...قازىرگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆ «ءالىپ­پەنىڭ» تۇبىنە جەتكەنىمەن توقتاماي، «ۇشتىلدىلىك» دەگەن ماڭگۇرتتىك جوباسىمەن قارۋلانىپ، ەندىگى جەردە «قازاق ءتىلى»، «قازاق تاريحى»، «قازاق ادەبيەتى»، «ەجەلگى قازاق تاريحى»، «شىعىستانۋ» (ە.ساعاديەۆتىڭ تۇسىنىگىنشە، شىعىستى تولىق تانىپ ءبىتىپپىز، ەندى تەك باتىستى تانۋىمىز عانا قالىپتى), «لينگۆيستيكا» پاندەرىنىڭ تامىرىنا بالتا شاپپاقشى كورىنەدى. بۇل اقپارات شىندىققا اينالسا، بۇل كىسىنى قىزمەتىنەن الۋ بىلاي تۇرسىن، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قول سۇققانى ءۇشىن بارلىق قاتاڭ تارتىپپەن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك! ويتكەنى، ءبىلىم سالاسىنىڭ قازىرگى وزگەرىستەرى اتا زاڭىمىز – كونستيتۋتسيامىزدىڭ نەگىزگى شارتتارىنا قاراما-قايشى كەلە باستادى: بىرىنشىدەن، ازاماتتاردىڭ تاڭداۋ قۇقىن بۇزدى; ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە قول سۇقتى، ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق مۇددە­لەرى­مىزگە كەسىرىن تيگىزدى. بالكىم، وسى سەبەپتەن، بۇل ماسەلەنى كونس­تيتۋتسيالىق سوتتىڭ قۇزىرىندا قاراۋ كەرەك شىعار...

«الىپپپە»، «قازاق ءتىلى»، «قازاق تاريحى»، «قازاق ادەبيەتى»، «ەجەلگى قازاق تاريحى» – قازاق حالقى ءۇشىن كيەلى ۇعىمدار ءارى رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قاينار بۇلاعى. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆكە (كىمگە دە بولسا!) قازاق حالقى «الىپپپە»-ءنى جويۋعا، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا تاريح كافەدرالارىن جابۋعا، ەجەلگى تاريحىمىزدىڭ وقىتۋدى ازايتۋعا، «قازاق ءتىلى»، «قازاق تاريحى»، «قازاق ادەبيەتى»، «ەجەلگى قازاق تاريحى»، «شىعىستانۋ»، «لينگۆيستيكا» پاندەرىن جابۋعا قۇق بەرگەن جوق. جالپى، «ماتەماتيكتەر مەن فيزيكتەرگە، ينجەنەرلەر مەن ۇشقىشتارعا تۋعان ەلىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ مىندەتتى ەمەس» دەگەن پىكىردىڭ ءوزى – ناعىز توپاستىق «تانىم». جەر بەتىندەنى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بارىندە جوو ورىندارىندا تاريح ءپانى وقىتىلادى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلىندا بىزدە ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنىڭ 20 ءمينيسترى اۋىسىپتى، سولاردىڭ ارقايسىسى وزدەرىن «ۇلى رەفورماتور» ساناپ، تەك جۇيەنى بۇلدىرۋمەن عانا اينالىسقان. بالعىن بالالارىمىزدىڭ وبالى كىمگە، سوندا؟!. انا ءتىلى، ۇلتتىق مادەنيەتى مەن ادەبيەتى جوق حالىق – ماڭگۇرت توبىر عانا ەكەندىگىن تۇسىنبەيتىن باسشىنىڭ قۇنى كوك تيىننان دا ارزان.

قىسقاسى، قازاقتىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى تەرەڭ تىعىرىققا تىرەلدى. ەڭ الدىمەن، حالىقپەن كەڭەسۋ كەرەك. بۇگىنگى باسشىلار بۇل زاڭدىلىقتى بەلىنەن باسىپ، مۇلدەم ۇمىتتى. اسا ماڭىزدى، تاعدىرلى ماسەلەلەردە قوعامنىڭ پىكىرىمەن ساناسپاۋدىڭ كەسىرىنەن – ەلدىڭ جالپى دامۋى كىدىرىپ تۇر.

مىسالى، ۇشتىلدىلىككە كوشۋ – ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ بولاشاعىنىڭ ماسەلەسى. مۇنى حالىقپەن ساناسپاي، ءبىر ءمينيستردىڭ «وزىمبىلەمدىككە» سالىپ، شەشە سالۋى، قازاقتى انا تىلىندە ءبىلىم الۋ قۇقىنان ايىرۋى – كونستيتۋتسيانى بۇزۋ عانا ەمەس، ۇلتتىق مۇددەنى – مەملەكەتتىك مۇددەنى بەلدەن باسۋ. مۇنداي وزەكتى ماسەلە – ۇشتىلدىلىككە كوشۋ – جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىمىن تابۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، بيلىك وتىرىك ايتۋدى دوعارۋى كەرەك. ەستەرىڭىزدە بولسا، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆ كەزىندە «ۇشتىلدىلىككە كوشۋ – قازاق تىلىنە، تاريحىنا، ادەبيەتىنە قارسى باعىتتالماعان» دەپ انت سۋىن ءىشىپ ەدى، قازىرگى كۇنى ءمينيستردىڭ حالىقتى الداپ، مۇلدەم كەرىسىنشە ارەكەت ەتكەنىنە ءبىزدىڭ كوزىمىز جەتتى. «اعىلشىن ءتىلى – بولاشاعىمىز» دەگەن ءسوز – جالعان ۇران. راس، اعىلشىن ءتىلى – حالىقارالىق ءتىل. ونى وقىپ-ۇيرەنۋگە اركىم قۇقىلى. قازاق ەلىندە دە اعىلشىن تىلىنە شەكتەۋ جوق. كىمگە اعىلشىن ءتىلىن (نەمەسە كەز كەلگەن باسقا ءتىلدى) ۇيرەنۋگە قاجەتتىلىك تۋسا، جەكە ىزدەنىپ وقيدى. ماسەلەن، قازىرگى شەتەلدە جۇرگەن قازاق جاستار ەشقانداي رەفورماسىز-اق شەت ءتىلىن ۇيرەنىپ، شەكارا اسىپ كەتتى. «تۇيەگە جانتاق كەرەك بولسا، موينىن سوزادى». سوندىقتان، بۋىنى بەكىمەك تۇگىلى، ءارىپ تانىمايتىن 5-6 جاستاعى سابيگە ءۇش ءتىلدى ۇيرەتەمىن دەۋ – زورلىق قانا ەمەس، ءتىپتى، قىلمىس دەسەك تە ارتىق ەمەس.

ەرلان ساعاديەۆتىڭ «عىلىمنىڭ 99 پايىز جاڭالىعى اعىلشىن تىلىندە جاريالانادى» دەگەن «ءسۇيىنشىسى» دە سولقىلداپ، جالعاندىعى جالىنداعان باتۋاسىزدىق. بالكىم، مىسالى، جاپوننىڭ جاڭالىعىنىڭ ءماتىنى اعىلشىنعا اۋدارىلاتىن شىعار، وندا تۇرعان نە بار؟!. كەرەك دەسەڭىز، بىزدە «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا وقىعان اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن كەيبىر جاستارىمىزدىڭ جۇمىس تابا الماي، ءوز ەلىنەن بەزىپ، مۇحيت اسىپ، داياشى بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەندىگىن كىم وتىرىككە شىعارا الادى؟!.

ۇلتتىق ۋنيتارلى مەملەكەتتە – مەمەلەكەتتىك ءتىل بىرەۋ-اق، ال، قازاق ەلىندە عىلىمنىڭ ءتىلى تەك قازاق ءتىلى بولۋى كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ تۋعان توپىراعىندا عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ءتىلى بولۋىن تەجەۋگە ەشكىمنىڭ قۇقى جوق.

ۇشىنشىدەن، بيلىك وكىلدەرى حالىقتىڭ ەسەبىنەن ارزان بەدەل جيناۋدى توقتاتسىن! ءبىلىم سالاسى شەنەۋنىكتەرىنىڭ بايانسىز باستامالارى، دايەكسىز تاجىريبەلەرى، تۇرلاۋسىز تروللينگتەرى، ۋنيۆەرسيتەت بوتتارىنىڭ ءپاتۋاسىز فابريكالارى، ارزانقول ناسيحات-ۇگىتتەرى – حالىقتى ابدەن قالجىراتتى. قىزىل كوممۋنيستەردىڭ زامانىندا ءبىلىم ءمينيسترى لاۋازىمى «اتۋ جازاسىنا كىرەتىن» تىزىمدە بولعان ەكەن، ياعني، ەلدىڭ بولاشاعى جاستاردىڭ كەلەشەگىندە قاتەگە ۇرىنعان شەنەۋنىكتىڭ تاعدىرى تەگەۋرىندى تالكەكپەن تىنادى...

بۇگىن كۇللى قازاق قوعامى قارسىلىعىن بىلدىرسە دە، جالعىز عانا شەنەۋنىك قىڭىرلىققا سالىنىپ، «مەنى تاعايىنداعان حالىق ەمەس» دەگەن ەمەۋرىنمەن ەرەگىسە ءتۇسىپ، العان بەتىنەن قايتار ەمەس. ارتىندا سەنگەن نەمەسە ماجبۇرلەگەن كىم ەكەنى بەلگىسىز ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆ بۇل قىلىعىمەن قازاقتىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرىپ جاتقانىن سەزىنۋدەن دە ادا. دەمەك، قازاق قوعامىنىڭ باستامانى ءوز قولىنا الىپ، باتىل شەشىمگە بارۋىنا تۋرا كەلدى. حالىق سەنىم كورسەتكەن وكىلدەر، كاسىبي ماماندار، مينيسترلىك قىزمەتكەرلەرى، قوعام قايراتكەرلەرى مەن بەلسەندىلەرى بىرىگىپ، تاۋەلسىز قوعامدىق كوميسسيا قۇرۋ كەلىسىلدى. كوميسسيا ءبىلىم سالاسىنىڭ سوڭعى جىلدارعى تاعدىرلى باعدارلامارىنا، شەشىمدەرىنە، قۇجاتتارىنا تولىق تەكسەرۋ (رەۆيزيا) جۇرگىزۋگە نيەتتى. ازىرگە تاعدىرلى شەشىمدەردىڭ جۇزەگە اسۋىن ۋاقىتشا توقتاتا تۇرۋ ۇسىنىلدى.

بىزدىڭشە، بۇل – مامىلەلى ءباتۋا. ءتىل – ۇلتتىڭ نەگىزى، باستى ەرەكشەلىگى. ءتىلدى جوعالتۋ – تۇتاس ۇلتتى جوعالتۋ. قازاق ءتىلى – ۇزاق ۋاقىت زورلاپ-تەلىنگەن ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىنەن شەكسىز جاپا شەككەن ءتىل. سوندىقتان، ۇياتىمىز بەن ارىمىزدىڭ الدىندا ادال بولۋ ءۇشىن قازاق ەلىندە باسقا تىلدەردى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دارەجەسىنە سۇيرەۋدى دوعارۋ كەرەك. قازاق جەرىندە بابالارىمىز سويلەگەن ءبىر ءتىل – قازاق ءتىلى عانا ۇستەم بولۋعا ءتيىس.

قاجىمۇقان عابدوللا

Abai.kz