعىزاتىن بولسا وندا شەشىمىن تابۋ ءۇشىن ءبىلىم يەلەرىنە جۇگىنۋ كەرەك. سەبەبى، زاماننىڭ اعىسىمەن جاعدايلار دا وزگەرىپ وتىرادى. سوندىقتان، بارلىق ماسەلەنىڭ شەشىمىن ءوز ۋاقىتىمەن بايلانىستىرىپ وتىرۋ كەرەك» (25.01.2010 جىلى 464 - ءپاتۋا).

سونىمەن قاتار بەلگىلى عالىم مۇحاممەد ريدا ءوزىنىڭ «ءماجاللاتۋل ءمانار» كىتابىندا «ساقال قىرىققان كۇناھار بولمايدى»، دەپ ايتىپ كەتكەن. بۇعان قوسا الەمگە ايگىلى ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بەدەلدى عاملىمدارى ساقال قويۋدى ءۋاجىپ ەمەس سۇننەت امالى دەپ اتاپ كەتكەن. ماسەلەن، اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بۇرىنعى ۋاكىلى ماحمۋد اشۋر بىلاي دەگەن: «...ارداقتى ساحابا ءابۋ باكردە ساقال بولدى جانە يسلامنىڭ دۇشپانى ءابۋ جاھيلدە دە ساقال بولدى. دەمەك، ساقال ول شاريعات اياسىنداعى سۇننەت ەمەس بالكي، ادەپ-عۇرىپقا نەگىزدەلگەن سۇننەت امالى قاتارىنا جاتادى».

سايىپ كەلگەندە، قىلىشىنان قانى تامعان كەڭەس وداعىنان ازاتتىق الىپ، دىنىمىزبەن قايتا قاۋىشۋ داۋىرىندە قوعامداعى ءارتۇرلى ماسەلەنى دىنگە اكەلىپ تاقاي بەرۋگە بولمايتىنىن ەسكەرگەن ءجون. «ءدىن ۇستانا الساڭ قاسيەتىڭ، ۇستانا الماساڭ قاسىرەتىڭ» دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان. ءدىندى كەز-كەلگەن ماسەلەنىڭ قولشوقپارىنا اينالدىرىپ، شەشىمدەردى شاريعاتتان ىزدەي بەرۋگە بولمايدى. سەبەبى، قوعامدىق ماسەلەنى زاماننىڭ اعىسىمەن، حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىمەن ساباقتاستىرا وتىرىپ قاراستىرعان ءجون. تۇيمەدەي ماسەلەنى تۇيەدەي ەتىپ، دىنىمەن ساعىنا قاۋىشقان قازاق حالقىنىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسىن تەرىستەپ، ساقالدىڭ ۇكىمىمەن جۇرتتى ۇرەيلەتۋ اسىراسىلتەۋشىلىك بولىپ تابىلادى. ساقال قويۋ ۇكىمى شاريعات بويىنشا سۇننەت امالى دەدىك دەمەك، سۇننەت امالىن ورىنداساڭ ساۋاپتى بولاسىڭ ال، تارك ەتسەڭ ەشقانداي كۇناحار بولمايتىنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. بۇعان قوسا مۇسىلمان ادام تازالىققا دا ءمان بەرگەن ءجون. ياعني، ساقالدى ۇسقىنسىز ەتىپ، قالاي بولسا سولاي قاراۋسىز وسىرۋگە بولمايدى. سەبەبى، يسلام تازالىقتىڭ ءدىنى. وسىعان سايكەس مۇسىلمان كۇندەلىكتى ناماز وقىماس بۇرىن دارەت الىپ بويىن تازارتىپ الاتىنى بەكەر ەمەس. ارداقتى پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ.) ءوزى سىرت كەلبەتىنە جاقسى قاراعانى تۋرالى دەرەكتەر جەتەرلىك. سوندىقتان كەز-كەلگەن ادام تار ويدىڭ اياسىندا وزگەگە ءتۇرلى وي سالماي، ءاربىر قوعامدا ءوزىنىڭ جانىن، ءتانىن تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋ ءۇشىن ۇزدىكسىز تازالىققا، مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەۋگە تىرىسۋ كەرەك. ءتۇرلى ماسەلەنى تالقىعا الىپ يسلامعا پايدا تيگىزەمىن دەپ پايداسىز پەندەنىڭ كەبىنىن كيىپ قالماعان ءجون اعايىن.

جالعاس اسحاتۇلى، ءدىنتانۋشى

Abai.kz