اللا كەشىرسىن، كەيدە سوناۋ نوعايلىنىڭ قازتۋعان، دوسپامبەت، شالكيىز، جيەمبەت جىراۋلارىن ايتپاعاندا ءتىپتى، قازاقتىڭ الداعى ءۇش عاسىردا قانداي كۇيگە تۇسەرىن  كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاتقانداي، ايناقاتەسىز ايتىپ كەتكەن موڭكە ءبيدىڭ، ونىڭ بەرجاعىنداعى ابۋباكىر كەردەرى، سارىشولاق، ەسەنگەلدى اقپان جىراۋ، قاراساقال ەرىمبەتتەردىڭ، دۋلات (باباتايۇلى), شورتانبايدىڭ جىرلارىن وقي باستاعاننان دۇنيەدە  اقىنداردان وتكەن اۋليە بار ما ەكەن دەگەن ءبىر كۇپىرلىك ويعا كەتەدى ەكەنسىڭ.

اۋليە موڭكە ايتقانى

اينىماي كەلدى الدىما

باعىمنىڭ نەدەن قايتقانى

قۇدايدىڭ كوڭىلى قالدى ما

ەلىمدى بيلەپ بارادى

كەشەگى كەلگەن قاڭعىما!

بۇل – سارىشولاق شايىر بورانبايۇلى. مۇندا ول ەلىمدى كەشەگى  كەلگەن قاڭعىما بيلەپ بارادى دەگەندە قازاق دالاسىنا ارباسىن شيقىلداتىپ، زەڭبىرەگىن كۇركىرەتىپ، نايزالى مىلتىعىن شوشاڭداتىپ قارا قۇرتتاي قاپتاپ كەلىپ ايدىندى كولدى، اسقارلى بەل مەن جايلاۋلى جەردى تارتىپ الىپ جاتقان ورىس اسكەرلەرى مەن سولاردىڭ ىزىمەن كەلىپ جاتقان مۇجىقتاردى ايتىپ وتىر.

بي، ستارشىن موينىنا

جەزدەن قارعى تاعىندى،

اعا سۇلتان، قازىلار

كاپىرگە بولدى جاعىمدى...،-دەپ دۋلات كۇيىنسە، مۇرات موڭكەۇلى:

مەن قاۋىپ ەتكەننەن ايتامىن

كەشەگى تۋعان بالانىڭ

ۇستاي ما دەپ  بىلەگىن،

شايا ما دەپ جۇرەگىن

اششى سۋعا تويدىرىپ،

قاۋعاداي شاشىن قويدىرىپ

بۇزا ما دەپ رەڭىن

ادىرا قالعىر زاماننىڭ

مەن جاراتپايمىن سۇرەڭىن،–دەپ كۇڭىرەنەدى.

ءيا، پاتشالىق رەسەي دە، ونىڭ ءىزباسارى كەڭەستىك رەسەي دە  وسى شەرمەندە دە شەرلى شايىرلار ايتقانداي قازاقتىڭ جەرى مەن سۋىن تۋ-تالاقاي قىپ باسىپ، ءبولىسىپ العان سوڭ ەندى ءتىلى، ءدىنى، ۇردىستەرى سياقتى ۇلتتىق قاسيەتتەرىنەن ايىرىپ، الدەبىر ماڭگۇرت ماقۇلىققا اينالدىرۋمەن اينالىستى. سونىڭ ناتيجەسىندە موڭكە بي ايتقان اكەسىنە قارسى سويلەپ ەجىرەيگەن ۇلى، بەدىرەيگەن قىزى، ءدۇدامالداۋ ءدىنى، الاشۇبار ءتىلى بار قازاق دەگەن ۇلت دۇنيەگە كەلدى. كوڭىلىڭىزگە كەلسە دە ايتايىق، ءبىز بۇگىندە جوعارىداعى اۋليەدەي اقىندار ايتقانداي كۇيگە تۇسكەنىمىز راس. ەگەر ەل باسقارىپ وتىرعاندار، اسىرەسە، قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن، ۇلتتىق نامىسىن وياتۋدى دەرەۋ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الماسا، تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ ون، ءجۇز جەردەن  شۋىلداسا دا ءجاي حالىقتىڭ سانا-سەزىمى ەشقاشان وزدىگىنەن ويانبايدى. ال، عاسىرلار بويى ورىس وتارشىلدىعىنىڭ قۇرساۋىندا ءتىلى شۇبارلانعان، اجەسى نەمەرەسىمەن ورىسشا سويلەۋدى شەن دە، ءسان دە كورەتىن قازاقتىڭ ساناسىن سەنى ادام قىلعان ورىس دەگەن قۇلمىنەزدەن ايىرماۋ ءۇشىن سوناۋ پاتشالىق رەسەي زامانىندا شىعارىلعان اۋليە گەورگي لەنتاسى دەگەندى جىل سايىن 9-شى مامىر قارساڭىندا قازاقتاردىڭ ۇلكەن-كىشىسىنىڭ موينىنا، توسىنە، كولىگىنە تاعىپ قويساڭ دا جەتىپ جاتىر ەكەن. قازىر ءدۇنيا جۇزىندە رەسەيدەن باسقا نە ەۋروپانىڭ، نە امەريكانىڭ، نە افريكانىڭ بىردە-ءبىر مەملەكەتى تويلامايتىن جەڭىس كۇنى دەگەن مەيرامدى رەسەيگە قوسىلىپ قازاقستان تويلايدى. وعان كەيىنىرەك توقتالارمىز. ال 9-مامىر قارساڭىندا قازاقستانداعى رەسەي ەلشىلىگى قازاقتارعا شۇلەن تاراتقانداي تاراتاتىن اۋليە گەورگي لەنتاسى دەگەن نە نارسە؟ بۇل سارىالا تاسپانى رەسەيدىڭ قازاقستاننان باسقا رەسپۋبليكالارداعى ەلشىلىكتەرى جۇرتقا تاراتپاق تۇگىل كورسەتۋگە دە قىمسىنادى. بۇل وردەن العاش رەت سوناۋ ورىس-تۇرىك سوعىسى (1769-1774) كەزىندە ورىس ساربازدارىن (سولداتتارىن) جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن حريستيانداردىڭ ءدىني كوسەمىنىڭ ءبىرى گەورگيدىڭ اتىنان تاعايىندالدى. قانشا پاتشاسى مەن پرەزيدەنتى وزگەرىپ جاتسا دا رەسەيدە ەڭ الدىمەن ورىستىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ساياساتى وزگەرمەيدى. كسرو-نى باسقارعان كرەملدەگىلەر دە وزدەرى «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتايتىن سوعىس كەزىندە 1942 جىلى بۇل وردەندى قايتا قالپىنا كەلتىردى. ەندى ونى بۇگىنگى رەسەي قايتا جاڭعىرتىپ (1992 جىلدان) وتىر. ايتپاقشى، سوعىس الدىندا مال تيەيتىن قىزىل ۆاگوندارمەن ماسكەۋ قازاقستانعا اۋىل-اۋىلىمەن اكەپ توككەن ءازىربايجاندار، مەسحەتتەر، چەچەندەر، قاراشايلار، وزگە دە ۇلت وكىلدەرى ونى «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ مويىندامايدى. ال ۋكراينا، لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا، مولدوۆا، كەڭەس وكىمەتى  داۋىرلەپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە «جەڭىس تويى» دەگەندى تويلاپ قارىق قىلعان جوق. بۇل كۇن گەرمانيادا «قارالى كۇن» رەتىندە اتاپ وتىلەدى. ال عىلىم-ءبىلىمى، ادەبيەتى مەن ونەرى، مادەنيەتى مەن ونەركاسىبى دامىعان، الەمدەگى وزىق ويلى ەلدەردىڭ بىرىنەن سانالاتىن ىرگەلى ءبىر ەل قارالى كۇن دەپ ەسەپتەيتىن كۇندى «جەڭىس كۇنى» دەپ، «زا رۋسسكي نارود»، «زا رۋسسكۋيۋ ارميۋ»، «زا روسسيۋ» دەپ توستاقان تولى اراقتى سۋشا ءسىمىرىپ، دۋمانداتىپ توي-تويلاۋ مادەنيەتتى حالىقتىڭ ىستەيتىن ءىسى ەمەس. جالپى قاسيەتتى، يسلام دىنىندە «جەڭىس تويى» دەگەندى تويلاۋ دا كۇنا. ويتكەنى، «جەڭىستىڭ» جولىندا ەكى جاقتان دا ءجۇز مىڭداعان، ميلليونداعان جازىقسىز پەندەنىڭ قانى توگىلدى. ءوز اكەم ساحي مارحۇمدى اتا دەپ اتايتىنمىن. ول كىسى ءدىني كىتاپتى ءبىراز وقىعان ادام-دى. بىردە «اتا، سوعىستا قانشا نەمىستى ءولتىردىڭ؟» دەگەنىم بار. سوندا ول «قوي-ءا! قايداعىنى ايتپا! نەعىلام ونىڭ قانىن توگىپ. ول دا ءبىز سياقتى كاماندىرلەرىنىڭ، ۇكىمەتىنىڭ ايداپ سالۋىمەن امالسىز كەلە جاتقان قۇدايدىڭ پەندەسى. اپەسەرىمىز: «ءىستىرلاي» دەپ بۇيرىق بەرگەندە عانا باسىمدى تومەن سالىپ،  جەرگە قاراتا كوزىمدى جۇمىپ، اتىپ-اتىپ  جىبەرەتىنمىن»-دەپ ەدى قايران، اكەم!

«كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدى-ادەتى نادان ادامنىڭ» دەپ اسىل تەكتى يبراھيم (اباي) ايتقانداي كەڭەستىك يدەولوگيا ەتى مەن سۇيەگىنەن ءوتىپ، قانىنا ءسىڭىپ قالعان بۇگىنگى قازاقتارعا «بۇل ءبىز ءۇشىن وتان سوعىسى ەمەس» دەسەڭ اكەلەرىمىز وسى سوعىسقا قاتىسقان، اۋزىڭدى جاپ دەيتىنىن دە كورىپ ءجۇرمىز. ولار اكەلەرى ول سوعىسقا ءوز ەركىمەن بارماعانىن، ونىڭ الدىندا رەسەي قولدان جاساعان اشارشىلىقتاردى، نەشە ءتۇرلى تاركىلەۋ، حالىق جاۋى، امەريكانىڭ، جاپونيانىڭ تىڭشىسى، جەر اۋدارۋ، اتۋ-اسۋ سياقتى زوبالاڭنىڭ تالايىن باستان وتكەرگەن بايعۇس حالىق رۋحى تاپتالعان، ارنارسەدەن قورقىپ، ۇركىپ وتىراتىن جانە ماسكەۋ نە ايتسا سونى ىستەيتىن قاراڭعى توبىرعا اينالدىرىلعانىن ايتساڭ دا تۇسىنبەيدى. ايتپاقشى، ورىسپەن كىندىگى ءبىر باۋىرلاسى دەرلىك ۋكراينانىڭ رەسەيدەن كەتىسۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى «جەڭىس كۇنىنە» دەگەن كوزقاراستىڭ ەكىتۇرلىلىگىنە بايلانىستى ەدى. رەسەي ءوز قولاستىنداعى كەز-كەلگەن ۇلتتى ساناسىز ماڭگۇرتكە اينالدىرۋدىڭ ونداعان، جۇزدەگەن ءتاسىلىن قولدانىپ كەلەدى. ەگەر سول ۇلتتان باس كوتەرەر، ۇلتىنىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن ءتىرىلتىپ، ساناسىن وياتاتىن نەمەسە ازاتتىق الۋعا ۇندەيتىن بىرەۋ شىعا قالسا رەسەي باسشىلىعى دەرەۋ ونىڭ كوزىن قۇرتۋدى، ەڭ بولماسا ادامدار اراسىنا، ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋشى ەتىپ كورسەتۋدى دەرەۋ قولعا الادى. مىسالى، ۋكراين حالقىنىڭ ۇلتشىل ازاماتى بەندەرانى ولار باسقا ۇلتتاردىڭ دا، ءتىپتى، ءبىرسىپىرا ۋكراينداردىڭ دا ساناسىنا  ەڭ جەكسۇرىن، ەڭ جاۋىز، وتانىن ساتقان كىسى رەتىندە ءسىڭىرىپ تاستاعان. ال بەندەرا ءوزىمىزدىڭ كەشەگى الاش ارىستارى سياقتى ۋكراين حالقىنىڭ قامىن ويلاۋمەن وتكەن ەر دە، ءور تۇلعا. رەسەيدىڭ وسىنداي ساناسىزداندىرۋ ساياساتى قازاق جەرىندە زور شەبەرلىكپەن ءجۇرىپ جاتقانىن ەشقانداي «نۇر وتان»، ەشقانداي «اقجول» پارتياسىنىڭ مۇشەسى، نە دەپۋتات بولماسا دا،  ەشقانداي جۋرفاك، پوليتفاك بىتىرمەسە دە كوكىرەك كوزىمەن اڭعارعان ەسەنگەلدى اقپان جىراۋ كەڭەس ۇكىمەتى قۋدالاعاسىن ءوزى تۋعان اقتوبە ايماعىنان قاراقالپاق اۋىپ بارا جاتىپ «سارىارقانىڭ دالاسى-اي، اشالى توعاي اعاشى-اي، شەر-شەمەندەي قاينايدى-اۋ» كوكىرەكتىڭ ساناسى-اي، ساناسىز بولىپ باراسىڭ سارى قازاقتىڭ بالاسى-اي»-دەپ سول زاماندا-اق ءبىزدىڭ وسىنداي «ءشۇبارتىل» «ءدۇدامال ءدىن» كۇيگە ءتۇسىپ بارا جاتقانىمىزدى ايتقان-اۋ، ءا؟ ول كەزدە قازاقتار سارىارقا دەپ ءبىر شەتى اتىراۋ، اقتاۋدان بۇگىنگى تورعاي وڭىرىنە شەيىن رەسەيمەن شەكارالاسىپ جاتقان ۇلانعايىر ولكەنى ايتقان. ماحامبەتتىڭ «ارقانىڭ قىزىل يزەنى»، قۇرمانعازىنىڭ  «سارىارقاسى» دا سول ءوڭىر.

ءيا، باتىس ءوڭىرىنىڭ اقىن-جىراۋلارىن وسىنداي جىرلارىن وقىپ وتىرىپ، سول بەيباقتار وسى كۇنگى قازاقتاردىڭ موينىنا گەورگيدىڭ سارى لەنتاسىن تاعىپ الىپ «سپاسيبو، دەدۋ، زا پوبەدۋ!»-دەپ كايىپكە ءتۇسىپ شۋىلداپ جۇرەتىنىن دە بىلگەن بە دەپ قالاسىڭ. ول زاماندا وسى وردەندى قازاقتىڭ ورىسقا تيگەن قىزىنان تۋعان گەنەرال كورنيلوۆ تاعىپ ءجۇرىپتى. ال وسى «جەڭىستىڭ» 70 جىلدىعىنا ارنالعان، ماسكەۋدە وتكەن اسكەري پارادقا بەلورۋس پرەزيدەنتى ا.لۋكاشەنكو دا كەلگەن جوق. ونىڭ ەسەسىنە قازەكەمدەر اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي دۇرىلدەتىپ تويلاۋمەن بولدى. سولاردى كورىپ وتىرعاندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ورىس وتارشىلدارى رەسەيدىڭ قولاستىنداعى باسقا حالىقتاردى مايمىل ويناتقانداي قىلدى» دەگەنى ەسكە تۇسە بەرەدى ەكەن.

كۇيىنگەننەن

ات ۇستىندەگىسى نامىسسىز، ارسىز كىل كەردەڭ،

اقساقالدارى ساقالىن ساتىپ كۇن كورگەن

جۇرتىمدى كورىپ جابىرقاۋ ءسوزدى كوپ جازدىم

ەسى بار قازاق ەڭىرەپ جىلار جىر-شەرمەن،-دەۋگە دە باردىق.

مەيرام، مەرەكە دەگەندەردىڭ ءوزى ۇلكەن تاربيەلىك، تاعلىمدىق جانە ساياسي ءىس-شارا. ول ءبىر ۇلتتىڭ باسىنان وتكەرگەن تاعدىرىنا، تاريحىنا، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە سايكەس كەلسە، ەكىنشىسىنىكىنە مۇلدە قاراما-قايشى بولادى. سوندىقتان، نەنى تويلاپ، نەنى مەيرامداساق تا وسى جاعىن ويلانىپ الايىق، تاۋەلسىز قازەكە!

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz