وتكەن اپتانىڭ اياعى مەن وسى اپتانىڭ باسىندا بەلگيانىڭ بريۋسسەل قالاسىندا «جاڭا قازاقستان» دەيتىن فورۋم ءوتتى. وعان ەلىمىزدەگى ءبىر توپ بەلگىلى ساياساتكەرلەر، جۋرناليستەر بارىپ، قاتىسىپ كەلدى. قاجىگەلدين قوناق بولعان القا-قوتان جيىنى جايلى، وعان ەلىمىزدەن بارعان ساياسي تۇلعالار جايلى جۇرت پىكىرى ەكىگە جارىلىپ، ءارتۇرلى بولجامدار ايتىلدى. بىرەۋلەرى – بۇل فورۋمدى ابلازوۆكە قارسى كۇش فورمۋلاسى دەپ تۇسىنسە، ەندى بىرەۋلەرى – كەرىسىنشە قاجىگەلديننىڭ قاۋقارى «جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋعا جەتەدى دەپ سەنەدى.

سونىمەن، كوكەكتىڭ 9-10 جۇلدىزىندا وتكەن فورۋمعا قازاقستاننان ۇزىن-ىرعاسى 15 شاقتى ادامنان قۇرالعان دەلەگاتسيا بارعان. بريۋسسەلگە بارعان ازاماتتاردىڭ ءبىرازى ەلگە ورالدى. ولار نە ايتادى؟ ءبىز سۇراپ بىلدىك.

- نەگە بريۋسسەل؟ شەتەلدەگى ازاماتتاردىڭ دا ويىن تىڭداعىمىز كەلدى

راسۋل جۇمالى، ساياساتكەر:

- قازىر قوعام قىزۋ تالقىلاپ جاتقان «جاڭا قازاقستان» اتتى فورۋم ەكى-ءۇش كۇن بۇرىن بريۋسسەلدە ءوتتى. نەگە ءوزىمىزدىڭ ەلدە ەمەس، بريۋسسەلدە وتكىزدىك؟ بۇعان نەگىزگى 3 سەبەپ بار. اۋەلى، وسىنداي جيىن، كەڭەس وتكىزۋ ماسەلەسى بۇرىن دا ويىمىزدا بولعان. قازاقستانداعى ەكونوميكالىق، ساياسي داعدارىس جانە ودان شىعۋدىڭ جولدارى، بيلىك ءترانزيتى جاعدايىنداعى ازاماتتىق قوعام قالاي ارەكەت ەتۋى كەرەك، جاعداي باقىلاۋدان شىعىپ كەتپەۋ ءۇشىن الدىن-الا  دايىندىق شارالارى قانداي بولۋى كەرەكتىگى تۇرعىسىندا ءبىر ورتاق تۇجىرىمعا كەلۋ ماسەلەسى ويلاستىرىلىپ جۇرگەن ەدى. ال بۇل تاقىرىپتاردى تالقىلايتىن جيىندى قازاقستاندا وتكىزۋ، بالكىم قيىنداۋ بولار ەدى. جەر ماسەلەسىنە، ءتىل ماسەلەسىنە،  بايقوڭىرعا قاتىستى جيىنداردىڭ بارلىعى ۇلكەن قيىندىقتارمەن وتكەنى بەلگىلى. ءتىپتى، مۇلدە وتپەي قالعان كەزدەر دە بولدى.

ەكىنشىدەن، بۇل جيىنعا قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ازاماتتار عانا ەمەس، شەتەلدەگى «ەلىم»، «جەرىم» دەپ جۇرگەن بەلسەندى ازاماتتار دا قاتىستى. ولار بەلگىلى سەبەپتەرمەن قازاقستاعا كەلە المايتىن ەدى.  ولار دا بەلسەندى، تاجىربيەلى ازاماتتار عوي. ولاردىڭ دا ويىن، تىڭداعىمىز كەلدى.

ۇشىنشىدەن، بريۋسسەل، ءىرى ەۋروپالىق ۇيىمداردىڭ شوعىرلانعان جەرى. شتاب-پاتەرلەرى سوندا ورنالاسقان.  ەۋروپارلامەنت، ەۋروپالىق كوميسسيا، ەۋروپالىق كەڭەس سول جەردە. اتالعان ۇيىم وكىلدەرىمەن دە كەزدەسۋ وتكىزۋ جوسپارلانعان. سوندىقتان بريۋسسەلدە باس قوستىق.

العاشقى كۇنى، قازاقستان وكىلدەرى ءوزارا ۇلكەن جيىن وتكىزىپ، پىكىر الماستىق. ۋاقىت تاپشىلىعىنا بايلانىستى، بارلىق ماسەلەنى تالقىلاپ ۇلگەردىك دەپ ايتا المايمىن. بىراق، ەڭ كەرەك ماسەلەلەر قامتىلدى.  ونىڭ ىشىندە:  قازىرگى قازاقستانىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايى،  وزگەرىپ كەلە جاتقان ايماقتىق گەوساياسي احۋال، رەسەيدىڭ باسقىنشىلىق ساياساتى، رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالار جانە ونىڭ قازاقستانعا اسەرى، قىتايدىڭ كۇش الىپ كەلە جاتقانى، اسىرەسە، قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ  ۇلكەن قىسىمعا ۇشىراپ وتىرعانى، اۋعانستانداعى جاعداي، ەكسترەميزمنىڭ ۋشىعۋى، ياعني ورتالىق ازياداعى گەوساياسي جاعدايلار ءسوز بولدى.

ەلدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي ماسەلەسى، سەبەپتەرى مەن ونى ەڭسەرۋدىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى قانداي دەگەن ماسەلە دە، سونىمەن قاتار، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار، ءسوز بوستاندىعى جاعدايى دا تالقىلاندى.

ترانزيتتىك ماسەلەگە دە توقتالدىق، ارينە. ەرتە مە، كەش پە، ءترانزيتتىڭ بولاتىنى انىق. سول شەشۋشى ساتكە قازاق قوعامى مەن قازاق بيلىگى قانشالىقتى دايىندىقپەن كەلەدى دەگەن ماسەلە بار. ول وتە وزەكتى. داعدارىسقا ۇشىراماي ما؟ سەبەبى، الەمدىك پراكتيكادا باسقا مەملەكەتەردە ءدال وسىنداي جاعدايلار بولعان. ونداي تاۋەكەلدەردىڭ الدىن الۋ شارالارى قانداي بولماق؟

ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە – كەلەشەكتە قازاقستاننىڭ تولىق پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشۋى. نەگىزىنەن تالقىلانعان ماسەلەلەر وسى بولدى. جانە ءبىر ايتا كەتەتىنى - ورتاق مامىلەگە كەلگەنىمىز. سەبەبى، بريۋسسەلدە جينالعانداردىڭ تەك ءبىر توپتىڭ وكىلدەرى عانا ەمەس، ول ءتۇرلى يدەولوگيالىق ۇستانىمداردىڭ وكىلدەرى ەكەنىن كورىپ وتىرسىز. وسى ازاماتتاردىڭ ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ورتاق كەلىسىمگە كەلۋى قۋانتادى، ارينە.

«جاڭا قازاقستان» فورۋمىن الداعى ۋاقىتتا جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىپ تۇرۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلدى. جيىن قازاقستاننىڭ ىشىندە دە، سىرتىندا دا وتكىزىلەدى.

وسى جولعى ساپار بارىسىندا ەۋروپالىق ينستيتۋتتار وكىلدەرىمەن كەزدەستىك. كەزدەسۋلەر وتە جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. ءبىزدى ولار شاقىردى. شىنشىل ءارى وبەكتيۆتى اقپارات الماستىق. جانە  ەۋروپارلامەنت وكىلدەرىنىڭ دە قازاقستانداعى جاعدايدى باقىلاپ، ساراپتاپ وتىرعانى بەلگىلى بولدى. كوپ نارسەدەن حاباردار ەكەن. ءبىز دە ءوز ۇسىنىستارىمىز بەن ناقتى اقپاراتتارىمىزدى بولىستىك.

الدىمىزداعى مامىر ايىندا استانادا ۇلكەن جيىن وتەدى. ولار «قازاقستان جانە ەۋروپالىق وداق» دەپ اتالاتىن جيىنعا قوناق بولىپ  كەلەتىن بولدى. بۇل رەسمي جيىن. ءبىزدىڭ ۇكىمەت ۇيىمداستىرىپ وتىر. وسى تۇرعىدان قاراستىرعاندا، وسى جولعى جيىننىڭ دا ماڭىزدى بولعانىن ايتار ەدىم.

ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا، ترانزيتتىك كەزەڭ تاياپ قالدى

ەرمۋرات باپي، تاۋەلسىز جۋرناليست:

- قازىر، الاڭ ارقىلى راديكالدى تۇردە بيلىككە قارسى جۇمىلۋ مۇمكىن ەمەس. فورۋمنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى وسى بولدى.  ەلدەگى بيلىكتىڭ قاينار كوزى حالىق دەيمىز عوي. حالىقتىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى.

مەملەكەتتىك ماشينالاردىڭ بارلىق تەتىكتەرىن قوسىپ،  جاپىرىپ، جانشيتىنداي الدىن الا ۇران كوتەرگەن بەلسەندىلىك ەمەس. بۇل – بريۋسسەلگە بارامىز، سول جاقتا جۇرگەن، قازاقستانعا كەلىپ، كىرە المايتىن ازاماتتارمەن بىرىگىپ، باس قوسىپ، «جاڭا قازاقستان» دەگەن ماسەلەنى تالقىلايمىز دەگەن ءسوز.

ال، «ول بيلىكپەن كەلىسىلگەن»، «بيلىكتىڭ رۇقساتىمەن» دەگەن ءسوزدىڭ بارلىعى تاپ تازا – بىلجىراق. ەشقانداي دا كەلىسىم بولعان جوق. ەگەر بيلىكپەن كەلىسىلگەن دۇنيە بولاتۇعىن بولسا – مەن وعان ءبىرىنشى كەزەكتە قاتىسپايتىن ەدىم. سەبەبى – قازاقستاننىڭ بيلىگىمەن بىرىگىپ ساياسي ويىن ويناۋعا بولمايدى. ول شاحمات تاقتاسىنا  سەنىمەن بىرگە وتىرادى دا، ۇتىلىپ بارا جاتسا، ۇستەلدىڭ  استىندا تۇرعان بەيسبول بيتاسىن الادى دا توبەڭنەن ۇرادى. سوندىقتان، بۇل بيلىكپەن كەلىسىپ، ىمىرالاسىپ جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن ەمەس.  ءيا، قوعامدى وزگەرتۋ جونىندە ىمىرالاسۋعا بولاتىن شىعار. ال ەندى ءالى باستالماي جاتقان، ءالى ءمان-مازمۇنى بەلگىسىز، تالقىلانباعان تاقىرىپتى «بۇلار بيلىكپەن ىمىرالاسىپ وسىلاي ىستەپ جاتىر دەگەن ءسوز» باسى ارتىق ءسوز، بىرىنشىدەن.

ەكىنشىدەن، بريۋسسەل فورۋىمىن وتكىزگەن ازاماتتاردىڭ كونتينگەنتىن قاراساڭ، ونداي توپتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىزدىڭ بيلىك وسىنداي ساياسي ساپارعا جىبەرمەس تە ەدى. ونىڭ ىشىنە، قۇرىپ كەتكەندە 4-5 ءوزىنىڭ «ءلاپباي تاقسىر» بوپ جۇرگەن، «قازاقستان قوزعالىستارىنىڭ اليانسى» دەگەن سياقتى ۇيىمداردى قوسىپ، سولاردىڭ وكىلدەرىن جىبەرەتىن ەدى.  قاراپ وتىرساق، بارعانداردىڭ ىشىندە بيلىكپەن ەتەنە جاقىنداسىپ جۇرگەن ەشكىم جوق.

ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا، ترانزيتتىك كەزەڭ تاياپ قالدى. مۇنىڭ ارتىندا قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى، مەملەكەتتىڭ تاعدىرى تۇر. سەبەبى، گەوساياسي جاعدايدى قاراپ وتىرساق، اناۋ شىعىستاعى قىتاي، سولتۇستىكتەگى رەسەي، وڭتۇستىكتەگى يسلامدىق تەرروريزم سەكىلدى قاۋىپتىڭ ءتونىپ كەلە جاتقانى راس.  مۇنداي جاعدايدا ءبىز قازاق قوعامىن تۇتاس مەملەكەت رەتىندە ساقتاۋدىڭ كەز كەلگەن جولىن بىرىگىپ ويلاستىرۋىمىز كەرەك.

بۇل جەردە، «ول توپتىڭ ىشىندە اناۋ بار ەكەن، مىناۋ بار ەكەن» دەگەن اڭگىمەنى قولدامايمىن. ءتىپتى، بيلىكتىڭ ءوزى شاقىرىپ اپ، وسىنداي اڭگەمە ايتىپ جاتسا، مەن وعان دا قاتىسامىن. بۇل دا تالپىنىس. ونى دا تىڭداپ كورەمىن. ول ويىن با، الدە شىن كوڭىلدەن شىققان، قوعامنىڭ، قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا دەگەن مۇددەدەن تۋعان تاقىرىپ پا؟

دەموكراتيالىق وپپوزيتسيانىڭ ىشىندە الاۋىزدىق بولۋى – بولاشاقتىڭ مۇددەسىنە قايشى. سوندىقتان، ءبىز جاڭا قۇرىلىپ جاتقان «جاڭا قازاقستان» بولسىن، تاعى دا باسقا ۇيىم بولسىن، ەڭ باستىسى قوعامعا ازاماتتىق مۇددەلىلىكپەن قاي-قايسىسىمەن دە جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە جاڭاعىداي بوس سوزدەردى مەن قولدامايمىن.

مەنىڭ كوزقاراسىم مىناۋ: ەلدەگى  بيلىك ءترانزيتى قىر استىنان تاقاپ قالعاندا ءبىر بىرىمىزبەن، «سەن اقسىڭ، سەن قاراسىڭ» دەپ وتىرۋىمىز دۇرىس ەمەس. ال وسىنداي ازاماتتاردىڭ باستارىن بىرىكتىرمەۋدىڭ ساياسي تەحنولوگياسىن قازاقستان بيلىگى 2000-جىلداردان بەرى ابدەن يگەرىپ العان. بۇل ءوزارا ىرىتكى سالۋ دەگەن بۇرىننان بار تەحنولوگيا. وسىنداي  ارەكەتتەر ءالى دە جالعاسا بەرەدى.

قازىرگى قازاقستان قوعامىنىڭ مارعاۋ جاعدايىندا، قالعىپ جاتقان قازاقتى تەپكىلەپ تۇرعىزىپ الىپ، الاڭعا بار دەيتىن جاعداي ەسكىرگەن. ول پروتسەسس جۇزەگە اسپايدى. وعان ابدەن كوزىمىز جەتتى.  وسىعان دەيىن تالاي ۇندەۋ ايتىلىپ، جۇرتتى الاڭعا شاقىردىق. كىم ەردى؟ ەرگەندەرى ارى كەتسە، 100 مىڭ شىعار، جانە ولارعا ەرگەن تاعى 100 مىڭ. ول 200 مىڭ ادامنىڭ تەڭ جارتىسى الاڭعا شىعاتىن جاعدايدا ەمەس ەدى. ءتىپتى، تانىم ورەسى، تۇيسىگى تومەن جاعدايدا بولدى. مەيلى، ورەسى جەتتى دەگەن كۇنىنڭ وزىندە ولاردىڭ ازاماتتىق ۇستانىمدارى، باتىلدىعى، ەلگە قوعامعا دەگەن ءىس قيمىل ارەكەتىمەن ساي ەمەس ەدى. وسىنىڭ بارلىعى بۇگىن ءپىسىپ جەتىلىپ، وسىنداي فورۋم قۇرۋعا اكەلدى.  مەنىڭ ايتپاعىم، جالعىز بۇل عانا ەمەس، باسقا ازاماتتار دا قاراپ جاتپاسىن. ولار قۇرعان ۇيىمنىڭ كونتەكستى ءبىزدىڭ دەموكراتيالىق، حالىقتىق بيلىك قالىپتاستىرۋعا دەگەن ىنتا-جىگەرىمىزگە ساي كەلەتىن بولسا، مەن وعان دا قاتىسامىن. بۇ جەردە، مەنىڭ جەكە باسىم، «جاڭا قازاقستانعا كىرىپ الدىم، ەشقايدا شىقپايمىن، وسىندا ومالىپ وتىرامىن» دەگەن ءسوز ەمەس. ەگەر ەرتەڭ قازاقستاندا جاڭا پارتيا قۇرىلىپ، ول شىنىندا قوعامدى وزگەرتۋگە بەت العان، «نۇر وتانعا» التەرناتيۆا بولا الاتىنداي پارتيا بولاتىن بولسا، مەن وعان دا قوسىلامىن.

جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە وتىرىپ، وزگەرىستەرگە جول باستاماۋ قىلمىس بولار ەدى!

ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر:

 - كوپ جىلدان بەرى تۇڭعىش رەت، ەلدىڭ ءىشى مەن سىرتىنداعى بىرقاتار ساياساتكەرلەر مەن جۋرناليستەر، قوعام قايراتكەرلەرى مەن قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ ەلەۋلى باسقوسۋى ءوتتى. تالقىعا سالىنعان نەگىزگى سۇراقتاردىڭ ءوزى نە تۇرادى:

ەلدىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق حال-احۋالى;

مەملەكەت الدىندا تۇرعان نەگىزگى گەوپوليتيكالىق تۇيىتكىلدەر مەن تۇيىندەر;

ەلدەگى نەگىزگى ساياسي جانە قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ داعدارىسى كەزىندە ورىن العالى جاتقان بيلىك ءترانزيتى;

ازاماتتىق قوعامنىڭ جاڭا جاعدايداعى مۇرات-ماقساتتارى، مىندەتتەرى;

قاراپايىم حالىقتىڭ قولىنا شىنايى بيلىك بەرەتىن ساياسي، سونىڭ ىشىندە كونستيتۋتسيالىق رەفورما;

ەلدەگى ساياسي تۇتقىندار، ادام قۇقى، ءسوز بوستاندىعىن شەكتەۋ ماسەلەلەرى;

جەكە جانە ارنايى ماسەلە رەتىندە ەل سىرتىنداعى قانداستاردىڭ جاعدايى، اسىرەسە قىتاي قازاقتارىنىڭ ماسەلەسى;

بيلىك پەن قوعام اراسىندا ساليقالى ديالوگ قۇرىپ، وركەنيەتتى ساياسي ورتا قالىپتاستىراتىن ينستيتۋتتاردى قۇرىپ، دامىتۋ ماسەلەلەرى.

جوعارىدا اتالعان سۇراقتار تۋراسىندا جاسى مەن كوزقاراسى ارقيلى، بىراق ەل دەپ جۇرگەن بەلسەندى ازاماتتاردىڭ باس قوسىپ، وي قوزعاۋى وتە ماڭىزدى ەدى. جيىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ قازاقستاننىڭ ەرتەڭى الدىنداعى ازاماتتىق، ءتىپتى ادامي بورىشىن سەزىنە وتىرىپ، ورتاق پىكىرگە كەلگەنى قۋانتتى. اسا زور ماڭىزى بار بۇل سۇراقتاردىڭ شەشۋىن ءبىر توپ شەنەۋنىك پەن وليگارحتاردىڭ قولىنا ۇستاتا سالۋعا بولمايدى. ءومىر دە، ساياسات تا، الدەقايدا كۇردەلى، سول سەبەپتى ونداي تاڭداۋدىڭ ءوزى قاتە ءارى ەل تاعدىرى ءۇشىن قاۋىپتى بولادى! ۇلت قامى دەپ، كەشە الاش ءۇشىن قان توككەن اتا-بابالارىمىز بەن ەرتەڭ، بىزدەن كەيىن كەلەتىن ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ار-نامىس الدىندا دا، اشىق سويلەپ، وزگەرىستەرگە جول باستاماۋ قىلمىس بولار ەدى!

وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز الداعى ۋاقىتتا دا مەملەكەت تاعدىرى تۋرالى اڭگىمەگە جۇرەگى ەل دەپ سوققان بارشا ازاماتتاردى مەيلىنشە كەڭ تارتىپ، وسىنداي كەزدەسۋلەردى تۇراقتى وتكىزۋگە ۋاعدالاستىق. ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز – ءبىزدىڭ ورتاق ارمانىمىز بەن ەركىن تاڭداۋىمىزدان تۋعان وركەنيەتتى، ادىلەتتى، دەموكراتيالىق جاڭا قازاقستان.

سول سەبەپتى دە وسى فورماتتى ءبىز «جاڭا قازاقستان» دەپ اتاۋدى ءجون سانادىق. ءوز جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى سەزىنە وتىرىپ، ءبىز بارشا سىندارلى ساياسي كۇشتەر ءۇشىن ورتاق ديالوگقا اشىقپىز.

ءبىزدىڭ وسىناۋ ماقساتتارىمىز ەۋروپارلامەنت تە، ەۋروكوميسسيا دا، ەۋروپا كەڭەسىندە وتە جوعارعى، ەۋروپارلامەنتتىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى دەڭگەيىندە قولداۋ تاپقانى قۋانتادى. بۇل جايت، اسىرەسە، الداعى مامىر ايىندا استانادا وتەتىن «قازاقستان-ەۋرووداق» پارلامەنتتىك ىنتىماقتاستىق كوميتەتىنىڭ وتىرىسى قارساڭىندا ەرەكشە ماڭىزدى.

ءتۇيىن

ءبىز بۇل پىكىرلەر توپتاماسىن ەرتەڭ دە جالعاستىراتىن بولامىز!

پىكىرلەردى توپتاستىرعان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz