قازاق حالقىنىڭ ءدىن تۋرالى تانىمى، سەنىمى ەرەكشە. ءدىندى جاراتىلىستان تىس قۇدىرەتتى قۇبىلىس، تىلسىم رەتىندە تانىمايدى، ويسىز باس قويىپ، كوزسىز قۇلداي جىعىلىپ، تابىنعان دا ەمەس. ءدىننىڭ ادام مەن قوعام اراسىن جالعاستىرۋشى، جاراستىرۋشى جانە ۇيلەستىرۋشى قاسيەتىن جەتە ءتۇسىنىپ، ونى جان مەن ءتان تازالىعىن ساقتايتىن، پاراسات تاعىلىمدارىن دەمەۋشى، ادامعا ونەگە ءتالىم بەرەر، پەيىلگە مەيىرىم ۇيالاتار رۋحاني كۇشكە باعالاعان.

اتاقتى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين ءوز زامانىندا يسلامعا دەن قويا وتىرىپ، «مۇسىلمانشىلىقتىڭ تۇتقاسى – سەنىم، يمان، يماندىلىق» دەپ دايەكتەسە، ۇلى اقىن ماعجان جۇماباەۆ ءدىن راسىمدەرىنىڭ تۇرمىس داعدىلارىمەن استارلاستىعىن «ورازا دەگەن قازاققا قۇلشىلىق ەمەس، ادەپ قوي»، - دەپ ءبىر اۋىز ولەڭمەن سيپاتتاعان. ويشىل جازۋشى ع.مۇسىرەپوۆ ءدىن جونىندە: «ادام بالاسى بىردەمەگە سەنبەي، ارقا سۇيەمەي تۇرا المايدى، سول سەنىمنىڭ اتى - ءدىن. ەڭ ارعىسى ساياسي سەنىم دەگەننىڭ ءوزى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ءۇشىن ءدىن»، - دەپ ونىڭ ادام ومىرىندەگى رۋحاني كۇشىن جوعارى باعالاعانى بەلگىلى [4].

بابالارىمىزدىڭ قاستەر تۇتىپ، اتادان بالاعا اماناتتاپ، جۇرەككە دارىتىپ كەلگەن اسىل قاسيەتتەرى كوپ-اق. حالقىمىز سىرت كوزبەن ەمەس، جۇرەكپەن ۇعاتىن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى جوعارى دارىپتەگەن. يمان-قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەتانىمىنداعى پاراسات پايىمىمەن ساباقتاسىپ جاتاتىن وتە كەڭ ولشەمدى ۇعىم. اتا-بابالارىمىزدىڭ اقيقاتقا جەتەلەر سەنىمىنىڭ دە باستى تىرەگى – وسى. بارلىق بەت-بولمىسىنىڭ، مىنەز-قۇلقىنىڭ ايناسى. يماندىلىق دەگەن ءبىر عانا سوزدىڭ بويىنا ۇيات، ار، ىنساپ، قاناعات سىقىلدى بۇكىل جاقسى قاسيەتتەر تۇگەل سىيىپ تۇر. قازاقتىڭ ءجۇزى جىلى جاندى جولىقتىرا قالسا، «بەتىنەن يمانى توگىلىپ تۇرعان ادام ەكەن» نەمەسە «ءيمانجۇزدى كىسى ەكەن» دەپ ءسوز ەتىسەتىنى دە سوندىقتان. ءتىپتى ادام عۇمىرىنىڭ ءمانى بولىپ سانالاتىن ماحاببات سەزىمىنىڭ دە نەگىزى يماندىلىقتان باستالادى. ونى اباي اتامىز «ءۇش سۇيۋمەن» بايلانىستىرىپ، «يماني-گۇل» دەپ ات بەرەدى. حالقىمىزدا «جيعانىڭا سەنبە – يمانىڭا سەن. يماندى ادام – ارلى ادام. يمانسىز ادام – سورلى ادام. ءۇستىڭنىڭ كىرىن – سابىن كەتىرەدى، جانىڭنىڭ كىرىن – يمان كەتىرەدى»، «يماندىلىق قاستەرلى قاسيەت»، «يماندىلىق – يناباتتىلىق ايناسى»، «يماندىلىق – ىزگىلىك نەگىزى» دەگەن سەكىلدى تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى مەن ماتەل سوزدەر جەتەرلىك. وكىنىشكە وراي، كەڭەستىك داۋىردە تامىرىن تەرەڭگە جايعان توتاليتارلىق ساياساتتىڭ ۇستەمدىك جۇرگىزۋىنىڭ سالدارىنان ءبىز وسىنداي ۇلى قاسيەتىمىزدەن ايىرىلىپ قالا جازدادىق. يماندىلىق ءسوزى يماننان شىققان. ال يمان – جۇرەكتەگى نۇر، نۇردىڭ سىرتقى بولمىسى، ياعني يماندىلىق – اللا تاعالاعا يمان ەتكەن ادامعا بىتەتىن كوركەم مىنەز. اللا جىبەرگەن ءاربىر پايعامبارىنىڭ مىندەتى – يمان مەن يماندىلىققا ۋاعىزداۋ دەپ سانالعان.

يماندىلىق مىنەزى ءاربىر مۇسىلماننىڭ بويىنان تابىلا بەرمەيدى. اتام قازاقتىڭ ادامگەرشىلىك ۇعىمىن يماندىلىق سوزىمەن بەرۋىندە ەرەكشە ءمان بار. ويتكەنى، ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىق اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. ادامگەرشىلىك – بارلىق ادامنىڭ بويىندا بولا الاتىن ادامنىڭ ادامدىق بولمىسىنان (كىسىلىگىنەن) تۋعان قاسيەت. يماندىلىق الەمنىڭ جاراتۋشىسى، ۇلى دوسىنا دەگەن يمان اتتى سۇيىسپەنشىلىگىنەن تۋعان اسا ىزگى كىسىلىك قاسيەت. ياعني، ءاربىر يماندىلىقتا ادامگەرشىلىك بار بولسا دا ءاربىر ادامگەرشىلىكتە يماندىلىق بولماۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان قازاقتا يماندىلىق – اۋقىمى اسا كەڭ ۇلكەن پالساپالىق وي-تولعامعا يە، ەرەكشە ءماندى ۇعىم. اتام قازاق يمانىن – ءوز بولمىسىنىڭ تىرەگى مەن ار-وجداننىڭ اسىل تاس اقيقاتى دەپ ۇققان. سول سەبەپتى اتام قازاق جۇرەكتەن يمان شىققاننان كەۋدەدەن جان شىعۋدى ارتىق ساناعان. وعان اتام قازاقتىڭ مىنا ءسوزى كۋا: «مالىم – جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداقاسى». بۇل جەردە اتام قازاقتىڭ «ارىم» دەپ وتىرعانى – يمان. «ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا» دەۋى دە، سودان قالعان. ار-ۇياتىن ساتقان جانعا «يمانىن ساتتى»، ارسىز جانعا «يمانسىز» دەگەن سوزبەن تۇيرەگەن. قازاقتا مۇنداي ءسوز تىركەستەرى تولىپ جاتىر. بۇل – اتام قازاقتىڭ اسا يماندى مومىن-مۇسىلمان جان ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى. ياعني، قازاق بار جاقسىلىق ۇعىمدى يمان سوزىمەن، بار جاماندىق ۇعىمدى يمانسىز سوزىمەن ايقىنداعان. قازاق ارقاشان ۇلى دوسىنا بەرىكتىگىن كورسەتكەن. ءيا، قازاق شىر ەتىپ دۇنيە كەلگەن بالانىڭ قۇلاعىنا ازان ايتىپ، اجالى جەتىپ بۇل جالعاننان وزعان جاننىڭ دا ءجۇزىن قۇبىلاعا قارا-تىپ، جانازاسىن وقىپ ۇلى جاراتۋشىنىڭ جارلىعىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا تىرىسقان.

قازاق ءدىنىنىڭ |مەنتالدىعىنىڭ| تىرەگى، ۇلتتىن رۋحاني بولمىسىنىڭ ماڭىزدىسى – يماندىلىق. يماندىلىق كونتسەپتى – تىلىمىزدە كوپتەگەن ۇعىمداردى بىرىكتىرەتىن، جيناقتايتىن جالپى تۇسىنىك. ار، وجدان، ۇيات، شىن، شىندىق، نامىس، جۇرەك، جان، تازالىق، ادىلەت، مەيرىم – يماندىلىق كونتسەپتىسىنىڭ تىرەك ۇعىمدارى. شاكارىم فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزى – يماندىلىق.
شىننان اسقان قۇداي جوق،
انىق قۇداي – شىن قۇداي،
ۇقپاي قالما الاڭ بوپ،
شىن بولماسا، كىم قۇداي؟
بۇرىن شىن بار، بۇگىن شىن،
ەرتەن شىن بار-ءۇش بولەك.
كەرەگى جوق بۇلاردىڭ         ،
بۇزىلمايتىن شىن كەرەك, - شىن اللانى ماداق ەتىپ، شىنعا عاشىق بولعان اقىن بۇل ءپانيدىن قىزىعىنا كونىلى تولقيتىنداردىڭ شىننان الىس ەكەنىن دە ناقتى ەسكەرتەدى. يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا كەلىپ جەتكەنشە دە، پايعامبارىمىزداي ۇلگىلى ادامگەرشىلىگى مەن يماندىلىعى باسىنا قونعان، تۋرا دا ءادىل، يمان ءجۇزدى، سەنىمدى، رۋ تايپانىڭ، ۇلت قاۋىمنىڭ ۇلاعاتتى ۇلگى ونەگەسى بولعان ابىز-اقىن، حان-قاعان، باتىر-ەر، شەشەن-بي، سال-سەرى، دانا انا مەن اتا قانشاما ادامدار ومىردەن ءوتتى. سولاردىڭ قازاق حالقىنا قالدىرعان اسىل رۋحاني مۇراسىن يسلامنىڭ يماندىلىق قاعيدالارى مەن ۇستىندارىنا ەتەنە ارالاسىپ، توننىڭ ىشكى باۋىنداي قابىسىپ تاماشا تابىسقا جەتكەندىگىنە تاريح كۋا. قازاق حالقىنىڭ جالپى ۇلتتىق قاسيەتتى ۇعىمىنا اينالعان يماندىلىق ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنى مەن ىلكى باستاۋىنىڭ دا مۇسىلمان دىنىمەن توقايلاسىپ جاتاتىندىعى بەلگىلى. يمان ۇعىمى اۋەل باستا قۇران ارقىلى ادامداردىڭ ساناسىنا سىڭسە دە، ۋاقىت وتە كەلە حالىقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان سالت-داستۇرىمەن، تانىم-تۇسىنىگىمەن، نانىم-سەنىمىمەن بىتە قايناسىپ، جاڭا ءبىر ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ۇعىم. حالىق تۇسىنىگىندەگى يمان ءسوزى ءدىني شەڭبەردەن شىعىپ، جالپى ۇلتتىق، بۇكىل ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى قامتيتىن اۋقىمدى دۇنيەتانىمدىق كاتەگوريانى بىلدىرەدى.

ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ، ءسوزىنىڭ تۋرا بولۋى تەك تاربيە ارقىلى عانا ساناعا اسەر ەتىپ جۇزەگە اسىرىلادى. سەنىم مەن تۋراشىلدىق ەگىز ۇعىم. ادامداردىڭ بويىندا بۇل سيپاتتاردى قالىپتاستىرۋ سەنىم، نامىس پەن يمان ارقىلى جۇزەگە اسادى. كوڭىلىندە يمانى، سەنىمى بار ادام جالعان سويلەمەيدى، الدامايدى، اماناتقا قيانات جاسامايدى. يمان ادامعا وتىرىك ايتقىزبايدى، وزگەنى الداپ، مال تابۋدان ساقتاندىرادى. تاربيەلى، سەنىمى بار ادام، اللا تاعالا مەنى ءار ۋاقىتتا كورۋدە دەپ ويلايدى. سوندىقتان جاماندىق ويلامايدى، وزگەنىڭ مۇلكىنە قول سۇقپايدى، قيانات ەتپەيدى. جۇرتتىڭ ءوزىن سىيلاۋى ءۇشىن الدىمەن ءوزى وزگەگە قۇرمەت ەتەدى. مۇنداي يماندىلىقتىڭ جولدارى مۇسىلماندىلىقتىڭ بەس پارىزىن تولىق ورىنداۋ بارىسىندا جۇزەگە اساتىندىعىن بۇگىندە ءيمانجۇزدى، مول ادامگەرشىلىك سيپاتقا يە بولعاندار دالەلدەپ وتىر. ادامنىڭ ءناپسىسى – بويداعى پەندەگە ءتان قۇمارلىق سەزىم. جالپى ادامنىڭ ادامگەرشىلىك شىڭىنا جەتۋىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى مەن يماندىلىعىنىڭ قالىپتاسۋى – ءوزىنىڭ ناپسىسىنە يە بولۋى

يبالى قىز تاربيەلەپ، اسىل انالاردى ومىرگە دايىنداۋدا، قازاققا، يسلام ءدىنىنىڭ تيگىزگەن وڭدى ىقپالى زور بولعان. سوندىقتان، نەكە قيۋ، قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ قازاق سالتى، ەجەلگى ادەت-عۇرىپپەن ۇشتاستىرا وتىرىپ يسلام ءدىنى نەگىزىندە اتقارىلعان. ال بوزبالا، بويجەتكەن، يماندى ۇل يبالى قىز تاربيەلەۋ ءىسى وتە ناتيجەلى بولدى.  «يماندىلىق (اتاۋى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن) – بارلىق نانىم-سەنىمدەرگە ورتاق ۇعىم. ادامداردىڭ ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى، يماندىلىقتى الالاۋعا بولمايدى. قاي دىندەگى بولسىن ادامداردىڭ بارشاسىن يماندىلىققا باۋلۋ قاجەت» دەيتىن ك.د. ۋشينسكيدىڭ ءسوزى بار. ول ونەگەلى تاربيەگە ۇلكەن ءمان بەرگەن، ونىڭ نەگىزىن ءدىن دەپ ساناعان. ءدىندى ول، ەڭ الدىمەن، ونەگەلى تازالىقتىڭ كەپىلى دەپ تۇسىنگەن. ك.د. ۋشينسكي: «تاربيە حالىقتىق ىلتيپاتقا يە بولعان جاعدايدا عانا ءوز ماقساتىنا جەتەدى» - دەيدى. يمان ۇعىمى بىزدە ۇلتتىق سيپاتقا يە بولعان. يماندىلىق – ۇلتتىق شەڭبەردە شىرمالىپ قالعان تار ۇعىم دا ەمەس، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان كۇللى ەتنوس وكىلدەرى، ونىڭ ۇرپاقتارى يماندىلىق نۇرىنان تىسقارى قالۋعا ءتيىس ەمەس. ەشبىر ۇلت بۇعان قارسى بولعان دا ەمەس. يماندىلىق – قازاق ءۇشىن، جالاڭ يسلامي ۇعىم دا ەمەس. ول نانىم-سەنىم رەتىندە، قاشاننان بار، ۇلاسىپ كەلە جاتقان تۇسىنىك. ال،يماندىلىققا تاربيەلەۋ قازاق ءىلىمىنىڭ اسىل وزەگى. وسى اسىل وزەك بۇگىندەرى قوعامداعى تاربيەلىك ءىس-ارەكەتتەر مەن شارا-شارۋالاردىڭ تىرەگى بولا الماي وتىر. ونىڭ كوپتەگەن سەبەبى بار. ال،ەڭ باستىسى – قازاق پەداگوگيكاسىن – ماتەرياليستىك جانە جاۋىنگەر اتەيستىك دۇنيە تانىمى نەگىزىندە جازىلعان، سوتسياليليستىك نەمەسە «عىلىمي پەداگوگيكامەن» تەڭ كورىپ باعالاماۋدا بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ سانامىزدا ماتەرياليستىك-ديالەكتيكالىق ءادىسناما نەگىزىندە پايدا بولىپ، تانىلعان ءبىلىم عانا تەوريالىق عىلىم رەتىندە ۇعىنىلادى دا، باسقا دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن تەوريالار مەن عىلىمي پايىمداۋلار مويىندالمايدى. سوندىقتان دا بولار، ۇلتتانۋ، ادامتانۋ سول سياقتى تەولوگيالىق عىلىمدار وتە باياۋ جىلجىپ، فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ، الەۋمەتتانۋ ىلىمدەرى ۇلتتىق كەڭىستىككە كولەم يەلەنە الماي، باسقا ءبىر ءىلىمنىڭ قولتىعىنا كىرىپ، «تۋرالى» عانا تۇجىرىم-ءتۇيىن جاساۋدا، ال، قازاق پسيحولوگياسى، قازاق پەداگوگيكاسى وتكەننەن قالعان اڭىز-اڭگىمە، حيقايا ساناتىندا تالدانىپ ءجۇر. جوعارىدا از-مۇزداپ ايتىلعان .يماندىلىق, يماندىلىق تاربيە اتتى پەداگوگيكالىق كاتەگوريا ەشبىر «عىلىمي» پەلاگوگيكادا جوق، تەك شىعىس پەداگوگيكاسىندا، انىعىندا قازاق پەداگوگيكاسىندا بار. يماندىلىق تاربيەسىن جاس ۇرپاققا يگەرتۋدىڭ عىلىمي نەگىزىن فارابي، بالاساعۇني، ياسساۋي بابالارىمىز سالىپ، اباي، شاكەرىم جانە ماعجان، جۇسىپبەك دانالارىمىز تياناقتاپ قويعان. ايتالىق: قورقىت اتا بىلاي دەگەن: «تاڭىرگە سيىنباعان ادامنىڭ تىلەگى قابىل بولمايدى. ءتاڭىرىسى قۇراماسا، ەشكىمنىڭ ءبارى ەكەۋ بولمايدى. ءتاڭىرى پەندەسىنىڭ ماڭدايىنا نە جازسا، سول بولادى. ونىڭ جازۋىنسىز ادام جاماندىق كورمەيدى، اجال كەلىپ، ولمەيدى. ولگەن تىرىلمەيدى، كەۋدەڭنەن جانىڭ كەتسە، ول قايتىپ كەلمەيدى. جىگىت تىرىسىندە قاراتاۋداي قىلىپ، ءبىر كۇن تىنىم كورمەي دۇنيە جيادى، بايدى. بىراق سونىڭ ىشىنەن ول وزىنە ءتيىستى ۇلەسىن عانا جەيدى». ءابۋ ناسر ءال-فارابي: «فيلوسوفيا مەن ءدىندى شەندەستىرە قاراستىرىپ، ەكەۋىن ءبىر ساناتتاعى سانالى ءبىلىم دەپ تانىپ, فيلوسوفيانىڭ باستى ۇستانىمى – دالەل، ءدىننىڭ  وزەگى – سەنىم» دەپ تۇجىرىمداعان. فارابيدىڭ پىكىرىنشە، «...تاربيەگە كونبەيتىن، جوندەۋگە، تۇزەتۋگە كەلمەيتىن جاس بولمايدى. تەك رەتىن تاۋىپ ۇيرەتۋدەن، باۋلۋدان جالىقپاۋ كەرەك. «جامان قىلىق – ول جان اۋرۋى. بۇل اۋرۋدى كەتىرۋ ءۇشىن ءتان اۋرۋىن ەمدەۋشى دارىگەرگە ۇقساۋىمىز كەرەك» – دەيدى عۇلاما. ءال-فارابي ءوزiنiڭ وسى تۇجىرىمدارىن ارى قاراي عىلىمي جەتiلدiرە كەلiپ، تۇركi حالىقتارىنىڭ ءتالiم -تاربيەسiنىڭ نەگiزi بولعان ءۇش ءتۇرلi iلiمنiڭ: ءبىرىنشى – حاۋاس، حاۋاس ساليم، حاۋاسي حامسا زاھيريدي (تۇيسiك، iشكi بەس سەزiم جانە سىرتقى بەس سەزiم), ەكiنشi – يماني گۇل ء(ۇش ءسۇيۋ), ءۇشiنشi – جاۋانمارتلiك (اقىل، ادiلەت، راقىم) ءمانiن تۇسiندiرەدi. تۇرىك جۇرتىنىنڭ رۋحاني ۇستازى ا.ياسساۋي جۇزدەگەن مەكتەپ اشىپ، ءجۇز مىڭداعان شاكىرتكە يماندىلىق تاربيەسىن يگەرتىپ، سوفىلىق-مورالدىق ءىلىمىن جاساپ، سوپىلىق مەكتەپ پەداگوگيكاسىن قالىپتاستىرسا دا، ونىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزىن تانىپ بىلە الماي، وعان زەردە، پاراسات-پايىمىمىزدىڭ ورەسى جەتپەي بۇلتارۋمەن كەلەمىز.

(جالعاسى بار)

قوبداباي قابدىرازاقۇلى، عالىم-جازۋشى

Abai.kz