قىتايداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ جاپپاي قىسىمعا ۇشىراپ جاتقانى تۋرالى اقپاراتتاردىڭ راستىعىنا ابدەن كوز جەتكەن سوڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا ديپلوماتيالىق نوتا جىبەردى.

بۇل – وقيعانى ەستىگەن ەل ءىشى-سىرتىنداعى سارى ۋايىمعا سالىنىپ وتىرعان قانداستارىمىزدىڭ «مىنە، مەملەكەت دەگەن وسى! وتانى باردىڭ – وتى سونبەيدى!!»-دەپ، رۋحى دەمدە اسقاقتاپ شىعا كەلدى.

ارينە، ءبىز – ماڭگىلىك ەل بولۋعا جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ وتىرعان جۇرتپىز. بۇكىل دۇنيەجۇزى مويىنداعان تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. دۇنيەجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ قانداي  باسشىسىمەن بولسا دا تەڭ تۇرىپ سويلەسە الاتىن كەمەڭگەر باسشىمىز بار! ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ باسقارعان قازاقستان ءوز ەركىمەن يادرولىق قارۋدان باس تارتقان العاشقى مەملەكەت بولعانى ءۇشىن عانا ەمەس، ۇلتارالىق قاتىناستى شەشۋدە دە الەمگە ۇلگى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى ۇرانى – ۇلتارالىق تۇراقتىلىق، تاتۋلىق جانە كەلىسىم! بۇل قۇندىلىق – قازاقستاننىڭ گۇلدەنىپ، وركەندەۋىنىڭ نەگىزگى كەپىلى بولىپ وتىر.

قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ وسىناۋ قيىن جاعدايىن قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كەشە عانا ەستىپ، بۇگىن نوتا جىبەرىپ وتىرعان جوق. ەڭ العاشقى اقپارات دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايىندا – وتكەن جىلدىڭ 23 ماۋسىم كۇنى گەرمانياداعى قانداسىمىز ءومىرحان التىننىڭ اۋزىمەن ايتىلدى. سول كۇننەن باستاپ بۇل ماسەلە وتاندىق جانە شەتەلدىك باق بەتىنەن ءبىر كۇن تۇسكەن جوق. تۋىسقاندارى قاماۋدا قالعان جەرلەستەرىمىز «نۇر وتان» پارتياسىنا اعىلدى. پارتيانىڭ رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قابىلداۋ بولمەسى، رەتىنە قاراي، ولاردىڭ وتىنىشتەرى مەن باق بەتىنە شىققان اقپاراتتاردى كوشىرىپ الىپ، تىركەپ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جولداپ وتىردى. بەيسەن احمەت، قىدىرالى ورازۇلى, قايرات بايتوللا  باستاعان ۇلتشىل ازاماتتار بىرنەشە رەت ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزدى. قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان  ارىزداردى تەڭ-تەڭىمەن اكەلىپ، استاناداعى قىتاي ەلشىلىگى مەن ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە تاپسىردى.

بەكەر وبالى كانە، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بۇل ماسەلەنى ءوز باقىلاۋىنا تولىق الىپ، قىتايلىق ارىپتەستەرىمەن تۇسىنىسۋگە تىرىستى. ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ارعى بەتكە ساپار دا شەگىپ كەلدى. ءوتىنىش تۇسىرگەن ءاربىر ادامنىڭ تاعدىرى ءۇشىن الاڭداپ، ديپلوماتيا ەرەجەلەرى اياسىندا قىتاي ەلشىلىگىنە حاتتار جونەلتتى. تامىرىن باسىپ، ءبىر-ەكى مارتە مالىمدەمە  جاساپ تا كوردى. ال، شىڭجاڭ ولكەسىندە ءجابىر كورگەن قانداستارىمىزعا ۇرىمجىدەگى كونسۋلدىق قىزمەت وكىلدەرىن  جىبەرىپ، سان مارتە اراشا ءتۇستى.

وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، قىتاي تاراپى سول ازاماتتاردىڭ ساناۋلىسىنا عانا بوستاندىق بەرگەنى بولماسا، باسىم بولىگىنە، ءتىپتى تۇگەلگە جۋىعىنا، بەتى بۇلك ەتپەستەن، «بۇل – ءبىزدىڭ ىشكى ءىسىمىز!» دەدى دە وتىردى. وعان «قۇرمەتتى اۋىت مۇقيبەك! ...اتالعان ەلشىلىك ءوز جاۋابىندا حاتتا كورسەتىلگەن ماسەلەلەردى قاراستىرۋ ءۇشىن قىتايدىڭ ءتيىستى مەكەمەلەرىنە جىبەرگەنىن، الىنعان اقپاراتتان حاباردار ەتەتىنىن ايتا كەلىپ، قىتاي ازاماتتارىنا قاتىستى سۇراقتاردىڭ بارلىعى قىتايدىڭ ىشكى ءىسى بولىپ تابىلادى. قىتاي باسقانىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپايدى، باسقانى ىشكى ىسىنە ارالاستىرتپايدى دەپ مالىمدەدى» نەمەسە «ءسىزدىڭ ارىزىڭىز نەگىزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگىنە نوتا جولداندى. قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن قر-داعى قحر ەلشىلىگىنەن جاۋاپتىڭ كەلىپ تۇسپەگەندىگىنە بايلانىستى، سىزگە بەلگىلەنگەن مەرزىمدە جاۋاپ بەرۋدىڭ مۇمكىندىگى بولماۋدا...» دەگەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ماعان جازعان جاۋاپتارى دالەل.

قىسقاسى، قىتاي ەلىنىڭ باسشىلىعى ءوزى قول قويعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ رەزوليۋتسياسىمەن 1948 جىلعى 10 جەلتوقساندا قابىلدانعان «ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىن» قاپەرىنە دە الماعانى – ۇلكەن مەملەكەت ءۇشىن ۇلكەن سىن. ەلىمىزبەن بولعان «تاتۋ كورشىلىك سىيلاستىق», «ستراتەگيالىق ارىپتەس» دەگەندەرى ءسوز جۇزىندەگى اڭگىمە مە دەگەن ويعا دا قالدىرادى ءبىزدى.

«ەلدەستىرمەك – ەلشىدەن» دەگەن اتالى ءسوز بار. ەڭ وكىنىشتىسى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى چجان حانحويدىڭ (سۋرەتتە) وسىناۋ كەلەڭسىزدىكتەردى تۇزەتىپ، ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستى  جاقىنداتا تۇسۋگە ۇيتقى، دانەكەر بولۋدىڭ ورنىنا «سىزدەر ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى بىلەسىزدەر مە؟» (http://www.qamshy.kz/article/qitaydinh-qazaqstandaghi-elshisi-sizder-bizdinh-kim-ekenimizdi-bilesizder-me vydeo.html) دەپ، ايبات شەككەنىن قايتەرسىڭ!

ول از دەسەڭىز، كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ، ەلىمىزدىڭ «ۇيعىر مادەنيەت ورتالىعى»، «دونگاندار اسسوتسياتسياسى»، «الماتى ۇيعىر مادەنيەت ورتالىعى»، «دۇڭگەن بىرلەستىگى» سىندى ۇيىمدارىن جيىپ الىپ، ولارعا «مۇعاجىر» دەگەن مارتەبە بەرىپ، شىرعالاۋدى ادەتكە اينالدىرعانى تاعى بار.  الگى «مۇعاجىرلاردىڭ» قاتارىنا «بەيجىڭ كورگەن» قازاقتار دا قوسىلىپ، بەتىمىزدى شيمانداي قىلدى.

تۋمالارىنان ءتىرى ايىرىلىپ، ارعى بەتتەگى اعايىن-تۋىسىمەن تىلدەسۋدەن قالىپ، اشۋعا بۋلىعىپ وتىرعان ەلدىڭ الدىندا وسىن توپتىڭ ارقا-جارقا بولىپ ناۋرىزشىلاپ، شاعانشىلاپ تايراڭداۋى – جۇرتتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى، نامىسىن قوزدىردى.

بۇل توپ وزدەرىن ەكى ەل اراسىنداعى «ۇلى دوستىقتىڭ دانەكەرى», «بەرەكەنىڭ ۇيتقىسى» سانايتىن كورىنەدى.

قىتايدان ەرتەرەك ورالعان عالىم قۇرمەت قابىلعازىۇلى جاقىندا كەرەمەت ماقالا جازىپ، «قىتايدىڭ دياسپوراسىن قولداۋ ساياساتى “قىتايلىق بولسا بولدى، ول بوگدە ەل ازاماتى بولسا دا، تۇلعانىڭ ىقتيارلىعىمەن، تۇرعىلىقتى ەلدەرىنىڭ جانە حالىقارالىق زاڭداردىڭ اياسىندا قامقورلىققا الىنۋى ءتيىس” دەيتىن ۇستانىمدى باسشىلىققا الادى»-دەپ، قىتايدىڭ دياسپورا ساياساتىنىڭ (http://abai.kz/post/65585) قىرى مەن سىرىن ەگجەي-تەگجەيلى اشىپ بەردى.

دەمەك، مۇعاجىر بولعىسى كەلەتىندەرگە قىتايمەن «ۇلى دوستىق» ورناتۋ ونشا قيىن ەمەس ەكەن، استانا مەن الماتىداعى قىتايدىڭ ەلشىلىگىنە نەمەسە كونسۋلدىعىنا بارىپ، كەزىندە قىتايدان كەلگەنىڭدى، وندا جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەنىڭدى ايتىپ، شالا-پۇشىق حانزۋ ءتىلىن بىلەتىنىڭدى ءبىلدىرىپ، قۇيرىعىڭدى بۇلعاڭداتساڭ جەتكىلىكتى، ەلشىلىك ساعان قۇشاعىن ايقارا اشىپ، ارقاڭنان قاعىپ، الا جونەلەتىن كورىنەدى. ال، ءبىر مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمنىڭ باسشىسى نەمەسە مۇشەسى بولساڭ، ءتىپتى راحات سەكىلدى، سەنى ىشكى قىتايعا قوناققا شاقىرىپ، قىدىرتىپ قانا قويماي، الماتىداعى مۇعاجىرلار ۇيىمىنىڭ توراعاسى سايلاپ، «شەتەلدەگى وتانشىل قايراتكەرىمىز» دەپ،  مەملەكەتىنىڭ ۇلكەن-ۇلكەن قۇرىلتايلارىنا ۋاكىل ەتىپ قاتىستىرىپ جىبەرەتىن سياقتى... ءسويتىپ، ءوزىڭنىڭ قالاي مۇعاجىرلاردىڭ سەركەسى بولىپ شىعا كەلگەنىڭدى سەزبەي قالاسىڭ.

مەنىڭ تاڭ قالعانىم – تىم قىتايشىل بولىپ بارا جاتقان وسى اعايىندارعا الاڭداپ ارتىق-كەم وكپە-نازىن ايتقان نامىستى قىز-جىگىتتەرىمىزگە ولاردىڭ «زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىككە وزدىگىنەن سۇرانىپ تۇرعاندىعىن قاتاڭ ەسكەرتكىمىز كەلەدى», - دەپ، يمپەرياعا ارقالانىپ، تاپ-تاپ بەرگەنى بولدى. مەيلى شەتتەن ورالايىق، مەيلى جەرگىلىكتى بولايىق، ءبىز – قازاقتار ەڭ باقىتتى حالىقپىز. سەبەبى، ءبىز – مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتپىز! اللا بەرگەن سول باعىمىز بەن قادىر-قاسيەتىمىزدى ساقتاۋعا، قورعاۋعا مىندەتتىمىز. قىتايدىڭ قىزىل ءسوزى مەن  وتىرىك قوشامەتىنە شۇلعىپ، دياسپورالاردىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسۋ – تولقۇجاتىنا «قازاق» دەپ جازىلعان ازاماتتار ءۇشىم ولىمەن تەڭ جاعداي! اسىرەسە، بۇگىنگىدەي قىتايداعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ جاپپاي قىسىمعا ۇشىراپ جاتقان ۋاقىتتا! بۇل – ءبىر.

حالىقتى ماقتاسا – كورەگەن، سىن ايتسا – توبىر ساناۋ دا ەستى ازاماتقا ءتان قىلىق ەمەس!! بۇل – ەكى.

«قىتاي الىپ ەل، وعان ءبارىبىر توتەپ بەرە المايمىز» دەگەن ساندىراقتى قويۋ كەرەك. ءبىز دۇنيەدەگى بارلىق ەلمەن تەرەزەمىز تەڭ مەملەكەتپىز. قانداستارىمىزدىڭ مۇددەسىن زاڭ اياسىندا قورعاۋعا، زاڭدى اقپارات قۇرالدارىندا ماسەلە كوتەرۋگە تولىق قۇقىعىمىز بار! بۇل – ءۇش.

تورتىنشىدەن، قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناعان 1992 جىلىدىڭ 3 قاڭتارىنان بەرى قىتايدىڭ قانشا توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى  ەلىمىزگە كەلىپ قىزمەت اتقارعانىن بىلمەيمىن.

بىراق، ءدال وسى چجان حانحۋەي ەلشى بولعان كەزدەگىدەي ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ەتنيكالىق قازاقتىڭ قۇقىعى تاپتالعان جوق جانە ماسەلەسى ۋشىققان  ەمەس.

قىتاي ەلشىسى چجان حانحۋەيدىڭ بۇل داعدارىستى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋگە ورەسى، بىرىككەن ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ «ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىنا» قۇرمەت ەتۋگە ساۋاتى جەتپەگەنى شىندىق. بارىنەن دە قىتايدان كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ ءوزىن  ەكىگە ءبولىپ، ارامىزعا جىك سالىپ جىبەرگەنى دۇرىس بولمادى. ءبىزدى وسى جاعى قاتتى الاڭداتادى.

سول ءۇشىن، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى  چجان حانحۋەي مەن الماتى قالاسىنداعى باس كونسۋلى چجان ۆەي ەلشىلىك پەن باس كونسۋلدىق قىزمەتتەرىنەن كەتۋى كەرەك!

ءبىز جاقسى بىلەمىز، دەن سياوپين (邓小平) بيلىك جۇرگىزگەن وتىز جىلعا تاياۋ مەزگىل – قاتاي ديپلوماتياسىنىڭ «التىن ءداۋىرى» ەسەپتەلەدى. دەن سياوپين ديپلوماتتارى قاتايدى ءۇشىنشى ءبىر ۇيەك ەلى دەڭگەيىنە كوتەرە وتىرىپ، دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستان كەيىن ەكى ۇيەككە ءبولىنىپ، قىرعيقاباق كۇيگە تۇسكەن اقش پەن كەڭەس وداعىنىڭ ءوزىن يكەمگە كەلتىرگەن جوق پا ەدى؟! الىستاعى ارال – تايۆان، ۇلىبريتانياعا ءجۇز جىلعا ساتىلىپ كەتكەن گونكونگ، پورتۋگالياعا كەتكەن ماكا́و ماسەلەسىن مايدان قىلشىق سۋىرعانداي ەتىپ شەشكەنى كەشە عانا ءبىزدىڭ كوز الدىمىدا وتكەن وقيعا عوي.

ەندەشە، قىتاي باسشىسى، سي تسزينپين جولداس، سىزگە ءوتىنىش، ورتا ازياداعى ەڭ جاقىن جانە ەڭ ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە سەرىكتەسىڭىز بولعان ۇلى دالا ەلىنە ۇلى رەفورماتور دەن سياوپين مەكتەبىنىڭ كاۋسار بۇلاعىنان سۋسىنداعان كانىگى ديپلومات كەرەك!

ال، «قىتايشىل» اتانعان تۋىستار ەستەرىن جيىپ، ەلىنەن كەشىرىم سۇراسىن!

اۋىت مۇقيبەك

Abai.kz