ءى

قوعامدى ءارتۇرلى دەڭگەيدە ويلايتىن ادامداردىڭ بىرىگە ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى دەپ تۇسىنەتىن بولساق، سول قوعام مۇشەلەرىنىڭ بارلىعىنا ورتاق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ ارقىلى ولاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ كوزقاراسىن بەلگىلى باعىتقا وزگەرتۋ مۇمكىندىگىنىڭ بار ەكەندىگىن مويىنداۋمىز قاجەت. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا بەلگىلى ءبىر قوعامدا ناقتى ماسەلەگە قاتىستى جالپىعا ورتاق ۇستانىمداردىڭ بولۋىنا ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىڭ، ونداعى بيلىك پەن اقسۇيەكتەر مەن بايلاردىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ تيگىزەر  اسەرىنىڭ مول بولاتىنى دا ايقىن. قوعام مۇشەلەرىنىڭ وي-پىكىرلەرى مەن كوزقاراستارىن بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە بايلانىستى قالىپتاستىرۋ نەمەسە وزگەرتۋ ءۇشىن سوعان قاتىستى جوعارىدا اتالعان توپتاردىڭ ناقتى ءبىر پوزيتسيانى ۇستانۋى نەمەسە سايكەس ارەكەت جاساۋى ۇلكەن مانگە يە. سول ماسەلە تۋراسىندا اتالمىش سۋبەكتىلەر قابىلدانعان شەشىم نەمەسە ايتىلعان وي، جاسالعان ارەكەت قوعامنىڭ وزگە مۇشەلەرى ءۇشىن باعىتتاۋشى سيپاتقا اينالا الادى. ال، بۇل ءوز كەزەگىندە قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرىپ، قوعامنىڭ جەكەلەگەن مۇشەلەرىنىڭ ناقتى ءبىر ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرۋىنا، وزدەرىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمدارىن ناقتىلاۋىنا اسەر ەتەدى. سوندىقتان دا بولار، كوپشىلىك جاعدايدا مەملەكەتتىك بيلىك، اقسۇيەكتەر مەن بايلاردىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن بولادى.

وسى تۇستا جاۋاپكەرشىلىك سوزىنە دە توقتالا كەتۋ ورىندى بولار، جاۋاپكەرشىلىك ءسوزى  قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «ءبىر ىسكە جاۋاپتىلىق، مىندەتتىلىك» (ت.جانۇزاقوۆ. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى، الماتى: دايك-پرەسس، 2008. – 281 بەت) دەپ بەرىلگەن. ال، س.ي.وجەگوۆتىڭ جاساعان ورىس ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە جاۋاپكەرشىلىك سوزىنە «ءوز ءىس-ارەكەتى مەن جاساعان قادامدارى ءۇشىن بىرەۋگە ەسەپ بەرۋ مىندەتى، قاجەتتىلىگى. جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى. بىردەمە ءۇشىن جاۋاپتى بولۋ» (س.ي.وجەگوۆ، ن.يۋ.شۆەدوۆا. تولكوۆىي سلوۆار رۋسسكوگو يازىكا. موسكۆا: ازبۋكوۆنيك، 1999. – 468 بەت) دەگەن تۇسىندىرمە بەرىلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاۋاپكەرشىلىك ءسوزى ءوز جاساعان ءىس-اركەتى مەن ايتقان ءسوزى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋ، ءوز مىندەتتەمەلەرىن جەتە ءتۇسىنىپ وزىنە جانە وزگەلەرگە ەسەپ بەرۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال، وسى جاۋاپكەرشىلىك ءسوزىنىڭ ءبىزدىڭ قوعامدا قانداي جاعدايدا تۇسىنىلەتىندىگى، قابىلداناتىندىعى جايلى ءسوز قوزعاماستان بۇرىن ونىڭ مەملەكەت پەن اقسۇيەكتەر مەن بايلار، زيالى قاۋىم تاراپىنان قابىلدانۋىنا زەر سالعان ءجون بولادى.

جالپى العاندا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى، جاساعان ءىس-اركەتىنىڭ قوعامعا ءتيىمدى بولۋى زاڭدارمەن بەكىتىلەدى. زاڭ بۇل ماسەلەدە مەملەكەتتىك بيلىك پەن قوعام اراسىندا بايلانىستىرۋشى قۇرال عانا ەمەس، ولاردىڭ ءوزارا جاۋاپكەرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋشى قۇرال ءرولىن دە اتقارادى. ياعني، كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ، ونىڭ باسىنا كەلگەن بيلىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى زاڭمەن ناقتىلانادى. ەگەر ولاي بولماعان جاعدايدا بيلەۋشى توپتىڭ ىشكى ۇيات سەزىمى مەن ادامگەرشىلىگىنە عانا ءۇمىت ارتۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى بيلىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ەڭ الدىمەن اتا زاڭدا بەكىتىلگەن، بىراق، نەگىزگى زاڭ ءۇش رەت وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلارعا ۇشىراعان سوڭ وندا ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تولىعىمەن الىنىپ تاستالدى. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىڭ  جۇرگىزەتىن ساياساتى مەن ءارتۇرلى رەفورمالارىنا باستاماشى بولىپ، ولاردى جۇرگىزەتىن ساياسي قىزمەتكەرلەردىڭ سول رەفورمالار مەن باستامالاردىڭ ناتيجەسىنە جاۋاپتى بولۋى ءالى دە بولسا  مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى زاڭدا كوزدەلمەي وتىر.

جالپى العاندا، مەملەكەتتىك اپپارات قوعام مۇشەلەرى ارقىلى تولىعىپ وتىراتىندىعىن ەسكەرسەك وندا ورىن العان سىبيالاس جەمقورلىقتىڭ دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋى قوعام اراسىندا سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىستى جاعىمدى پىكىر قالىپتاستىردى. بۇل ءوز كەزەگىندە كەز-كەلگەن ادامنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتى تابىس كوزى رەتىندە عانا قاراستىرىپ، وندا قىزمەت ەتۋدى  ەڭ الدىمەن ءوز جەكە مۇددەڭدى قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىگى رەتىندە تۇسىنۋىنە الىپ كەلدى. ياعني، جەكە ادامنىڭ ساناسىنان مەملەكەتتىك قىزمەتكە كىرۋ ارقىلى قوعامعا، مەملەكەتكە قىزمەت ەتىپ، سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بارىن سالۋ قاجەتتىگى ءوشىرىلىپ تاستالدى. ەندىگى جەردە بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىندا قىزمەت ەتەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر ءۇشىن جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋدى ورىنداۋ مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ نەگىزگى مانىنە اينالدى. ناتيجەسىندە، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ اراسىنداعى ءوز قىزمەتىنە قاتىستى جاۋاپكەرشىلىكسىزدىك جالپىلاما سيپاتقا ەندى.

قوعامعا مىسال بولىپ، بەكزاتتىقتان ۇلگى كورسەتەرلىك اقسۇيەك، ۇزاق ۋاقىت بويى بايلىقتا ءومىر سۇرگەن وتباسىلاردىڭ بولماۋى جەكەشەلەندىرۋ ارقىلى كوپ پايداعا كەنەلگەن جاڭاشا اقشالى توپتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى باسشىلىققا الماي شەت ەلدىك اقشالىلاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا ەلىكتەۋىنە سەبەپ بولدى. ەلدەگى بيزنەستىڭ تەك «بىردەن تابىس تابۋ» قاعيداسىنا نەگىزدەلىپ تەك الىپ-ساتارلىقتىڭ ماڭىنان الىس كەتپەۋى، وتاندىق ءوندىرىستىڭ دامىماۋى مەن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىندا دۇرىس ستراتەگياسىنىڭ بولماۋى، بانكتەردىڭ نەسيە ستاۆكالارىنىڭ جوعارىلىعى نەمەسە اقش دوللارىمەن نەسيە بەرۋگە ۇزاق ۋاقىت بويى شەك قويىلماۋى قاراپايىم حالىق پەن  بايلاردىڭ اراسىن الشاقتاتا ءتۇستى.

زيالى قاۋىمنىڭ قوعام الدىندا بەدەلىنىڭ كوتەرىلۋىنە ونىڭ جەكەلەگەن مۇشەلەرىنىڭ ناقتى قوعامدى مازالاعان سۇراقتارعا باتىل جاۋاپ بەرىپ، ءوز پىكىرىن بيلىكتەن جاسقانباي اشىق ايتا ءبىلۋى، ءتىپتى، كەي ماسەلەلەردە قوعام مۇددەسى جولىندا بيلىكتىڭ قابىلداعان شەشىمدەرىنە قارسى شىعىپ، ونى قايتا وزگەرتۋگە مۇرىندىق بولا ءبىلۋى تىكەلەي اسەر ەتە الادى. زيالى قاۋىم رەتىندە تەك وقىعان-توقىعان، ءبىلىمدى ادامداردى ەمەس، حالىق ءۇشىن قانداي ماسەلەدە دە ءوز ۇستانىمىن وزگەرتپەيتىن، بيلىك پەن وزگە دە ىقپالدى توپتاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە ءادىل باعا بەرە بىلەتىن كورەگەن ادامداردى تانيتىن بولساق، سوڭعى جىلدارى ونداي ادامداردىڭ سانىنىڭ وتە از ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋدەمىز. كوپشىلىك تانىمال شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ ماقتاۋ مەن ماداقتاۋ، دارىپتەۋ سيپاتىنداعى تۋىندىلارى مەن ءىس-ارەكەتتەرى ولاردىڭ قوعام الدىنداعى بەدەلىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرىپ، زيالى قاۋىمعا قاتىستى تەرىس پىكىرلەردىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى.

جوعارى اتاپ وتكەنىمىزدەي، مەملەكەتتىڭ باسشىسىنىڭ دا، ەلدەگى ساياسي مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ دە ءوز ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋ ماسەلەسى زاڭمەن ايقىندالماعاندىقتان، بيزنەس وكىلدەرىنە سەنىمنىڭ بولماۋىنان، زيالى قاۋىمنىڭ قوعام الدىنداعى بەدەلىنىڭ جوعالۋىنان جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسىنە قاتىستى قوعام دا وزدىگىنشە ۇستانىمدارىن قالىپتاستىرۋدا. قوعام سان مىڭداعان جەكە تۇلعالاردان تۇراتىندىقتان ولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىك تۋراسىندا كوزقاراستارى بىرتىندەپ ءبىر ارناعا توعىسۋدا. قازىرگى قازاقستاندىق قوعامداعى جاۋاپكەرشىلىككە قاتىستى ۇستانىمدار مەيلىنشە كەرى، شەكتەۋلى سيپاتقا ەندى. ياعني، ادامدار جاۋاپكەرشىلىكتەن باس تارتىپ، وزدەرىنىڭ مىندەتتەرىنەن باستارىن الىپ قاشىپ، تەك ءوز باسىنا عانا جاۋاپ بەرۋمەن شەكتەلىپ، ءتىپتى كەي كەزدەرى ءوز جاقىندارى، وتباسى، ءتىپتى، ءومىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتەن باس تارتۋدا.  ومىردەن باز كەشۋ، سۋيتسيد بويىنشا قازاقستان دۇنيە ءجۇزى ەلدەرى اراسىندا كوشباسشىعا اينالدى، كەيبىر ماماندار ءسۋيتسيدتىڭ قوعامدىق دەرتكە اينالۋىن ادامداردىڭ تەك جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلۋ عانا ەمەس ءوز نارازىلىقتارىن سىرتقا شىعارا الۋ مۇكىندىكتەرىنىڭ جوقتىعىمەن دە بايلانىستىرادى. ادامداردىڭ كەيىنگى كەزدەرى وزدەرىنە قول سالۋ اكتىسىنىڭ جاريا سيپاتتا بولۋىنا بارىنشا كۇش سالۋى وسىنى اڭعارتسا كەرەك (شاتىردان سەكىرۋ، ءوزىن-ءوزى ورتەۋ جانە ت.ب.).

ەلىمىزدىڭ باستى لوزۋنگىنا اينالعان «اركىم ءوزى ءۇشىن ءومىر ءسۇرسىن» ۇرانى ەندىگى جەردە ادامداردىڭ ەڭ الدىمەن ءوز قاراقان باسىنىڭ قامى ءۇشىن كۇرەسۋىنە نەگىز بولۋدا. ەندىگى جەردە جەكە ادام قوعامدىق ورتاق مۇددە ءۇشىن باس قاتىرماۋدى ادەتكە اينالدىردى، ناتيجەسىندە قوعامدىق يگىلىكتەر، ورتاق مۇددە ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكسىزدىك قالىپتى جاعدايعا اينالدى.

ءىى

سوڭعى جىلدارى الەۋمەتتىك جەلىلەردى قولدانۋشىلاردىڭ سانىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى وندا كوپشىلىككە ءتيىمدى ويلارىن ورتاعا سالۋ ارقىلى تانىلىپ، بەلگىلى ءبىر مولشەردە قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرا الاتىن ادامدار قالىپتاستى. ولار قوعامدا ورىن الىپ جاتقان جاعدايلارعا، وزگەرىستەرگە، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قابىلداعان شەشىمدەرىنە، ۇلت بولاشاعى مەن مەملەكەتتىڭ ەرتەڭىنە قاتىستى تۇششىمدى ويلارىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاريالاۋ ارقىلى ادامداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن قالىپتاستىرۋعا اسەرىن تيگىزە الۋدا. قوعامداعى جاۋاپكەرشىلىككە قاتىستى  جاڭا يدەيالاردىڭ ءبىرىن بەلگىلى كاسىپكەر مارعۇلان سەيسەنباەۆ 28 تامىز 2015 جىلى  فەيسبۋكتاعى ءوز پاراقشاسىنا جاريالاعان ەدى. ول ءوزىنىڭ جاڭا باستاماسى جايلى كەلەسىدەي بايانداعان ەدى: «وتاندىق وندىرۋشىلەردى قولداۋ ساياساتى اياسىندا، سونىمەن قاتار دسۇ-عا كىرۋمەن بايلانىستاعى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ۋشىعۋىنا وراي «مەن جاۋاپ بەرەمىن» ەرىكتىلىك باعدارلاماسى تۋرالى حابارلايمىن. باعدارلامانىڭ ماعىناسى نەدە جاتىر؟ بىرىنشىدەن، وتاندىق وندىرۋشىلەرگە ارنالعان وتە كوپ ءار ءتۇرلى رەيتينگىلەر، ماراپاتتاۋلار مەن سىياقىلار بار. الايدا كوپتەگەن كەزدەيسوق كومپانيالاردىڭ ولشەمدەرى، قازىلار القاسىنىڭ كوممەرتسيالىق مۇددەلەرى تۇسىنىكسىز بولىپ جاتادى. ەكىنشىدەن، تۇتىنۋشىلار بارلىق وسى رەيتينگىلەرگە، سىياقىلارعا جانە تاعى باسقالارعا سەنبەيدى. ءتىپتى «حالال» برەندىنىڭ ءوزى قاتەلىك جىبەرەدى. مۇنىڭ ءمانى ءوزىنىڭ بەدەلى مەن قارا باسىنىڭ قامىن باسكە قويماۋىندا جاتىر. بۇعان دا بىرنەشە سەبەپتەر بار. ۇشىنشىدەن، فەيسبۋكتەگى جانە باسقا دا الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى اۋديتوريا ءوسىمىنىڭ شارالارى بويىنشا سارافاندى/فەيسبۋكتى راديو ماعىناسى بەل الىپ كەلەدى. ادامدار اقىسىنا ءار ءتۇرلى فيرمانىڭ تاۋارلارىن جارنامالاي وتىرىپ، وسىدان اقشا جاساپ وتىر.مەن باسقاشا جاساۋ كەرەك دەپ شەشتىم. ماعان تاۋار جارناماسى جانە ۇسىنىسى ءۇشىن اقشا قاجەت ەمەس، ساپالى قازاقستاندىق وندىرۋشىلەر تاۋارلارىن قولداي وتىرىپ، تۇتىنۋشىلارعا ساپالى تاۋار تاڭداۋ بارىسىندا كومەك جاساعىم كەلەدى. كەلەسى ولشەمدەردە ءوزىمنىڭ پىكىرىم بويىنشا قازاقستاندىق كومپانيالاردى تابامىن نەمەسە ولاردى سىزدەر ۇسىناتىن بولاسىزدار: 1. ءونىم ساپاسى; 2. ءونىم ساپاسىنىڭ تۇراقتىلىعى; 3.قولدانىلاتىن ينگريديەنتتەر مەن شيكىزات ساپاسى; 4. وندىرىستىك ۇدەرىستىڭ ساپاسى مەن ءبىر قالىپتىلىعى; 5. قارجىلىق اۋقاتتىلىق. ەگەر نەسيە العان بولسا، وندا مۇنداي ءوندىرۋشى ساپانى ۇزاق ۇستاپ تۇرا المايدى; 6. مەنشىك يەسىنىڭ ساپانى قولداۋ بويىنشا جەكە مىندەتتەمەلەرى; 7. ءونىمنىڭ ەكولوگيالىلىعى.

مەنىڭ مىندەتتەمەلەرىم: مەن بارلىعىن ءوزىم تەكسەرەمىن. ۇمىتكەر «مەن جاۋاپ بەرەمىن» بەلگىسىن الۋعا جوعارىدا كورسەتىلگەن بارلىق ولشەمدەردى قاناعاتتاندىرعاننان كەيىن، ولاردى بارلىق جەردە جانە ۇنەمى ەسكە سالۋعا جانە ولاردىڭ ونىمدەرىن تۇتىنۋشىلارعا، بانكتەر مەن مەملەكەتتىك ورگاندارعا ۇسىنۋعا مىندەتتەنەمىن، ءتىپتى ءوزىمنىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىمدى پايدالانا وتىرىپ، شەشەۋنىكتەردىڭ باسقىنىنان مۇنداي كومپانيالاردى بارىنشا قورعايتىن بولامىن».

م.سەيسەمباەۆتىڭ پوستى جاريالانعان ساتتەن باستاپ فەيسبۋك قولدانۋشىلارى اراسىندا قىزۋ تالقىعا ءتۇستى جانە ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى. سول كۇننەن باستاپ فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە جوبانى اشىق قولداۋعا شاقىرعان كوپتەگەن پوستتار جاريالانىپ، ەلدەگى جەكەلەگەن ساياساتكەرلەر، جۋرناليستەر، كاسىپكەرلەر، ازاماتتىق بەلسەندىلەر، ءتىپتى انشىلەر دە  «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسىنا قاتىستى جىلى لەبىزدەرىن ءبىلدىرىپ جوباعا ارىپتەس بولاتىندىقتارىن ءوز پاراقشالارىندا جاريالاپ جاتتى. «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسىنىڭ باستى يدەياسىنىڭ حالىقتىڭ ۇلكەن قولداۋىنا يە بولۋى ونداعى جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى ويلاردىڭ ونسىز دا مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنا كوڭىلى تولمايتىن كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋىندا بولدى. بىراق، وسىلايشا جوبانىڭ حالىقتىق سيپات الىپ، ونىڭ ارتى ساياسي تالاپتاردىڭ ورىن الۋىنا الىپ كەلىپ، جەكە باسىنىڭ قۋعىندالۋىنان قاۋىپتەنگەن جوبا اۆتورى ءوزىنىڭ ەشقانداي ساياسي ماقساتى جوقتىعىن ايتىپ ءاۋ-باستان اقتالۋمەن بولدى. «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسىنا بايلانىستى جوبانىڭ ەلدە راديكالدى ساياسي وزگەرىستەر جاساۋعا باعىتتالماعانىن ايقىنداۋ ماقساتىندا اۆتور 4 قىركۇيەك 2015 جىلى  كەلەسى ماتىندەگى پوست جاريالادى. وندا ول ەلدە ورىن العان جاعدايدى اۆارياعا ۇشىراعان ۇشاقپەن سالىستىرا كەلە بولاشاقتا ەلىمىزدە ەۆوليۋتسيالىق جولمەن وزگەرىستەر جاساۋدىڭ العىشارتتارىن ۇسىنادى: «دوستار، مەن كەز-كەلگەن اگرەسسيۆتى قۇبىلىستاردىڭ جاقتاسى ەمەسپىن. ۋكراينا بىزگە مىسال ەمەس پە؟! وسىعان وراي بارلىعىن كەلەسى جاعدايلاردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، اقىرىن وزگەرتۋگە بولاتىنىنا سەنىمىم مول: 1. ءبىز كوپ بولۋىمىز كەرەك; 2. تىزە قوسۋىمىز، بىرىگۋىمىز كەرەك; 3. بەلسەندى بولۋىمىز كەرەك; 4. ءبىر يدەياعا سەنۋىمىز كەرەك; 5. الدىمىزدان ءبىر عانا سوقپاق جول نەمەسە جول كارتاسىن كورۋىمىز كەرەك. وسى جاعدايلاردىڭ ورىندالۋى ءوزىمىزدىڭ-اق قولىمىزدا. ەگەر ءبىز وسى جوعارىدا كورسەتىلگەن بەس ءبولىمدى ورىندايتىن بولساق، بىزبەن وسى ەلدەگى كەز-كەلگەن ادام ساناساتىن بولادى. ءبىز سوندا عانا رەفورمانى العا جىلجىتىپ، جاقسى جاعىنا وزگەرتە الار ەدىك». وسىلايشا، ەڭ الدىمەن قوعامدىق سانانى وزگەرتۋ ارقىلى بىرتىندەپ مەملەكەتتى دە وزگەرىسكە ۇشىراتۋعا بولاتىنىن باسشىلىققا العان اۆتور وزگەلەردى ايقىن ماقسات جولىندا بىرىگە ارەكەت جاساۋعا شاقىردى. اركىمدى ەڭ الدىمەن ءوزىن، ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىكتەرىنە قاتىناسىن وزگەرتە وتىرىپ، وزگەلەردىڭ دە جاقسى جاققا قاراي وزگەرۋىنە ىقپال ەتۋى قاجەتتىلىگىن تۇسىندىرۋگە تىرىستى.

ال، 5 قىركۇيەك 2015  م.سەيسەمباەۆ «ساياسات جانە "كەپىل بەرەم" جوباسى» تاقىرىبىندا پوست جاريالادى. وندا ول  «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسىنداعى ءوزىنىڭ ايقىنداماسى مەن يدەولوگياسىن تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. اۆتور ءوزىنىڭ ەلدە توڭكەرىس جاساۋعا قارسى ەكەندىگىن تاعى دا ايتا كەلە ول ءۇشىن نەگىزگى جول  اينالادا كۇن سايىنعى ءپوزيتيۆتى وزگەرىستەرىنە باعىتتالعان ساتىلى دامۋ جولى ەكەندىگىن باسا ايتادى. جوبانىڭ ماقساتى تۋرالى ول «ءبىز بارلىعىن بىردەن تۇزەتپەك ەمەسپىز. ءبىز قاراپايىم، تۇسىنىكتى، ناقتى قادامداردان باستايمىز. الايدا، كۇن سايىن. ءبىز قازاقستاندىق وندىرۋشىلەردىڭ ساپالى ءونىمىن نازارعا الامىز، سولاردىڭ بولاشاعىنا جۇمىلامىز. وندىرۋشىدەن تۇتىنۋشىعا دەيىن تاۋارلار قوزعالىسىنىڭ جولىنداعى بوگەتتەردى الىپ  تاستاماقپىز. ساپالى ءونىم ءوندىرۋشى كاسىپورىنداردى قارجىلاندىرۋ جۇيەسىن جاقسارتپاقپىز. تۇتىنۋشىنى قورعايمىز. كۇندەلىكتى ومىرگە ءار سوزبەن ءىس ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك قاعيداتتارىن ەنگىزەمىز.ءوز ىسىمىزگە ءوزىمىز جاۋاپ بەرەمىز. ساياسي باعىتتىلىققا تاۋەلسىز تۇردە سىندارلى جانە جاسامپازدىقپەن بارلىعىنا سەرىكتەستىك كومەك جاسايمىز» دەپ جوبانىڭ ساياساتتان ادا ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى.

ساياسات تۋرالى جانە وعان ءوزىنىڭ قاتىناسى جايلى ءسوز قوزعاعان ول ءوزىنىڭ ساياساتكەر بولعىسى كەلەتىن بيزنەسمەن ەمەس،  ازامات بولعىسى كەلەتىن بيزنەسمەن ەكەنىدىگىن العا تارتادى جانە ءوزىنىڭ ءبىر ساتكە دە سەرىكتەستەرىن، ەرىكتىلەرىن، قىزمەتتەستەرىن، تۋىسقاندارى مەن جاقىندارىن ەستەن شىعارمايتىندىعىن ايتىپ. اۆتور بۇل جولى دا راديكالدى، اگرەسسيۆتى شەشىمدى قولدامايتىندىعىن قايتالاپ جەتكىزەدى. وسى تۇستا ءبىز اۆتوردىڭ ەكونوميكالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن ىزدەۋدىڭ ءبىر كەزدەرى ءبارىبىر ساياساتقا ۇلاساتىنىن ءتۇسىنىپ، قوزعالىستىڭ بىرتىندەپ ساياسي كۇشكە اينالۋىنا قارسى ۇستانىمدا ەكەندىگىن جەتكىزگىسى كەلەتىنىن بايقايمىز. بۇلاي جاساۋىنا ونىڭ ەلىمىزدە ازىرگە دەموكراتيا قاعيداتتارى اياسىندا قانداي دا ءبىر ساياسي ۇيىم قۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە كوز جەتكىزگەندىگى سەبەپ بولدى دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى.

ءدال سول كۇنى، ياعني، 5 قىركۇيەك 2015 جىلى م.سەيسەمباەۆ «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسىنىڭ بارلىق ادامدارعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن جوبا جايلى تاعى دا قوسىمشا پوست جاريالادى. ول «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسىنىڭ  قوعامدىق قوزعالىس ەكەندىگىن، ونىڭ كەلەسىدەي ماقساتتارى بار ەكەندىگىن ورتاعا سالدى: بىرىنشىدەن، بيزنەسمەندەر، ساۋداگەرلەر، بانكيرلەر مەن وندىرۋشىلەر وزدەرىنىڭ ونىمدەرى مەن كورسەتەتىن قىزمەتتەرىنىڭ ساپاسىنا جاۋاپ بەرۋدى باستاۋى ءۇشىن. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ اينالامىزداعىلاردىڭ ءبارى وزدەرىنىڭ سوزدەرى مەن ءىس-ارەكەتتەرىنە جاۋاپ بەرۋدى باستاۋلارى ءۇشىن. ۇشىنشىدەن، ءسىز بەن ءبىز ءوز سوزىمىزگە جانە ءوز ارەكەتىمىزگە جاۋاپ بەرۋدى باستاۋىمىز ءۇشىن.

جوبانىڭ قوعام ءۇشىن سونشالىقتى قىزىقتى بولۋى ەندىگى جەردە كوپتەگەن جلبا سەرىكتەستەرى مەن جوبا قولداۋشىلارىنىڭ تاراپىنان ناقتى ۇسىنىستار ايتىلىپ، ولاردىڭ جۇزەگە اسىرىلا باستاۋىمەن دە ەرەكشەلەندى. جوبا اۆتورىنىڭ فەيسبۋكتەگى دوستارىنىڭ سانى تەز ارادا 5000-دىق ليميتكە جەتىپ، جازىلۋشىلارىنىڭ دا سانى ارتقاندىقتان ول وزىنە جاڭا كومەكشىنى دە تاڭداپ الىپ، جوبانىڭ قوسىمشا فەيسبۋك پاراقشاسى ىسكە قوسىلدى، جوبانىڭ لوگوتيپى دە كوپشىلىك تالقىلاۋىنان ءوتتى. كوپتەگەن قازاق جانە ورىس ءتىلدى اقپارات قۇرالدارى م. سەيسەمباەۆتىڭ جوبا جايلى ويلارى مەن يدەيالارىن جارىسا جاريالادى، تەلەۆيزيالىق باعدارلامالاردا جوبا اۆتورىنىڭ قاتىسۋىمەن ءتۇرلى پىكىرتالاستار ۇيىمداستىرىلدى. سونىمەن قاتار، جوبا اۆتورى «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسى اياسىندا كاسىپكەرلىككە قىزىعۋشىلارعا ارناپ سەمينارلار دا ۇيىمداستىرا باستادى. جوبانىڭ  اۋقىمدى شارالار جوسپارى جاسالىپ، جوبا اياسىندا ناقتى ءوندىرىستى تەكسەرۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلدى (جشس «شالاباي ەت»  جانە جشس «KazBeef»). ءاۋ باستان-اق جوبا اۆتورى  وزىنىڭ يدەيا جولىندا جانە وزىنە سەنەتىن ادامدارمەن جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىنىن مالىمدەدى، ءتىپتى، ءوزىنىڭ باسىنان وتكەن جايتتاردى دا جاسىرماي ورتاعا سالدى، سونىمەن قاتار، ول جوبادا ەشقانداي ليدەر بولمايتىندىعىن دا جاريالادى. دەگەنمەن، جوبانىڭ جەتىستىككە جەتۋىنە ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ اسەرى دە بار ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، جەتەكشى رەتىندە جوبا بويىنشا بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الدى. «ماعان كوزسىز سەنۋگە شاقىرمايمىن. ەگەر يدەيا ۇناسا، ماقۇلداڭىزدار/ ماقۇلداماڭىزدار. ادامداردىڭ ىستەپ وتىرعان ىستەرىن سانالى تۇردە جاساعاندارىن جانە ءوز ارەكەتىنە جاۋاپ بەرگەندەرىن قالايمىن. سوندىقتان ەگەر الدەكىمگە جورگەگىنەن باستاپ بارلىق جاعىنان تازا، رەپۋتاتسياسىندا ءبىر ءمىن جوق ادام كەرەك بولسا، بۇل ماعان قاتىستى ەمەس. وزىڭىزگە پايعامبار ىزدەڭىز» (م.وڭعاروۆا.مارعۇلان سەيسەمباەۆ ءوز رەپۋتاتسياسى جايلى ايتتى. 05.09.2015ج. Massaget.kz)

20 قىركۇيەك 2015 جىلى م.سەيسەمباەۆ «مەن جاۋاپ بەرەمىن» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ دەكلاراتسياسىن ءوز فەيسبۋك پاراقشاسىندا جاريالادى. دەكلاراتسيانىڭ كىرىسپە بولىمىندە قوعامدىق قوزعالىستىڭ قۇرىلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى ايقىندالادى. وندا اۆتور قوعامداعى جاعدايدى «بىزدە ەشكىم ەشتەڭەگە جاۋاپ بەرمەيدى، سونىڭ ارقاسىندا ەشكىم ەشكىمگە سەنبەيدى، ەشكىم ەشتەڭە ىستەمەيدى، ناتيجەسىندە بارلىعىمىز ءبىر جەردە توقىراۋدامىز» دەپ سيپاتتايدى. ساياساتكەرلەردىڭ ءوز ۋادەلەرىن ورىندامايتىندىعىن، تاريحي فاكتىلەردىڭ وزگەرتىلۋىن، ونەردە سۋرروگات پەن حالتۋرانىڭ ورىن الۋىن، ءبىلىم بەرۋدە اقىماقشىلىقتىڭ، مەديتسينادا بيزنەستىڭ، بيزنەستە كوز بوياۋشىلىق پەن تومەن ساپانىڭ ورىن الۋىن العا تارتا كەلە ەلىمىزدە ەكىجۇزدىلىك پەن ءارتۇرلى ستاندارتتاردىڭ ورىن العانىن، وزىق ويلى، كاسىبي مامانداردىڭ شەت ەلگە كەتىپ جاتقانىن نەمەسە بولىپ جاتقان جاعدايعا نەمقۇرايلى قارايتىندىعىن اشىنا باياندادى. وسىنداي جاعدايدى ايتا وتىرا ول رەۆوليۋتسيالىق جولمەن بيلىكتى اۋىستىرعانشا بىرتىندەپ حالىقتىڭ وي-ساناسىن وزگەرتۋ ارقىلى جالپى قوعامدا وزگەرىس اكەلۋدىڭ دۇرىستىعىنا نازار اۋدارادى. دەكلاراتسيادا قوعامدىق قوزعالىستىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىن ايقىنداي كەلە اۆتور ونىڭ ارتىقشىلىقتارىن كەلەسىدەي بەلگىلەيدى: 1. ءبىز كوپپىز; 2. ءبىز ءبىر يدەيانى قولدايمىز; 3. ءبىز زاڭداردى بۇزبايمىز; 4. بىزگە تىركەۋ مەن رۇقساتتىڭ كەرەگى جوق، سەبەبى، ءبىز بەيفورمال قوزعالىسپىز; 5. بىزگە ەسەپشوت كەرەك ەمەس، سەبەبى، ءبىز ەشكىمدى قارجىلاندىرمايمىز جانە ءبىزدى ەشكىم دە قارجىلاندىرمايدى; 6. بىزگە پارتيا كەرەك ەمەس، سەبەبى، ءبىز بيلىككە تالاسپايمىز; 7. بىزگە باق پەن گازەت قاجەت ەمەس، سەبەبى، ارقايسىسىمىز رەپوست جانە كوممەنت ارقىلى باق-تىڭ قىزمەتىن اتقارادى; 8. بىزگە ءبىر كوشباسشى قاجەت ەمەس، سەبەبى، بىزگە ونى باستاۋشى ەمەس يدەيانىڭ ءوزى كەرەك.

قوعامدىق قوزعالىس رەتىندە ايقىندالعانىمەن بەيفورمالدىق سيپاتتى ءجون كورەتىن، ساياساتقا مۇلدە قاتىسى جوق ۇيىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى قوعامدىق سانانى وزگەرتۋ بولعاندىقتان، سونىمەن قاتار، ەڭ باستى مىندەتى جالپىعا ورتاق جاۋاپتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ بولىپ ايقىندالعاندىقتان بۇل ۇيىمنىڭ قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرىپ، ونىڭ ارتى قوعام مۇشەلەرىنىڭ مەملەكەتتەن جاۋاپتىلىقتى تالاپ ەتۋىنە ۇلاسۋ مۇمكىندىگىنەن قورىققاندىقتان بولار كەشىكپەي جوبا اۆتورىنا مەملەكەتتىك بيلىك وكىلدەرى تاراپىنان ناقتى قىسىم كورسەتىلە باستادى. وسى دەكلاراتسيا ءماتىنى جاريالانعان سوڭ ءدال  10 كۇننەن كەيىن 1 قازان كۇنى م.سەيسەمباەۆ ءوز فەيسبۋك پاراقشاسىندا ءوزىنىڭ «ەسكى» قىلمىستىق ىستەرىنە قاتىستى ماتەريالدارعا باس پروكۋراتۋرا سۇراۋ جىبەرىپ جاتقانىن جانە وزىنە قاتىستى اقپاراتتىق كەڭىستىكتە جاعىمسىز اقپارات تاراتۋعا كەيبىر بلوگەر مەن PR مامانداردىڭ تاپسىرىس العاندىعىن حابارلادى.

ال، 3 قازان 2015 جىلى م.سەيسەمباەۆ سەنبى كۇنى ەكەندىگىنە قاراماستان ءوزىنىڭ سوتتا بولعاندىعىن، وندا وزىنە قاتىستى ءىس بويىنشا جاۋاپ الىنعانىن مالىمدەي كەلە ءوزىنىڭ «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسىنان باس تارتاتىندىعىن مالىمدەدى. جوبانىڭ ءدال وسىلايشا جوعارىدان بولعان قىسىم سالدارىنان جابىلۋىنا قاتىستى ول ەكى سەبەپتى اتاپ كورسەتتى، ونىڭ ءبىرىنشىسى، جوبانىڭ حالىقتىڭ كوپ قولداۋىنا يە بولىپ، از ۋاقىتتا كەڭ تارالۋى بولسا، ەكىنشىسى، جوبا اۆتورىنىڭ قوزعالىس دەكلاراتسياسىنا قايشى ارەكەتكە بارىپ، ۇكىمەتتىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ەكى سىني باعىتتاعى پوست جاريالاعاندىعى. وسىلايشا، اينالاسى ءبىر ايدان استام ۋاقىت ىشىندە قازاقستاندىق قوعامدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، جاۋاپكەرشىلىككە قاتىستى قوعامدىق پىكىر تۋدىرا بىلگەن «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسى جابىلدى.

ءىىى

ازاماتتىق قوعامنىڭ باستى ماقساتى قوعام مۇشەلەرىنىڭ بەلگىلى ءبىر ماسەلەدە باسىن بىرىكتىرىپ بيلىكپەن كونسترۋكتيۆتى ديالوگ جۇرگىزۋ بولىپ تابىلادى. «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسىنىڭ  دا ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى نەگىزگە الىپ بىرتىندەپ بيلىكتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنا قاتىستى ءوز ۇستانىمدارىن ايقىنداپ، ءوز تاراپىنان بيلىكپەن ناقتى قوردالانعان ماسەلەلەر بويىنشا پىكىرتالاستار جۇرگىزۋگە تىرىساتىنى ايقىن بولاتىن. سەبەبى، ەكونوميكانىڭ ءوزى تىكەلەي مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق فۋنكتسياسى اياسىنداعى ەكونوميكالىق ساياساتىنا بايلانىستى بولعاندىقتان بيزنەستىڭ دامىپ، ءوز ىسىنە «جاۋاپ بەرۋى» ءۇشىن ونىڭ دامۋىنا قولايلى كليمات تۋدىرۋ ءۇشىن قوزعالىستىڭ مەملەكەتتىك ساياساتقا ارالاسۋى تابيعي قاجەتتىلىك بولىپ تابىلادى. سوندىقتان باستاپقى ۋاقىتتا بەيفورمالدى، ساياساتتان تىس قوزعالىس بولىپ قۇرىلعان بەيتاراپ ۇيىمنىڭ بولاشاقتا ۇلكەن ساياسي كۇشكە اينالۋىنان قورقىپ، ونىڭ جەتەكشىسىنە قىسىم جاسالىنۋ مۇمكىندىگى ءاۋ-باستان ايقىن بولعان ەدى.

جەكەلەگەن ادامداردى كۇندەلىكتى ومىردە ءوز ءسوزى مەن ءىسى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە ۇيرەتىپ، سول ارقىلى جالپى قوعامدا قوعام، ەل ءۇشىن جالپى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن ءوربىتۋ ارقىلى بىرتىندەپ بەيبىت جولمەن مەملەكەتتىڭ دە قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋدى كوزدەيتىن بۇل جوبا ابدەن بەيبەرەكەتسىزدىككە ۇشىراعان قازاقستاندىق قوعام ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولدى. جوبانىڭ باستى يدەياسى «اركىمنىڭ ءوز ىسىنە جاۋاپ بەرۋى» بولعاندىقتان قوعام مۇشەلەرى اراسىندا كەڭ تارالعان يدەيا بىرتىندەپ ولاردىڭ اراسىندا بيلىكتىڭ دە ءوز ىسىنە جاۋاپ بەرۋىنە قاتىستى ويدىڭ تۋىنداۋىنا الىپ كەلەرى ءسوزسىز بولاتىن. بۇل ءوز كەزەگىندە ءالى دە بولسا قوعامدى ءارتۇرلى ۋادەلەر مەن ادەمى ۇراندار، جوسپارلار، رەفورمالار، باعدارلامالار، جولداۋلار، تۇجىرىمدامالار مەن لوزۋنگتار ارقىلى باسقارىپ،  ناقتى ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتىپ وتىرعان بيلىك ءۇشىن ۇلكەن قاتەر ەدى. دەگەنمەن، «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسى ەلىمىزدە جاۋاپكەرشىلىك تۋراسىندا قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرىپ، ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسىنە قاتىستى ويلانۋىنا ىقپال ەتە الدى. سونىمەن قاتار، جوبا جەتەكشىسى اركىم ءوز ىسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، ءوزىنىڭ ءوزىن قورشاعان ورتا، قوعام مەن مەملەكەت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن باستى ورىنعا قويعاندا عانا قوعامنىڭ دا، مەملەكەتتىڭ دە دامىپ، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتەتىندىگىن ناسيحاتتادى. «اركىم ءوز ىسىنە جاۋاپ بەرسىن» دەگەن تەك جەكە ادامدارعا عانا ەمەس، ءارتۇرلى نىسانداعى زاڭدى تۇلعالارعا جانە مەملەكەتتىك بيلىككە، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى تۇلعالارعا دا تاستالعان ۇران بولدى. جاۋاپكەرشىلىكسىزدىكتەن شارشاعان قوعام مۇشەلەرى بۇل ۇراندى جىلى ىقىلاسپەن قابىلداپ، ءوز ىستەرىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا بەت بۇردى، ال، مەملەكەتتىك بيلىك ونى قابىلداي المادى...

جالپى العاندا «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسى ارقىلى قازاقستاندىق قوعامنىڭ ءالى دە بولسا ناقتى، كوڭىلگە قونىمدى يدەيا ارقىلى بىرىگىپ، ۇلكەن كۇشكە اينالا الاتىندىعىن، ەلدە ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋ مۇمكىندىگىنىڭ بار ەكەندىگىن دالەلدەندى. ياعني، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەشقانداي رەسمي يدەولوگيانىڭ بولماۋى دا، ادامداردىڭ ءارتۇرلى ءدىني سەكتالاردىڭ جەتەگىندە كەتىپ، ءدىني تۇرعىدا قوعامدا بىتىراڭقىلىقتىڭ ورىن الۋى دا، قوعامداعى بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسىنىڭ الشاقتاۋى دا، قازاق قوعامىنىڭ قازاق ءتىلدى، ورىس ءتىلدى بولىپ ءبولىنۋى دە، ءتىپتى قوعامدى جايلاپ العان جاپپاي جاۋاپكەرشىلىكسىزدىك تە قوعامنىڭ ءالى دە بولسا «جالپىعا ورتاق جاۋاپكەرشىلىك» بويىنشا بىرىگىپ، جاۋاپتىلىققا قاتىستى ناقتى ارەكەتكە بارا الاتىندىعىن كورسەتتى.  وسى ارقىلى قازاقستاندىق قوعامدا پروگرەسسيۆتى يدەيالارعا دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ بار ەكەندىگى جانە ولاردى جۇزەگە اسىرۋ پوتەنتسيالى بارلىعى دالەلدەندى. از عانا ۋاقىت ىشىندە قوعامدىق پىكىر تۋدىرىپ، حالىقتىڭ كەڭ قولداۋىنا يە بولعان مارعۇلان سەيسەمباەۆتىڭ «مەن جاۋاپ بەرەمىن» جوباسى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساياسي-قۇقىقتىق ىلىمدەرى تاريحىندا ءوز ورنىن يەلەنىپ، ۋاقىتى كەلگەندە جاڭا پروگرەسسيۆتى ويلاردىڭ نەگىزىنە اينالارى ءسوزسىز.

ەسبول ءومىرجانوۆ

Abai.kz