(اساي ريووي. «شوقتاي قىزىل بەلبەۋ» اڭگىمەسى. «Abai.kz» پورتالى، «ادەبيەت» ايدارى، 2018 ج. قازاق تىلىنە اۋدارعان ق. شاماحايۇلى)

جاپوندىق جازۋشى اساي ريوويدىڭ ادام ومىرىندە كەزدەسىپ تۇراتىن تەرەڭ پسيحولوگيالىق جاعدايىنا بايلانىستى جازىلعان اڭگىمەسىن تانىپ بىلۋىمىزگە سەپتىگىن تيگىزگەن جازۋشى-اۋدارماشى قۋاندىق شاماحايۇلى اعامىزعا العىسىم زور. اۋدارما ءتىلى وقۋعا وتە جەڭىل， تۇسىنىكتى，قازاقى تىلمەن وقيعا قولمەن قويعانداي ءساتتى اۋدارىلعان ەكەن. اڭگىمە وتە قىزىقتى. وقىرماندى بىردەن باۋراپ اكەتەدى. تانىمال قالامگەر، كاسىبي بىلىكتى اۋدارماشى قۋاندىق شاماحايۇلىنىڭ شىعارماشىلىق ىسىنە تابىس تىلەي وتىرىپ، وزگە حالىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن تانىپ بىلۋىمىزگە ءالى دە تالاي ۇلەس قوسادى دەگەن ويدامىن.

ادام بالاسى ومىردە ءتۇرلى جاعدايلارعا تاپ بولىپ، سونىڭ اسەرىنەن قاتتى كۇيزەلىسكە تۇسكەندە ساندىراقتاپ، پسيحيكالىق كۇيزەلىسكە ۇشىرايتىنىن ومىردەن كورىپ جاتامىز. الايدا ءبىز ونداي كورىنىستەرگە قاتتى ءمان بەرە قويمايتىنىمىز تاعى بار.

جاپوندىق اساي ريوويدىڭ «شوق قىزىل بەلبەۋ» جازۋشى كۇردەلى پسيحولوگيالىق جاعدايعا قۇرىلعان ءبىر وقيعانى باياندايدى. بالا كەزىنەن اتاستىرىلعان قىز بويجەتكەن شاققا دەيىن اتا-انالارىنىڭ ءوزارا كەلىسىمى مەن ونىڭ كۋاسىندەي بولعان قىزىل بەلبەۋگە ادال بولىپ، كەلىپ قالار دەگەن ۇمىتپەن سۇيگەن جىگىتىن كۇتەدى. قانشا ۋايىم-قايعىعا ءتۇسىپ جازىلماس دەرتكە ۇشىراسا دا، ءسوز سالعان وزگەلەرگە قاراماي اتاستىرىلعان جىگىتكە ادال بولۋى – قىز بالانىڭ ۇلكەندەردىڭ ايتقان باتا تىلەگى مەن ماحابباتتىڭ بيىك سەزىم ەكەندىگىن جوعارى باعالاۋى. جىگىتتىڭ حابار-وشارسىزدىعىنان ءۇمىتى ۇزىلگەن قىز ايىقپاس دەرتتەن كوز جۇمادى.

قىزدىڭ و دۇنيەگە اتتانىپ كەتكەنىنەن بەيحابار، سەنىمدى تۇردە ۇمىتتەنىپ كەلگەن حەيجيگە دە قىزدىڭ ءولىمى قاتتى اسەر بەرىپ， كەنەتتەن كۇيزەلىسكە ءتۇسۋىنىڭ سالدارىنان اقىل ەسىنەن ايىرىلىپ، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن تىس وزگەشە الەمگە (ترانسقا) تاپ بولادى. ءسوزدىڭ (ويدىڭ سىرتقا شىعۋى) قۇدىرەتىمەن "ەرتىستى دە كەرى اعىزۋعا بولاتىنىنداي، تەرەڭ پسيحيكالىق كۇيدە جۇرگەن حەيجي بوزبالانىڭ كوزىنە قىزدىڭ اتا-انالارى كەشقۇرىم قوناقتان كەپ اربادان ءتۇسىپ جاتقاندا كىشى قىزىنان بىردەمە ءتۇسىپ قالعانداي كورىنەدى دە، بارىپ قاراسا بالالىق شاقتاعى قىزىل بەلبەۋ بوپ شىعادى. ويتكەنى حەيجي بەلبەۋدىڭ قايتىس بولعان اتاستىرىلعان قىزىنىڭ بەلىندە قابىردە ەكەنىن بىلمەۋشى ەدى. ءسويتىپ حەيجي بەلبەۋدى تاۋىپ العانداي سەزىمدە بولىپ، بۇرىنعى الاڭسىز بالالىق شاقتا بىرگە ويناپ، بىرگە وسكەن كۇندەرىن ەسكە الىپ ەرەكشە سەزىمگە بەرىلەدى. قولىنداعى شوقتاي قىزىل بەلبەۋدىڭ قۇدىرەتى حەيجي بوزبالا مەن قىزدىڭ اراسىندا بەيمالىم سيقىرلى «بايلانىس» ورناتتى. ال جىگىت بەلبەۋدىڭ جەرلەگەندە قىزدىڭ بەلىنە وراپ قالدىرعاننان  ءالى دە بەيحابار ەكەنىن ەسكە تۇسىرە كەتەيىك.

ەزوتەريكا عىلىمى بويىنشا، قايتقان ادامنىڭ ەڭ الدىمەن فيزيكالىق دەنەسىندە تىرشىلىك بەلگىسى توقتايدى دا، 40 كۇنگە دەيىن مەنتالدىق جانە استرالدىق دەنەلەرى بويىنان تولىق شىعىپ ۇلگەرمەيدى. سول سەبەپتى دە قىز بەن جىگىتتىڭ اراسىندا «بايلانىس» ورناپ، جىگىت ترانسقا تۇكەنىن اۆتوردىڭ اڭگىمە جەلىسىنەن ۇعۋعا بولادى. اڭگىمەدە اۆتوردىڭ «جىگىت اسىعىپ جەتىپ كەلگەندە قىزدىڭ ءبىر اي بۇرىن عانا دۇنيەدەن وتكەنىن» ناقتى ايتۋى دا سوندىقتان.

قالىڭ وي جەتەگىندەگى حەيجي ساعىنا كۇتكەن قىزىمەن كوسموستىق بايلانىسى ودان ءارى جالعاسا ءتۇسىپ، (قىز دا قاتتى ساعىنىش ناتيجەسىندە سونداي كۇيزەلىستەن اۋىرىپ قايتقانى ءمالىم) ءبىر ايداي وڭمەن ءتۇستىڭ اراسىنداعىداي كۇي كەشىپ سۇيگەن قىزىمەن شىنىمەن بىرگە جۇرگەندەي بولدى، قىزىل بەلبەۋدى دە وزىمەن بىرگە ۇستاپ جۇرگەندەي بولدى! وسى تۇستا ايتا كەتەتىن نارسە، جىگىت «وزگەشە الەمدە» جۇرگەن كەزدە كىشى قىزدىڭ كەشكە تامان وعان بارىپ: «اپكەمدى اجال ايداپ اكەتتى. مۇنان وتكەن قاسىرەت جوق شىعار. مەن باعانا قىزىل ءتۇستى بەلبەۋ ءتۇسىرىپ الىپپىن، سونى ءسىز العان جوقسىز با؟ ەگەر العان بولساڭىز، ءسىز ەكەۋىمىزدىڭ باس قوسۋىمىز تاعدىردىڭ ماڭدايعا جازعانى بولادى. سول سەبەپتەن سىزگە كەلىپ تۇرعان جايىم بار. ءومىر بويى ءبىر بىرىمىزگە ادال بولۋعا انت-سۋ ىشىسەيىك!» دەپ ايتقانى، بۇل تەك جىگىتتىڭ ويى عانا، شىن مانىندە كىشى قىزدىڭ ول جىگىتكە بارۋ تۋرالى ويىندا دا بولماعان جانە بارماعان دا ەدى. بۇل كىشى قىزدىڭ كەيپىنە ەنىپ، ەلەس بوپ كەلگەن ۇلكەن قىز ەدى!

وسىلايشا، سۇيگەن قىزىنىڭ جاستايىنان اتاستىرىلعان جىگىتىنە دەگەن اق ادال، شىنايى سەزىمى تۋعان ءسىڭلىسىن كەپىلدىككە قويۋعا ءماجبۇر ەتەدى. قىزدىڭ جانى ءسىڭلىسىنىڭ كەيپىنە ەنىپ، ونى دا اپاسى سەكىلدى عاشىقتىق دەرتكە ۇشىراتىپ، بەيمالىم كۇيگە ءتۇسىرىپ، اۋرۋعا ۇشىراتادى. قايتىس بولعان اپاسى ء"سىڭلىسى سۇيگەن جىگىتىنە قوسىلعاندا عانا جانى جاي تاباتىنىن، سوندا عانا ءسىڭلىسى قۇلان تازا ايىعاتىنىن" ءسىڭلىسىنىڭ فيزيكالىق دەنەسى ارقىلى ءوز داۋىسىمەن حاباردار ەتتى. مۇنان جىگىتتىڭ اتا-اناسىنىڭ بالاسىنا دەگەن شىن جۇرەكتەرىن جارىپ شىققان اق نيەتىن، اللادان تىلەگەن تىلەگىن سىڭىرگەن قىزىل بەلبەۋدىڭ جانە اتاستىرىلعان قىزدىڭ ادال دا تىم تەرەڭدە جاتقان سەنتيمەنتالدى سەزىمىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىن تانىعانداي بولامىز.

ءيا... ماحاببات سەزىمىنە بەرىك بولۋ... بۇل بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ جاستارىمىزعا دا ەڭ قاجەت نارسە دەپ ويلايمىن. ەگەر قانداي دا ءبىر ءىسىمىز بيىك ماحابباتپەن ورىندالسا، بيىك ماحابباتقا نەگىزدەلگەن بولسا، بۇگىنگى كۇنگى قوعامداعى بولىپ جاتقان كوپتەگەن كەلەڭسىز ماسەلەلەردىڭ الدىن الار ما ەدىك... كىم ءبىلسىن؟!

جازۋشى اساي ريووي بۇل اڭگىمەسىندە كەيىپكەرلەردىڭ تەك سىرت بەينەسىن عانا سۋرەتتەپ قويماي، ولاردىڭ ىشكى جان-دۇنيەلەرى، مىنەز-قۇلىقتارى مەن سەزىمدەرىن ءتۇرلى وقيعالار ارقىلى تۇسىندىرۋگە كوبىرەك ءمان بەرگەن.

قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنداعى اساۋ تۇلپار، ۇكىلى دومبىرا، التى قانات كيىز ءۇيدى ۇلتتىق سيمۆولدار دەپ قاراساق، جاپون حالقىنىڭ دا كيىمدەرىندە بەلگە بايلايتىن بەلبەۋى ولاردىڭ ۇلتتىق سيمۆولى ەكەنى بەلگىلى. جانە ورىك-شيە اعاشتارىنىڭ گۇلدەۋى دە (ساكۋرا) جاپوندىقتار ءۇشىن كەرەمەت ۇلتتىق مەرەكە بولىپ تابىلادى جانە ول تۋرالى جازباعان ونى جىرلاماعان جاپون جازۋشىسى جوق دەۋگە بولادى. ولاي دەيتىنىم، باستاۋىش سىنىپ «مۋزىكا» وقۋلىعىندا دا («اتامۇرا» باسپاسى، 2002) «ساكۋرا» اتتى جاپوندىق بالالار ءانى بولاتىن جانە ونىڭ قىسقاشا تۇسىنىكتەمەسى بار ەدى. اڭگىمەدە قىزدىڭ ولەر الدىندا سيا ساۋىتقا جازىپ كەتكەن ءبىر شۋماق اقتىق ولەڭىندە «....تاڭعاجايىپ كوركەم ورىك اعاشى!...» دەپ جازىپ قالدىرۋى دا ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندەگى ماحاببات پەن ساعىنىش سەزىمىنىڭ ساكۋرا گۇلدەرىندەي تىم نازىك بولسا دا، «مەن وعان وتە مىقتى بولعانىمدى تۇسىنە ءبىل» دەگەنى ەدى جىگىتكە. وسىنداي سيمۆولدىق بەينەلەر قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە دە ۇلتتىق سيپات پەن مىنەزدىڭ پسيحيكالىق قىرىنان تانىلۋىنا جاعداي جاساپ جۇرگەنى بەلگىلى.

قىزدىڭ اتا-اناسى دا بوزبالا حەيجيدىڭ ءتۇبى قايتا ورالىپ كەلەتىنىن بىلمەي، بەلدىكتى قىز بەلىنە تاعىپ قالدىرۋى – ء“بارى دە وسىمەن ءبىتتى” دەگەننىڭ بەلگىسى ەدى. الايدا، سىيعا بەرىلگەن قىزىل بەلبەۋدىڭ اللانىڭ بۇيرىعىمەن حەيدجيدىڭ قولىنا قايتا ورالعانداي بولعانى – بۇل ەكى جاستىڭ اتا-انالارىنىڭ اق باتاسىنىڭ قۇدىرەتتى كۇشىنىڭ شوق قىزىل بەلبەۋدى جىگىتكە «قايتا تابىستىرىپ» ءۇمىتتى قايتا جالعاۋعا سەبەپ قىلعانى ەدى. اڭگىمەدە قىزىل بەلبەۋدىڭ قۇدىرەتى اتاستىرىلعان قىز قايتىس بولسا دا، ءبارىبىر جىگىتتىڭ باقىتتى بولعاندىعىن قالايتىنىن كورىپ بىلۋىمىزگە بولادى. باتا-تىلەكتىڭ (جاقسى ءسوزدىڭ، جاقسى ويدىڭ) الاتىن ورنىنىڭ زور ەكەندىگىن ايتقىسى كەلگەندەي اۆتور. قازاقتا دا «جاقسى ءسوز جارىم ىرىس»، «باتامەنەن ەل كوگەرەر...» دەگەن ناقىل سوزدەردىڭ بار ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، قاي حالىقتا بولماسىن ادامدىق قاسيەتتەردىڭ ورتاق ەكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى. «ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق» دەگەن ماقالدى كوبىنەسە بىرەۋدى قاتتى سوزبەن رەنجىتىپ العاندا قولدانىپ جاتامىز، الايدا وسى اڭگىمەدە اۆتور «ايتىلعان باتا تىلەكتىڭ «اتىلعان وق سەكىلدى» كوزدەگەن ماقساتىنا ءبارىبىر جەتكىزگەندىگىن» سۋرەتتەپ جەتكىزگەنىن كورۋگە بولادى.

اڭگىمەنى وقۋ بارىسىندا بەلگىلى بولىپ وتىرعان جاپون حالقىنىڭ وسىنداي قىز بالاعا قۇدا ءتۇسۋ، بەلگى سىي تارتۋ سەكىلدى سالتتارىنا ۇقساس، قازاق حالقىندا دا "اتاستىرۋ", "بەسىك قۇدا", "سىرعا سالۋ" سەكىلدى ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتاردىڭ بارى بەلگىلى. الايدا "اتاستىرۋ" مەن "بەسىك قۇدا" بولۋ سالتتارى بۇگىندە وتكەن تاريحىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە ءوز سالماعىن جويا باستاعان ادەت-عۇرىپ. حالىق اراسىندا ۇمىتىلىپ كەتپەسە دە، ونى سوڭىنا دەيىن ورىنداپ جاتاتىندارى كەم دە كەم. ال ۇل-قىزدارىمىز كامەلەتتىك جاسقا تولعاندا "قۇدا ءتۇسۋ" مەن "سىرعا سالۋ" داستۇرلەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتىرعانى قۋانتارلىق جاي بولعانىمەن، اسىرا توكپە شىعىن شىعارىپ جاتاتىن تۇستارى دا بار.

قازاق حالقىنداعى «ىرىمداپ سىيلىق تارتۋ»، «باتا بەرۋ» دەگەن سالتتارعا ۇقساس جاپونداردا دا ىرىم-جورالاردىڭ بار ەكەنىن اڭگىمە بارىسىنان بايقاۋعا بولادى. قازاق حالقىندا دا باتا سوزدەردىڭ ءمان-ماعىناسى، قادىر-قاسيەتى ايرىقشا باعالى. عىلىمدا دا ويلاۋ مەن ءسوزدىڭ قۇدىرەتىنىڭ ادام ومىرىنە تيگىزەتىن اسەرى زور ەكەندىگى دالەلدەنگەن.

قورىتىندىلاي كەلە، جاپوندىق جازۋشى اساي ريووي «شوقتاي قىزىل بەلبەۋ» اتتى اڭگىمەسىندە ءاربىر كەيىپكەردىڭ كوزگە كورىنبەيتىن قۇپيا جان-دۇنيەسىن، ىشكى سەزىمىن، پسيحيكالىق كۇيزەلىستەرىن ەسكەرە وتىرىپ، كەيىپكەرلەردى تولىقتاي تانۋىمىزعا بولاتىنىن دالەلدەپ بەردى. كەيىپكەرلەردىڭ جان دۇنيەسى ءاربىر وقىرماننىڭ جان سارايىنا جەتەتىندەي كوركەم سوزبەن ورنەكتەي ءبىلدى.

«شوق قىزىل بەلبەۋ» اڭگىمەسىنىڭ وقىرمانداردىڭ قىزىعا وقيتىن شىعارماسى بولارى انىق.

التىناي دوسانوۆا، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

Abai.kz