قىتاي قىسىمى قانشالىقتى راس؟
– اسسالاۋماعالايكۋم!
– ۋاعالەيكۋمۋەسسالام!
– ەلگە بارىپ كەلىپسىڭ، ەل جۇرت قالاي ەكەن؟
– ەستىگەنىمدى ايتايىن با، الدە كورگەنىمدى ايتايىن با؟
– ەستىگەنىڭ وتىرىك بولار، كورگەنىڭدى ايتشى.
– ومىرىمدە وتىرىپ كورمەگەن قىتايدىڭ ەرەكشە ساقشى وتريادىنىڭ كولىگىنە دە وتىرىپ كوردىم، قوناق بوپ ەمەس، قىلمىسكەر رەتىندە... ولار شەتەل ازاماتىن اسىرەسە قازاقستان ازاماتتارىن جانسىز نە جاۋ رەتىندە قارايتىنى ايدان انىق بولدى. تەكسەردى، سۇراقتىڭ استىنا الدى...
ەلدەن تىنىشتىق كەتكەن. ۇرەي مەن قىسىم استىنداعى جۇرت ابايلاپ سويلەپ، ءار قادامىن اڭدىپ باساتىن بولعان. قازاقستاننان كەلگەن تۋىسقانىن قوناققا شاقىرۋدان، اس بەرىپ اڭگىمە سۇراۋدان قالعان. شەتەلدىكتى، اسىرەسە قازاقستاندىقتى قوناق ەتىپ شۇيىركەلەسكەن ادام اتى شۋلى «يدەياسى دۇرىس ەمەس» دەگەن قالپاق كيىپ كەتەرى انىق. ونداي جاندار اتى «ساياسي ۇيرەنۋ» بولعانىمەن، زاتى «تۇرمەگە» ايدالارى حاق. مەن دە تۋىستارىمنىڭ سول اتى شۋلى ايىپتاۋعا ءىلىنىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەنىپ ۇيلەرىنە دە بارا المادىم...
اپتانىڭ باسىندا تۋ شىعارىپ، ءانۇران ايتۋعا مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى عانا ەمەس، قاراپايىم اۋىل تۇرعىندارى دا مىندەتتەلگەن. كىم سول راسىمگە كەشىكسە، نە بارماسا، «يدەياسى دۇرىس ەمەس» دەپ ايىپتالىپ، سۇراۋسىز تەمىر تورعا قامالادى.
قىتايدا جولاۋشىلاپ جول ءجۇرۋ دە قيىننىڭ قيىنى بولىپ تۇر. ەكى اتتام جەردىڭ ءبارى تەكسەرىس، قىتاي ازاماتتارى جەكە كۋالىكتەرىمەن تەكسەرىس فۋنكتەرىندەگى ارنايى اپپاراتتاردان وتسە، شەتەل ازاماتتارى ءتول قۇجاتتارىن تىركەۋ ورىندارىنا بارىپ ساعاتتاپ كۇتىپ، تەكسەرىلىپ، تىركەلىپ ءوتۋى شارت (ولار ءجاي تىركەمەيدى، سۇراقتىڭ استىنا الىپ، قاۋىپپەن قاراپ، جاۋ كورگەندەي جيىرىلادى). جول بويى باسىپ وتەتىن اۋدان، اۋىل، ەلدى مەكەننىڭ بارىنەن وسىلاي وتەسىز...
ول جەردە ءوزىڭدى بەينە ءبىر قىلمىسكەردەي سەزىنەسىز، قالا كوشەلەرى، مەملەكەت مەكەمەلەر، مەكتەپ، بالاباقشا، بازارلار تىپتەن الاڭدار تىكەن تورمەن تورلانىپ، بيىك قورشاۋلار سالىنىپ، كىرەر اۋىزدارىندا تەكسەرىس اپپاراتتارى قويىلعان. ءار قادام سايىن تەكسەرىس، «ويبايلاتىپ» شىراعىن جاققان ساقشى ماشينالارى سەس كورسەتىپ، ۇرەيىڭدى الادى. ەڭ قيىنى ءار قازاق وتباسىنا بىردەن قىتاي ۇلتىنان «تۋىس» تاعايىنداعانى (جانسىز دەپ اتاعىمدا كەلەدى) ءدىنى، ءتىلى، ءدىلى بولەكتى، بىلايشا ايتقاندا ءۇش قايناسا قازاققا سورپاسى قوسىلمايتىن قىسىق كوزدى تۋعانىڭداي كورىپ، بارىس-كەلىس جاساۋ، داستارقانداس بولۋ (قىتاي وتباسىنان، قىتاي داستارقانىنان ءدام تاتۋ قازاق ءۇشىن، مۇسىلمان ءۇشىن ولىممەن بارا بار ەدى) كەرەك. قازاق ۇلتىنان بولعان مەملەكەتتىك قىزىمەتكەرلەردى، قىتاي مەيرامحانالارىنا ادەيلەپ قوناق ەتۋ، بارماسا اتى جامان «ساياسي ۇيرەنۋگە» جىبەرۋ، مۇسىلمانشا امانداسقانداردى، اس قايىرىپ بەت سيپاعانداردى، ۇيىندە ارۋاقتارعا ارناپ قۇران باعىشتاعانداردى، «يدەياڭ دۇرىس ەمەس» دەپ سۇراقسىز، سوتسىز، تەمىر تورعا قاماي بەرۋ، بۇل قازاققا قاساقانا جاسالىپ وتىرعان قاستاندىق ەكەنى بەلگىلى.
ءدىني سەنىم ەركىندىگىنە، ازاماتتىق قۇقىعىنا قول سۇعىپ، ءۇي-ءۇيدى ارالاپ قۇران كىتاپتاردى، جاينامازداردى، قۇران جازۋى بار كرتينالاردى تاركىلەۋ، مەشىتتەردى قيراتۋ، نە كۇمبەزىن كۇيرەتىپ، ايبەلگىسىن الىپ، ەسىگىن قۇلىپتاۋ، مۇسىلمانشا جەرلەۋ راسىمدەرىنە شەكتەۋ قويۋ بەلەڭ الا باستادى.
قىتاي قازاقستاندى 26 قاۋىپتى ەلدىڭ قاتارىنا ەنگىزگەنىنىڭ بەلگىسى رەتىندە قازاقستاننان كەلگەن ءاربىر ازاماتتى قاتاڭ تەكسەرىس جاساپ، ونىڭ باسقان ءىزىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن اڭدۋ; تىركەلمەگەن ۇيدەن باسقا ۇيگە بارسا سول ۇيدەگىلەردىڭ جاۋاپقا تارتىلۋى; ەتنيكالىق قازاقتاردان تولقۇجاتتارىنىڭ تارتىلىپ الىنۋى: ۇيىندە قازاقستان زاتتارىنىڭ (ەلەكترپەش، ساماۋرىن، كادەسىي بۇيىمدارى...) تاركىلەنۋى; بازارداعى شەتەل تاۋارلارىن ساتاتىن دۇكەندەردەن قازاقستان ونىمدەرىنىڭ جاپپاي تاركىلەنۋى; قازاقستانداعى تۋىستارىمەن تەلەفوندا، نە الەۋمەتتىك جەلىدە بايلانىستا بولۋىنا تۇبەگەيلى قارسى بولۋى; قازاقستاندا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ اتا-انالارىنىڭ قىسپاققا الىنۋى; قازاقستانعا شىعاتىن پاسپورت جاساتۋدى ۇلتى قازاقتارعا توقتاتۋى (موڭعول، قىتايلار ەركىن جاساتىپ جاتىر); قازاقستان ازاماتىن العان قازاقتاردىڭ قىتايداعى تىركەۋىن ءوشىرۋ ءۇشىن قان ساراپتاما (DNK), كوز جانارى، بارماق ىزدەرى، داۋىستىق جازباسىن الۋى، ءارى نە كاسىپپەن اينالىساتىنى، مەكەنجاي، تەلەفون ءنومىر، قانداي الەۋمەتتىك جەلىگە تىركەلگەنى، قانداي تۋىسقاندارىنىڭ بار ەكەنى، ءتىپتى جسن-گە دەيىن سۇراتۋى تەگىن ەمەس...
قىتايدان ەلگە جۇرەگىم قان جىلاپ ورالدى، ەكىنشى قىتايعا بارماستاي بولدىم، بىراق ونداعى قازاقتار مەنىڭ ەت جاقىن قانداستارىم، قاپاسقا قامالعان دالانىڭ تاعىسى، رۋحىن قىتاي تۇرمەلەرى مەن قىسپاقتارى وشىرە الماعان سانسىز قازاقتىڭ اللادان ءۇمىتىن ۇزبەگەن، ءتىلىن دە ۇمىتپاي، جاراتۋشىنىڭ ۇلىق ەسىمىن جۇرەگىندە سان مارتە قايتالاپ جاتقانىن ىشتەي سەزدىم. شەتتە جاتسا دا، شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى بىزدەن ءبىر ءۇمىت كۇتەتىندەي، ەركىن وسكەن ءتۇز تاعىسىنىڭ تەمىر توردا جاتىپ ۇيالاستارىنان ۇلىپ-ۇلىپ كومەك سۇراعانىنداي كورىندى...
مەن جۋرناليست بولماسام دا وسىنداعى قانداستارىمنىڭ بۇل جاعدايعا كوز جۇما قاراپ، وتىرىككە بالاعانى، اسىرەسە بىرنەشە جۋرناليستەردىڭ سەنىمسىزدىكپەن سايقىمازاق سوزدەرىنەن كەيىن ءوز كوزىممەن كورىپ، جانىممەن سەزگەن اقيقاتتى ايتۋدى ءوز بورىشىم دەپ سانادىم! جۋرناليستەر قاۋىمىنا وسى تاقىرىپتا نەگە جۋرناليستىك زەرتتەۋ جۇرگىزبەسكە دەگىم كەلەدى. شەتەل اقپارات قۇرالدارى وسى ماسەلەنى كوتەرىپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەنىنە ءبىر تالاي ۋاقىت بولدى، ال وتاندىق تىلشىلەرىمىز بۇل زار جىلاپ، زاپىران قۇسقان ەل تاعدىرىنا نەگە كوز جۇما قاراپ، كەكەتىپ سويلەپ، كۇماندا بولاتىنىنا تاڭىم بار؟!
دالەل جاناتۇلى
Abai.kz
