زاۋىتبەك مىرزا! جاۋابى مەن ساۋابى مول جۇمىستى نە ءۇشىن قولعا الدىڭىز؟ قۇرىعاندا ءبىر جول بولسا دا قورلانىپ جاتقان قىتاي قازاقتارى تۋرالى اقپارات الىپ، ءبىر سۇحبات بەرۋگە دە جارامادىڭىز عوي.. نەگە؟  ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ قۇرىلتايدا دالاعا ايتتى ما؟ ازاپقا ۇشىراعان قانداستاردىڭ جانايقايى ءدال سول قۇرىلتايدا نە ءۇشىن ايتىلىپ وتىر؟ سوزدەن گورى، ءىستىڭ ادامىمىن دەگەن سەرتىڭىز قايدا؟ سەگىز اي بويى قانداستاردىڭ باسىنا كەلگەن اقىرزامانعا، سوعان قاتىستى مەكەمەنىڭ باسشىسى رەتىن دە قالاي تىنىش ۇيقتادىڭىز؟ جوعالعان مالدى ىزدەمەسەڭ ونىڭ دا وبالى بار ەمەس پە؟ شەتتەگى قازاقتىڭ مال عۇرلى قۇنى بولماعانى ما؟  بۇل  بۇكىل ورالماننىڭ ىشقىنعان جانايقايى دەپ بىلىڭىزدەر..

باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، سورى ارىلماعان قىتاي قازاعىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە، باسىنا زاماناقىر ءتونىپ تۇر.. ءدىنسىزدىڭ قولىندا قور بولعان حالىقتىڭ ەش كۇناسى جوق، ولار بەيبىتشىلىك پەن بەرەكەنىڭ ۇيتقىسى دەپ تانىلعان، قىتاي باسشىلىعى دا سولاي باعا بەرگەن. بۇگىنگە كەلگەندە قاراڭعىلىق بۇركەگەن بىتىك ورمانداعى ءتۇز تاعىسى ىسپەتتى تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، ءىزىم-عايىم ءولتىرىپ جاتىر. ودان قالعانىن اباقتىلاپ، الاپات ازاپپەن قيناۋدا. جاسىرىن تاماققا قوسىلعان ءدارى ارقىلى ءوز-وزىنەن ولەتىن، اقىل –ەسىن جوعالتاتىن دەرتكە شالدىعۋدا. بەيرەسمي مالىمەتتەردە 500 ءجۇز مىڭ ادام ءىستى بولعان. ولاردىڭ ولگەنىنىڭ اقپاراتى دا جابىق ساقتالىپ وتىر. وكەن باستاتقان تانىمال يمامدار تۇگەلىمەن جوق، ءولى-ءتىرىسى بەلگىسىز.

زاڭنان، ساياساتتان حابارى جوق اۋىل قازاعىن جاڭا جاساق ورنالاستىرىپ، بەيۋاز ەلدىڭ تاعدىرىن شەشەتىن كۇشتى قۇرىلىمعا اينالدىرعان. ول جەردە ىشەتىن-شەگەتىن، بۇزاقىلاردىڭ قولىنا بيلىك بەرىپ، اۋىل مەن قىستاقتىڭ قازاعىنا بىلگەنىن ىستەۋدە. بۇكىل شىڭجاڭ ولكەسى 1960 جىلدارداعى «مادەنيەت توڭكەرىسىمەن» جىلاپ كورىسەرلىك شەككە جەتكەن. ون مىڭداعان مەشىتتەردى قيراتىپ، «اسسالاۋماعالايكۋم» دەگەن ادام سوتتالىپ جاتىر. قىتايدىڭ «كوكتەم مەرەكەسى» باستالعالى بەرى بارلىق قازاقتاردىڭ ۇيىنە قىزىل-جاسىل جىن شاقىراتىن، «بۋديستىك» بۇتقا تابىناتىنداردىڭ جورالعىسى رەتىندەگى قاعاز جالاۋلاردى زورلىقپەن ىلگىزىپ، باقا، شايان، شوشقانىڭ ەتىن سول مەرەكە قارساڭىندا كۇشتەپ جەگىزگەن. سونىمەن بىرگە مۇنى ادەمى، زىميان اتاۋمەن «تۋىسقان ۇلتتار دوستىعى» دەپ قان شىعارماي ولتىرۋدە. اقپاراتتاردا قىسىم دەپ ايتىلىپ ءجۇر، قىسىم ەمەس تىرىدەي رۋحىن ءولتىرىپ، ءتانىن مۇگەدەك ەتۋدە. ون كۇننەن اسىپ بارادى، ءار اۋىلدان 200 قازاقتى ەش سەبەپسىز تۇتقىنداپ، قىتايدىڭ قاراڭعى زىنداندارىنا تاستاۋدى بۇيىرعان... بۇعان جالعان ىلىك تاۋىپ، باس كوتەرەر ازاماتتاردى قۇرتىپ، قورعانسىز قالعان، ايەلدەردى مەنشىك ەتۋ سۇمدىق جوسپارى تۇر. مۇنداعى «قىلمىسى» قازاقستانمەن بايلانىسى بارلىعى، بۇرىن جۇماعا بارعاندىعى، اكىمشىلىك جازاعا تارتىلعاندىعى سەبەپ بولىپ، ءتۇرلى جەلەۋمەن ايىپتى دەپ ساناپ دەگەنىنە جەتۋدە.

جارقىن-7 (سەرىكجان ءبىلاش) مەن قىدرالى وراز قىتايداعى قازاقتاردىڭ وڭباي ازاپتالىپ جاتقانىن جانىمەن سەزگەن ازاماتتار. قانداس تۋىستارىڭ، سولاي ازاپتالىپ جاتسا، شىنىمەن قالاي تىنىش جاتا الاسىڭ؟ بۇلار حالقارالىق ۇيىمداردىڭ اتقارا الماعان جۇمىسىن اتقارىپ ءجۇر (قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ). قازاق قالامگەرلەرى اۋزىنا مارجان سالىپ وتىرا بەرسىن، تەك ءجادي شاكەن، قۇلكەرىم ەلمەس،  توقتارالى، سەرىك قاتارلى قالامگەرلەر عانا  ازاماتتىق اتىن ساقتاپ قالدى.. ولار بىرەۋ بولسا دا قانداستارىنا اراشا سۇراپ ماقالا جازدى.. وسىنداي كەزدە قازاققا بىرلىك كەرەك، ەڭ كەمىندە جۇمىس ىستەپ جاتقان ازاماتتارعا كەدەرگى جاساماۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى قازاق تاعدىرى سىن ساعاتتا تۇر.

قىتاي تۇرمەسىندە 8 اي جاتىپ ارەڭ ورالعان قازاقستان ازاماتى ءومارالىنىڭ ايتۋىنشا قىتاي تۇرمەسىندە ازاپتالىپ جاتقانداردىڭ ۇشتەن ءبىرى – قازاقتار ەكەن. ول جاقتا ازاپتالىپ جاتقان ادامداردىڭ كوپتىگى ەش دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. سەبەبى اقپارات اعىنىندا كۇن سايىن جاڭالانىپ، الاپات ۇرەيمەن ورنەكتەلىپ جاتىر. نامىستى ازاماتتار "ارعا داق سالعانشا، قىرىپ تاستاسا تىنىش ەدى" دەپ جاتقان كورىنەدى. قىتايدىڭ اسقان ايار ساياساتى تاريح بەتتەرىندە دە سويلەپ تۇر. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا "موڭعول ۇلتىنىڭ جارامدى ازاماتتارىن وتاندى قورعاۋ ءۇشىن سوعىسقا جىبەرەمىز" دەگەن جەلەۋمەن بەلگىسىز يەنگە اكەلىپ قىرىپ سالىپ، ەركەك كىندىكتىنى جوق ەتكەن. ىزىمەن «وتان ءۇشىن قۇربان بولعاندارعا قامقورلىق» دەپ قىز-كەلىنشەكتەردىڭ وتىن-سۋىنا كومەكتەسەدى دەپ، 18 بەن 40 جاستىڭ ارالىعىنداعى قىتاي جىگىتتەرىن جىبەرىپ، 95 پايىزىن كۇشتەپ ۇيلەندىرىپ ۇرپاق ءوربىتىپ، قىتاي ۇلتىنا ءسىڭدىرىپ اكەتكەن. وسىنداي زۇلىمدىق قايدا بار؟  مىنە وسى جوسپارىن ەكىنشى ءبىر سۇمدىق ادىسپەن قازاققا جۇرگىزۋگە كىرىسىپ كەتتى. قىتايدا جاپپاي تۇرمە سالىنىپ، «ساياسي ۇيرەنۋ» دەگەن اباقتىسىنا ادام سىيماي جاتىر. ەركەگى اباقتىعا، نە ساياسي تۇرمەگە كەتكەن ءۇيدىڭ ايەلىنە قوقان-لوقى كورسەتىپ، بىلگەنىن ىستەپ وتىرعانىن «ەركىن ازيا» راديوسى راستاپ وتىر. الەمدە جوق زۇلىمدىق باستالىپ كەتتى

قىتايداعى ءۇش ميلليون قازاقتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇر. پالە قايدان دەيتىن ەمەس، بۇكىل شىڭجاڭ ولكەسى توبەسى اشىق تۇرمەگە اينالعان. ۇيعىر، دۇڭگەن، قازاق ايماقتارى ايداھاردىڭ اۋزىندا تۇر. تۇرعىن ۇيلەردىڭ ءبارى تەگىس تار ەسىكتەن شىعاتىن اپانعا اينالدىرۋمەن بىرگە جوسپارلى تۇردە قالانىڭ ءوزى تۇرمە نەگىزىندە سالىنعان. «قىتاي قورعانىن» سالىپ مەملەكەتتى تىرپ ەتكىزبەي، اقپاراتتى ءۇزىپ، قازاق باستاعان از ۇلتتاردى گەنوتسيدكە ۇشىراتىپ جوق ەتۋ. بۇل كۇندە قانداستارىمىز دەمىن ىشىنە تارتىپ، جوتەلسە ۇستاپ كەتە مە دەپ ۇرەيى ۇشاتىن بولعان. باسقىنشىلىعى شەكتەن اسقان قىتاي بيلىگىنەن اراشا سۇراپ، قۇتقارماساق كەش قالامىز. ىرگەمىزدە قانداسىمىز اتىلىپ، اسىلىپ جاتسا قالاي شىداس بەرىپ وتىرا الامىز؟ سوندىقتان ويلانۋىمىز ماڭىزدى..

جاقىندا ۇلت كوشباسشىسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ پارمەنىمەن، ول جاقتا قىسىم كورگەن قازاقتاردىڭ ماسەلەسى راستالىپ، قر سىرتقى ىستەر مينيسترى قايرات ءابدىراحمانوۆ  ديپلوماتيالىق نوتا جىبەرىپ، سەگىز ايدان بەرگى كۇيزەلىسىمىزدى ءسال دە بولسا سەرگىتكەندەي بولدى، مىنە ەلدىكتىڭ بەلگىسى دەدى ءبىراز ازاماتتار. ايتايىن دەگەنىم وسى قازاقتىڭ باسىنا كەلگەن قاۋىپتى امەريكادا، ەۋروپادا ەمەس، بۇيىرسا بىراق ادام شەشە الادى، ول  – ن.ءا.نازارباەۆ! الەمدە يادرولق قارۋدان باس تارتۋدىڭ ۇلگىسى بولعان، سيرياداعى سوعىستىڭ توقتاۋىنا سەبەپ بولعان تۇلعا رەتىندە، كورشىگە ءسوزى وتەتىنى ءسوزسىز. مۇمكىن سونىڭ جوسپارىن جاساعاندا بولار، ويتكەنى ديپلوماتيالىق قادامدارىن جاساپ ۇلگەردى.

قازاق بەيبىتشىلىكتىڭ ۇلگىسى بولىپ تانىلعان حالىق. عاسىرلاپ قىرىلۋمەن كەلە جاتقان قاۋىم. قىتاي بيلىگىنىڭ ءوزى دە بەيجىڭدەگى قۇرلىتاي كەزىندە «مومىن حالىق قازاق دەگەن» دەپ اتاپ كورسەتىپ، مويىنداعان. دەمەك وسىنداي جوعارى باعاعا سەنىپ قالىپ «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمە بادىراڭ كوز» دەپ جۇرە بەرگەن. قازاقتا ەش تەرريتوريالىق تالاپ جوق، قازاق ەلىنە كوشۋ مۇراتىنان باسقا نە جازىعى بار ەدى؟

ايتاتىن وزەكتى تاقىرىپ،  وتكەن جىلى استانادا وتكەن «دۇنيەجۇزىلىك قازاقتارىنىڭ 5 قۇرىلتايىندا ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ الدىندا ءسوز سويلەگەن ءومىرحان التىنۇلى قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاپپاي قىسىمعا ۇشىراپ جاتقانىن تۇڭعىش رەت جاريالاعان ەرجۇرەك ازامات ەدى. بۇل سىرتتاعى قازاقتىڭ جانايقايىن، باسقا ەمەس قاۋىمداستىقتىڭ قۇرىلتايىندا كوتەرگەن. ەلباسى بۇل وقيعاعا نازار اۋداراتىن بولامىز دەپ ناقتى ايتقان سول جيىندا.  سوندا باسقا جەردە ايتىلماي قاۋىمداستىق قۇرىلتايىندا ەرىگىپ ايتىپ ءجۇر مە؟ بۇل مەكەمەنىڭ قاتىسى بولماسا توي-تويلاۋ ءۇشىن كەلىپ ءجۇر مە؟ دەمەك بۇل قاۋىمداستىقتىڭ جاۋاپتى بولۋعا ءتيىس وزەكتى ماسەلەسى. بولىنگەن قارجىنى كىتاپ شىعارۋمەن عانا اينالىسىن دەپ كىم ايتتى؟ سول كىتاپتى جازاتىن، وقيتىن ادامدار ءولىپ، زىندانعا ءتۇسىپ جاتسا كىتاپ كىمگە كەرەك؟ 8 اي بولدى اۋزىنا سۋ تولتىرىپ العانداي زاۋىتبەك مىرزادا ءۇن جوق.. ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى جارتاسقا ايتقان جاڭعىرىق بولدى ما؟..

زاۋىتبەك تۇرىسبەك مىرزا ەلباسى الدىندا: «ۇلكەن سەنىمىڭىزگە كوپ راحمەت. بۇل قىزمەت ءار قازاققا بولەك دۇنيە. مەن كوپ سويلەمەيمىن، بارىنشا ىسپەن دالەلدەيمىن» دەگەن بولاتىن. زاۋىتبەك مىرزا وسى ايتقان سوزدەرىڭىزگە وپا قىلمادىڭىز عوي.. ءبىز بۇل جەردە قانداستىڭ قانى توگىلىپ جاتپاعان بولسا، ءۇنسىز جۇرە بەرەر ەدىك، بىلگەنىن ىستەسىن دەپ. مۇنداي الماعايىپ ساتتە ءۇنسىز وتىرۋ دا حايۋاني سابىرعا جاتادى.. ميلليونداعان حالىقتىڭ ءۇنىن جەتكىزۋ كەۋدەسىندە وتى بار قالامگەرگە - پارىز، ولاردىڭ ىشقىنعان، بۇلقىنعان، شىڭعىرعان جانايقايىن اقپارات الاڭىنا شىعارۋ تىلشىلەرگە - پارىز. ول جاقتاعى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ  كوزى،  قان مەن جاسقا شىلانىپ 2018 جىلدىڭ جاڭا ءبىر كوكتەمىنە كىرىپ كەلدى. زاۋىتبەك تۇرىسبەك مىرزالاردا جىل بويى ءۇن جوق.. سول سورلى قازاقتار بولماسا قاۋىمداستىق اشىلار ما ەدى؟ زاۋىتبەك مىرزا سول قانداستاردىڭ جايىن قىتاي ەلشىسىنەن بارىپ سۇراۋعا شاماسى كەلمەي وتىر ما؟ سولارمەن سەلبەسىپ ۇرىمجىگە بارۋعا نە كەدەرگى بولىپ وتىر؟ بارماي-اق قويسىن، سولاردىڭ ءولى-ءتىرىسىن ەسەبىن الۋعا تالپىنىس جاساسا نەتتى؟ ءتىپتى ونى دا قوي، سولار ءۇشىن ءبىر سۇحبات بەرسەڭىز، تونىڭىزدى بىرەۋ شەشىپ الار ما ەدى؟ ءتىپتى مال ەكەش مالدىڭ ءوزى، جازىقسىز ءولتىرىلىپ جاتسا سۇرايمىز عوي.. بۇراتانا حالىقتاردىڭ ءيتى جوعالسا دا ىزدەيدى عوي... سول يت قۇرلى بولماعانى ما، قىتايداعى قازاقتىڭ؟

سەرجان اسەت

Abai.kz