تايپالىق قوعامداعى وركەنيەت ماسەلەسى

بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ باستى ماسەلەسى، ءبىر جاعىنان «رۋ-تايپانى دارىپتەپ، سول دەڭگەيدەگى سانادا قالامىز با، الدە وركەنيەتتى  ۇلت، تولىققاندى مەملەكەت بولامىز با؟!» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ بولىپ تابىلادى:

1. رۋ-تايپا، ول تەك قازاقتىڭ ەرەكشەلىگى ەمەس. ول، دامۋى العاشقى قاۋىمدىق داۋىردە قالعان افريكا، وكەانيا تايپالارىنا دا ءتان قوعامدىق جۇيە. ول، بىزدەگى مەملەكەتتىك  جۇيە سياقتى، كوسەمدەرگە باعىنادى.  ولار، جابايى اڭ-قۇستارعا تابىنسا، بىزدە دە وردەندەر ورىستارداي سۋۆوروۆ، كۋتۋزوۆ... ۇلى تۇلعالار ەمەس،  بارىس، قىران ت.ب. اڭ-قۇستاردىڭ اتىمەن اتالادى. سول افريكانىڭ تايپالارى وزدەرىن قورعاي الاتىن ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋدىڭ ورنىنا، ونداعان جىلداردان بەرى ترايباليزممەن ءبىرىن-ءبىرى قىرىپ جاتىر. ونداي قوعامدا دامۋ بولمايدى.

قازاق قالماقپەن 200 جىل سوعىستا باستارى بىرىككەن ەسىم، تəۋكە ت.ب. حانداردىڭ كەزىندە جەڭىلمەدى. ال، ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ ءۇش بي بيلەگەن كەزدە اقتابان شۇبىرىندى قىرعىنى (1723ج.)... əر دەرەكتەردە قازاقتىڭ 1/3 قىرىپ، قۇلدىققا əكەتىپ... ولار جەرىمىزدى جارىپ ءوتىپ ەدىلدەن شىقتى. Əبىلقايىر قازاقتىڭ باسىن قوسقاندا اڭىراقاي (1728 ج.) مەن بۇلانتىدا (1731 ج.) جەڭىپ، قالماقتى تارباعاتايعا دەيىن قۋدى. سودان كەيىن ءۇش بي ءƏبىلحايىردى حان سايلاماعاندا ەل بىرلىگى بۇزىلىپ، قالماقتار جەرىمىزدى قايتادان 30 جىلداي، ابىلاي قازاقتىڭ ورتاق حانى بولعانشا بيلەدى. قازاق ءۇشىن رۋ-ءجۇز مəسەلەسى ول "ەل بولاسىڭ با، əلدە بورداي توزاسىڭ با" دەگەن گاملەتتىڭ سۇراعىن قويادى. قازاقتى رۋ-جۇزگە  بولەتىندەر وزدەرىنىڭ بابالارى نە رۋ كوسەمسىماقتارى «ەلدى نەگە قالماقتان، نە ورىس وتارلاۋىنا قارسى، يساتاي-ماحامبەت، كەنەسارى ت.ب. 300-دەن استام كوتەرىلىسىندە قايدا بولدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ كەرەك. سوندا ءبىز بۇل دەرتتىڭ تۇتانسا ەلدى ىدىراتىپ قۇرتاتىن، قازاق ساناسىنداعى ەڭ قاۋىپتى ءترايباليزمنىڭ بىقسىپ جاتقان شوعى ەكەنىن تۇسىنەمىز. ونىمەن ەلدى ۋلايتىندار ۇرپاقتى رۋحاني كەمتار قىلادى. سانى قازاقتاي، 300-دەن استام. نوبەل لاۋرەاتتارى شىققان، əلەمدەگى قارجىنىڭ 1/4 بيلەگەن ەۆرەيلەر 13 رۋدان تۇرامىز دەمەيدى، ءبىز ءبىر حالىقپىز دەيدى. ال، "قۇل جينالىپ ەل بولمايتىندار" ءجۇز، رۋ، اتا... əر ءىندى كۇزەتكەن تىشقاندارداي شەكسىز بولىنە بەرەدى. سەبەبى، وندايلاردىڭ ەلدى، نە ۇرپاعىن بىرىكتىرۋگە وي، ساناسى جەتپەيدى. ال، ولار ويلاپ تاپقان ء"əرتۇرلى ۇلى تەوريالارى" - ول قاندەننىڭ سارىپ كەتكەن جەرىنەن تاپقان "باقىتتارى". قازاقشا ايتقاندا "رۋشىلدىق - ول ناقۇرىستاردىڭ سوڭعى باسپاناسى".
اتا-بابانىڭ شەجىرەسىن ءبىلۋدى بىرەۋلەر تەكتىلىكتى ساقتاۋ، رۋدى ءبىلۋ دەپ شاتاسىپ ءجۇر. كەز كەلگەن قازاقتىڭ جەتى اتاسىنا دەيىنگە شەجىرەسى ون-ون بەس رۋدىڭ وكىلدەرىنەن تۇرادى. ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ باسقا ۇلتپەن تۇرمىس قۇرىپ، جىنىستىق قاتىناستا بولاتىن سول رۋشىل قازاقتار. سوندىقتان رۋشىلدىق - ول تەك تازالىعى مەن ۇلت بىرلىگىنە كەرى اسەر ەتۋدە.

ەندى بىرەۋلەر رۋدى بىلگەن قىز الىپ-بەرىسكەنگە قاجەت دەپ ادامدى مالعا تەڭەستىرۋدە. ەسى دۇرىس ادامدار رۋسىز-اق، الاتىن كەلىننىڭ جاقىن تۋىس ەمەس ەكەنىن بىلسە بولادى عوي. الدە كەلەتىن كەلىن مەن بالاڭ سەزىمسىز مال ما؟! عاشىقتار، ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى شەشپەيدى مە؟ ونداي، ءترايبوليزمنىڭ تاراقانى بار جەرگە وقىعان، ارلى ادام تۇرمىسقا بارادى ما ەكەن؟!

ال، از قازاقتى بىرەۋىڭ ۇلى، ءبىرىڭ ورتا، ءبىرىڭ كىشى ءجۇزسىڭ دەپ بولگەننەن نە تاپتىڭ؟

ەلدى رۋ-جۇزگە ءبولۋ - ول ءبىرتۇتاس ۇلتتىق يدەياسى مەن يدەولوگياسى قالىپتاسپاعان ياعني ينستيتۋتتارى جۇيەلەنبەگەن مەملەكەتتە بولادى. ول، قوعامدى ءارتۇرلى كلاندارعا ءبولىپ كوررۋپتسيانى دامىتۋعا تاپتىرمايتىن قۇرال.

جالپى، ءححى عاسىردا گولوگرافيا، كۆانتتىق سانا مەن تەحنولوگيا داۋىرىندە الەۋمەتتىك جەلىدە رۋ-تايپالىق ماسەلەنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ ءوزى ساناداعى ارحايزم ەمەس پە؟!

بۇل جەردە قازاق قوعامى وزدەرىنىڭ تايپا كوسەمدەرى بار، ءارتۇرلى اڭمەن قۇسقا تابىنعان (بارىس، قىران وردەندەرى ت.ب.), ساكرالدىق ("و" دۇنيەلىك) قازاقستانمەن جاڭعىرامىز دەيتىن امەريكا ۇندىلەرىنە ۇقساعانىمەن، سول قۇرلىقتا اعىلشىندار قۇرعان اقش قوعامىن قۇرامىز دەپ ارماندايتىن "جاڭا ۆاسيۋكيدىڭ" ازاماتتارىنا ۇقسايدى.

بۇل، جارىق كۇندە اداسۋعا، الدانۋعا، باسقاعا جەم بولۋعا نە قۇل بولۋعا بەيىم قوعام ەمەس پە؟!

قازاقتىڭ ىشىندە ءوزى رۋىن "قازاق ەمەس، ءبىز كۇننەن جارالعانبىز" دەيتىندەر بار. تارىداي شاشىلعان قازاقتى قازىر ءبىر مولاعا جەرلەي المايتىن، ياعني ولاردىڭ باستارى «و» دۇنيەدە دە قوسىلمايتىن جاعدايعا جەتتىك.

وندايلار، قازاقتىڭ باسىن ەكى دۇنيەدە دە قوسپايدى جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى دا ۇلتتىڭ قامىن ويلامايتىن  توبىر بولىپ قالادى. ونداي ەلدىڭ بولاشاعى جوق، الدى توزاق! ونى جاقسى تۇسىنگەن وتارلاۋشىلار قازاقتى ءبولۋ ءۇشىن ءار رۋدان بولىس سايلاۋدى ويلاپ، الدىمەن ولاردى ءوزارا قىرىلىستىرىپ، سودان كەيىن قىرىپ سالدى، الاشوردانى دا سولاي 6 توپقا ءبولىپ، سوڭىنان جوق قىلدى;

2. 1700 جىلدان باستاپ ءى پەتردىڭ بۇيرىعىمەن قازاق دالاسىن وتارلاۋعا جۇيەلى كىرىسكەندە تاۋكە، ابىلقايىر، ابىلاي، بوكەي، جاڭگىر، كەنەسارى حاندار رۋ-جۇزگە بولىنگەن جانە نەگىزگى كاسىبى بارىمتا ء(بىر-ءبىرىنىڭ مالىن ۇرلاعان ەلدە بىرلىك، ءوزارا سەنىم بولمايدى) بولعان قازاق حاندىعىنىڭ بىرلىگىن ساقتاي المادى.

وتكەن تاريح وزگەرمەيدى. ودان بولاشاققا ساباعى قالادى. ونى دۇرىس پايدالانۋ ەلدىڭ بولاشاعىن ايقىندايدى.

سوڭعى مىڭجىلدىقتاعى قازاقتىڭ قىرعىندارى اقتابان-شۇبىرىندى رۋ-جۇزگە ءبولىنىپ ءبىرتۇتاس حاندىقتى ساقتاي الماعاننان بولسا،  1921-1932 جىلدارداعى جاساندى اشتىقتاعى جاپپاي قىرعىننىڭ ءبىر سەبەبى وزەن-كولدە بالىق اۋلاماۋ (جايىق پەن كاسپيدە تايداي تۋلاعان قىزىل بالىقتى دا اۋلاماپتى عوي), اڭشىلىقتى كاسىپ ەتپەۋ (سول جىلدارى ءبىر بۇركىت ءبىر اۋىلدى اشتىقتان قۇتقارعان كەزدەر بولعان), ەگىن-كوكونىس وسىرمەۋدەن بولعان.

وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق قوعامىنىڭ دامۋىنا ءۇش ءىرى كەدەرگى بولدى: ول ا). كوشپەندىلىك جانە بىرجاقتى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ;  ا). سونىڭ سالدارىنان ەگىن مەن باۋ-باقشا ەكپەۋ; ب). رۋ-جۇزگە ءبولىنۋ.

قازاق الدىڭعى ەكى كەدەرگىنى قاندى قىرعىن، بەيبىت كۇندە اشتىقتان جاپپاي قىرىلۋ  ارقىلى ءوتتى. وسى زۇلماتتار ەندى قايتىپ كەلمەس ءۇشىن سوڭعى كەسەل – ۇلتىمىزدى رۋ-جۇزگە بولۋدەن قۇتقارۋ كەرەك. الدىڭعى ەكى كەسەلدى قازاق سانالى تۇردە ءتۇسىنىپ، ونىمەن ءوزى كۇرەسكەن جوق. ياعني وعان سانالى تۇردە جەتكەن جوق. مىسالى، جاڭگىر حاننىڭ وتىرىقشىلىق ساياساتى (مەكتەپ ، اۋرۋحانا... اشۋ), ەگىنشىلىك پەن مالدى بۋدانداستىرىپ، اسىل تۇقىم الۋ تاجىريبەلەرىن قابىلدامادى.

ءبىز كوشپەندىلىكتەن وتىرىقشىلىققا وتكەنىمىزبەن ءالى كۇنگە  سانادا سول كەزدەگى:

aa). داستۇرلەردەن ارىلا الماي كەلەمىز. ول تۋرالى اۆتوردىڭ "قازاق وركەنيەتىندەگى ۇلت جانە رۋح ماسەلەسى» ماقالاسىندا (اباي سايتى).  بىز ءالى كۇنگە «ءداستۇردى تەك ساقتاۋ كەرەك» دەگەن ۇعىمدامىز. ماسەلە ونى زامانعا ساي دامىتۋدا. ءداستۇر ابوريگەن تايپالاردا مىڭداعان جىلدار بويى وزگەرمەي جاقسى ساقتالادى ياعني دامىمايدى. دامىماعان ءداستۇر ياعني قوعام قۇريدى;

ءاا). قازاق قوعامىنىڭ دەموگرافياسى دا كوشپەندىلىك كەزىندەگى بار دۇنيەسى بىرەر ات نە تۇيەگە جۇك بولاتىن راتسيونالدى ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن ۇرپاقتىڭ ءوسۋىن شەكتەۋدەن ءالى قۇتىلعان جوق. ول تۋرالى، «1970 جىلدارى وا رەسپۋبليكالارىنىڭ ىشىندە ءوسىمى ەڭ تومەن قازاقتار» دەگەن حاندينگتوننىڭ «ستولكنوۆەنيە تسيۆيليزاتسي» ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن جانە 1991 جىلدان بەرى وزبەك اعايىننىڭ سانى 13 ملن-عا (قر قازاقتىڭ سانىنا) وسكەندە، قازاقتىڭ سانىنىڭ ورالماننىڭ ەسەبىنەن ءبىر ملن-عا عانا وسكەنىن نەمەسە جالپى تابيعي ءوسىمنىڭ بولماعانىنان كورەمىز. سوندىقتان، ماماندار قازاقتى وسپەيتىن، ياعني وشەتىن حالىقتار ساناتىنا جاتقىزۋدا.

ەندى، وسى رۋ-جۇزگە ءبولۋ سياقتى ءۇشىنشى زۇلماتپەن قازاق ءوزى كۇرەسىپ، ودان قۇتىلماسا، ول كەلەسى اقتابانعا نەمەسە ودان زورىنا اكەلەدى.

3. عۇندار قۇرىپ بەرگەن قىتاي مەملەكەتى 5 مىڭ جىلدان بەرى ءبىر حالىق، ءبىر مەملەكەت، ءبىر ءدىن ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن كۇشتى مەملەكەت بولسا، تۇركىلەردىڭ تايپالار وداعىنان قۇرعان (مودەنىڭ عۇن، ەۋروپاداعى اتتيلانىڭ عۇن پاتشالىعى، بىلگە-كۇلتەگىندەردىڭ قاعاناتتارى) تولىققاندى مەملەكەتتەر ەمەس، تايپالاردىڭ əسكەري وداقتارى عانا بولدى. قورىتىندىسىندا، ولار قۇرعان «جارتىلاي مەملەكەتتەر» ىدىراپ، ءəرى جەرلەرىنەن ايىرىلىپ تاريح ارەناسىنان ءىز-ءتۇزسىز جوعالدى. سەبەبى، ەل مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسەتىن كەزدە ولاردىڭ كوپشىلىگى ءوز رۋ-تايپاسىنىڭ  نەمەسە تۇرىك قاعاناتىنىڭ ىدىراۋىنا سەبەپ بولعان ۇيعىر، قىرعىز اعايىندار ءوز مۇددەلەرىن مەملەكەتتەن جوعارى قويىپ، ەل ازاتتىعىن بوداندىققا ايىرباستاعان ساتقىندار بولدى. اقش سوتسيولوگى س.تۋلمين، «تۇركىلەردە مەملەكەتتىك جۇيە بولعان جوق»  دەپ دۇرىس ايتادى. تولىققاندى مەملەكەتتىك  جۇيە التىن وردادا دا، موعولستاندا دا... بولعان جوق. ولاردىڭ حان سارايلارى قان ساسىپ جاتتى. قازىر دە تۇركى رەسپۋبليكالارى وركەنيەتتى جولمەن بيلىك اۋىسۋعا جەتكەن جوق، ياعني ولاردى باسقاراتىن ءار ەلباسشى مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋىنا كەزەكتى كەدەرگى بولادى. رۋ-تايپالىق سانا بيلەگەن قوعامنان ەل بولاشاعىن ويلايتىن تۇلعانىڭ باسشى شىعۋى قيىن. سەبەبى، ونداي تۇلعاعا قوعامنىڭ ءوزى قارسى بولادى. بيلىك ۋاقىتىلى، زاڭدى جولمەن اۋىسپاعاننان كەيىن، ولاردىڭ ەلباسىلارىن تاقتا  ولگەنشە وتىرىپ، ەلدىڭ بولاشاعىن ويلاپ جاتقان ەشكىم جوق.

4, الەم تاريحىندا، ونىڭ ىشىندە توينبي ەڭبەكتەرىندە، "كوشپەندىلەر دامىمايتىن وركەنيەت" دەگەن ۇعىم قالىپتاستى. سەبەبى، كوشپەندىلەر  ب.د.د. ءVIىى-ىىىعع. گرەك فيلوسوفياسى، بۋدديزم، داوسيزم، يۋدايزم دامىعان "ۋاقىت ءوسىنىڭ" (ك.ياسپەرس) كەزىندە ادامزات اڭىز-ءافسانا داۋىرىنەن جۇيەلەنگەن فيلوسوفيا، ونەر، عىلىم...  ياعني وركەنيەت داۋىرىنە وتكەن كەزدى "ۇيىقتاپ قالىپ", ونىڭ ءمانىن ءالى كۇنگە (مىسالى اريستوتەل، پلاتون، ءال-فارابي...  ىلىمدەرىن) تۇسىنبەيدى. بىزدىڭ تاريح ونىڭ ىشىندە شەجىرە سول جابايى كەزەڭدە قالعان. وعان جابىساتىندار ءۇشىن ءبىزدىڭ جەرىمىز قاسيەتتى (ساكرالدى). ال، سول جەردەگى قازاقتاردا نەگە قاسيەت جوق؟ سەبەبى، وندايلاردىڭ ۇعىمىندا اتاسى بار، رۋ، ءجۇزى بار، ء"بارى باتىر" (قۇمار قاراش، ء"بىر كازاك بەس قازاقتى قامشىمەن ايدايدى" دەيدى). بىراق قازاق ۇلتى، ونىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرى، جەرىن قورعاۋ كەرەك ەكەنى ت.ب. ۇلتتىق سانا قالىپتاسپاعان.

سوڭعى مىڭ جىلدا قىرىمنان كورەي تۇبەگىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقان تۇركىلەردىڭ جەرى ءۇش ەسەگە ازايدى، ولار باس بىرىكتىرۋدىڭ ورنىنا ءبىرىن-ءبىرى قىرۋ سوعىستارىن جۇرگىزدى، الەم وركەنيەتتەرىنەن ۇيرەنىپ نە وزدەرى وركەنيەت جاساپ دامىمادى، ءوز تاريحىن ءوزى جازا المايتىن جاعدايعا جەتتى. مىسالى، رف قر-دا 1949-1991جج 500-دەن استام اتوم بومباسىن جارىپ 2 ملن ادامدى جارىمجان قىلدى. پاليگون ايماقتارىندا ونكولوگيالىق اۋىرۋلاردىڭ دەڭگەيى ورتاشا ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەن 12 ەسە جوعارى. بايقوڭىردان راديواكتيۆتى گەپتيلمەن ۇشقان راكەتالار زاردابى دا سونداي. ءبىز ءالى كۇنگە اتوم الۋ نە عارىشقا ۇشۋ تەحنولوگيالارىن يگەرگەن جوقپىز. نەگە؟ 1950 جىلدارى باتىستا، ماسكەۋدە كۆانتتىق كافەدرا، ينستيتۋتتار اشىلىپ كۆانتتىق فيزيكا، حيميا، بيولوگيانى دامىتتى. ەندى قازىرگى كومپيۋتەرلەردەن 1000 ەسە تەز، ءارى كۇردەلى ەسەپتەيتىن كۆانتتىقكومپيۋتەر شىعا باستادى. كۆانتتىق عالىمدار تەحنولوگيا مەن يننوۆاتسيادا رەۆوليۋتسيا جاساپ، ونى تۇپكىلىكتى وزگەرتەدى دەپ كۇتىلۋدە. ال، تۇركى  ەلدەرىندە وسى سالالار بويىنشا ءبىر مامان جوق ياعني ولار قازىرگى تەحنولوگيالىق وركەنيەتتەن دە 70-100 جىلعا ارتتا قالدى. بۇدان شىعۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ماسەلە سوندا!

حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى 2013 جىلدان بەرى وسى سالالاردى جۇيەلى دامىتۋ تۋرالى «قازاقستاننىڭ جاڭا يندۋستريالدىق ستراتەگياسى» جوباسىن (ىشىندە كۆانتتىق كومپيۋتەر شىعارۋ دا بار) ۇكىمەتكە ۇسىنعانمەن، ازىرگە قابىلداناتىن ءتۇرى جوق. سەبەبى، كوررۋپتسيا مەن پلاگياتتىققا داعدىلانعان مينيسترلىكتەرگە ەلدىڭ دامىعانىقاجەت ەمەس.

جالپى، بۇل قوعام جۇيەلى داعدارىستىڭ كەسىرىنەن قايتا تۇزەلمەيتىن توقىراۋدىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ تۋربۋلەنتتىك جاعدايعا ءتۇستى. ءبىز ازاتتىعىن العانىمەن دەربەس ەلدى دامىتا الماعان اراب ەلدەرىنىڭ جولىنا تۇستىك. ەندى «اراب رەۆوليۋتسياسىن» كۇتۋ قالدى؟! ەلدى قۇتقارۋدىڭ نەگىزگى جولى، ول حالىقتان تىكەلەي سايلانعان دەپۋتاتتاردان تۇراتىن پارلامەنتتىڭ ەلدى بيلەۋىنە قول جەتكىزۋ. وسى جولدى تاڭداعان، بۇرىنعى كسرو مۇشەسى ەستونيا 2012 جىلى الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى 30 ەلىنىڭ قاتارىنا كىردى.

Abai.kz