ايتەمىز-بۇيتەمىز دەگەن اڭگىمە ايتقانعا عانا جاقسى. مىسالى، جەلتوقسان تامامدالىپ، قويان جىلىنىڭ جونى كورىنگەندە-اق ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ: «2011-ءشى جىلدىڭ باسىمدىعى: ءبىزدىڭ بارلىعىمىز قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋىمىز كەرەك نارسەلەر - ينفلياتسيا مەن الەۋمەتتىك ماڭىزدى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسىن رەتتەۋ ماسەلەسى بولادى»، - دەگەن-ءدى. تىڭداعان جۇرتتى «ە، باسە» دەگىزەردەي ادەمى ءسوز. بىراق رەتتەلگەن نە بار؟ تۇك تە جوق. ازىق-تۇلىك باعاسى قىمباتتاعان ۇستىنە قىمباتتاپ جاتىر. ءتىپتى قىمباتشىلىق دەيتىن دوكەيىڭىز سوزگە ۇتقىر بولعانمەن، ىسكە شورقاق ۇكىمەتتى شالقاسىنان ءتۇسىرىپ، كەۋدەسىنە ءمىنىپ العانداي اسەر قالدىرادى.

سىرتقى
ساۋداعا سىن كوپ
سول جيىندا پرەمەر-مي¬نيستر ازىق-تۇلىك باعاسى بۇگىنگى كۇنى بۇكىل الەمدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى ماسەلە دەگەندى دە جۇرت جادىنا سالىپ قويعان. ارينە، مۇنى كارىم ءماسىموۆ اسپاننان الدى دەي المايمىز. ءبىرىنشى كەزەكتە ول «قىمباتشىلىق قازاقستانعا عانا قاتىستى ەمەس، بۇتكىل دۇنيە ءجۇزى» وسى ماسەلەمەن ارپالىسىپ جاتىر» دەگەندى ايتىپ، ۇرەي بيلەگەن ءوز ۇكىمەتىن اقتاپ قالۋدىڭ امالىن جاساعان ەدى.

ايتەمىز-بۇيتەمىز دەگەن اڭگىمە ايتقانعا عانا جاقسى. مىسالى، جەلتوقسان تامامدالىپ، قويان جىلىنىڭ جونى كورىنگەندە-اق ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ: «2011-ءشى جىلدىڭ باسىمدىعى: ءبىزدىڭ بارلىعىمىز قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋىمىز كەرەك نارسەلەر - ينفلياتسيا مەن الەۋمەتتىك ماڭىزدى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسىن رەتتەۋ ماسەلەسى بولادى»، - دەگەن-ءدى. تىڭداعان جۇرتتى «ە، باسە» دەگىزەردەي ادەمى ءسوز. بىراق رەتتەلگەن نە بار؟ تۇك تە جوق. ازىق-تۇلىك باعاسى قىمباتتاعان ۇستىنە قىمباتتاپ جاتىر. ءتىپتى قىمباتشىلىق دەيتىن دوكەيىڭىز سوزگە ۇتقىر بولعانمەن، ىسكە شورقاق ۇكىمەتتى شالقاسىنان ءتۇسىرىپ، كەۋدەسىنە ءمىنىپ العانداي اسەر قالدىرادى.

سىرتقى
ساۋداعا سىن كوپ
سول جيىندا پرەمەر-مي¬نيستر ازىق-تۇلىك باعاسى بۇگىنگى كۇنى بۇكىل الەمدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى ماسەلە دەگەندى دە جۇرت جادىنا سالىپ قويعان. ارينە، مۇنى كارىم ءماسىموۆ اسپاننان الدى دەي المايمىز. ءبىرىنشى كەزەكتە ول «قىمباتشىلىق قازاقستانعا عانا قاتىستى ەمەس، بۇتكىل دۇنيە ءجۇزى» وسى ماسەلەمەن ارپالىسىپ جاتىر» دەگەندى ايتىپ، ۇرەي بيلەگەن ءوز ۇكىمەتىن اقتاپ قالۋدىڭ امالىن جاساعان ەدى.
حالىقتىڭ قارنىن تويدىرۋ بارشا شارۋانىڭ الدىنا شىققانى دا راس. ەگەر ەڭ قاجەتتى دەگەن ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن الداعى ۋاقىتتا بارىنشا ارتتىرماسا، ادامزاتتىڭ احۋالى قازىرگىدەن دە تومەندەيدى دەيتىن مالىمەتتى باسقا ەمەس، بۇۇ-نىڭ ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمى تاراتىپ وتىر. ولارعا سەنسەك، 2011 جىلى ەڭ كەدەي ەلدەردە ازىق-تۇلىك 11 پايىز، ازىق-تۇلىككە زارۋلىگى جوعارى ەلدەردە 20 پايىز قىمباتتايدى. جىلدىڭ سوڭىنا قاراي دۇنيەجۇزى بويىنشا ءداندى داقىلدار قورى 7 پايىز، ونىڭ ىشىندە ارپا 35 پايىز، جۇگەرى 12 پايىز، استىق 10 پايىز ازايادى.
•    الايدا ءماسىموۆتىڭ ايلاسىندا استار بار. ايتالىق، ازىق-تۇلىك قىمباتتاسا، كىمدەر جاپا شەگەدى؟ ارينە، وزدەرى ەشتەمە وندىرمەيتىن يمپورتقا تاۋەلدى ەلدەر الدىمەن جۇتايدى. كەرىسىنشە، اگرارلى مەملەكەتتەر پايدا تابۋعا ءتيىس. سوندا قازاقستان بۇل تاراپتىڭ قايسىسىنا جاتادى؟ ارينە، ەكىنشىسىنە. ەندەشە، الەمدەگى ازىق-تۇلىكتىڭ تاپشىلىعىنان ءبىزدىڭ ۇكىمەت نەگە قورقۋى كەرەك؟
راسىن ايتقاندا، قازاقستان¬نىڭ اگرارلىق سالاداعى سىرتقى ساياساتى تىم ءالسىز. بۇعان ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. 2009 جىلى پرەمەردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ومىرزاق شۇكەەۆ باستاعان قازاقستاندىق دەلەگاتسيا قىتايعا ساپار شەككەن. قورىتىندىسىندا ءو. شۇكەەۆ پەن قحر-دىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسى پرەمەرىنىڭ ورىنباسارى ۆان تسي ششان قول الىسىپ، شەشىم قابىلدادى. نە تۋرالى؟
قىتايعا جانە قىتاي ارقىلى وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىنە 3 ملن توننا استىق شىعارۋ جونىندە. ونىڭ قورىتىندىسى تۋرالى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اقىلبەك كۇرىشباەۆ: «وڭ¬تۇستىك كورەيا، فيليپپين، جاپونيا ەلدەرى ءبىزدىڭ بيدايعا قىزىعىپ وتىر. ويتكەنى بىزدە ساپالى. باسەكەگە قابىلەتتى. جاڭا قىتاي جاعى بۇل ماسەلەنى قولداپ، ترانزيت جونىندە ءتيىستى ۆەدومستۆاعا تاپسىرمالار بەردى»، - دەگەن بولاتىن. ەندى وسى كەلىسىمنىڭ اياعى نە بولدى؟ ەكى دە ءبىر بولدى. كەلىسىمنىڭ قۇجات-قاعازدارى استىق ساتپاق تۇگىلى، وشاققا تامىزدىق بولۋعا تاتىماي قالدى. كۇنى كەشە ازىق-تۇلىك كەلىسىم-شارت كورپوراتسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بەيبىتحان قابدراح¬ما¬نوۆ: «2009 جىلدان بەرى ءبىز استى¬عىمىزدى قىتاي باعىتىندا جانە قىتاي اۋماعى ارقىلى ەكسپورتتاۋعا تىرىستىق. بۇگىنگە ول ارەكەتىمىزدەن تۇك شىقپادى. قىتايلىق تاراپ استىق ەكسپورتىنا قاتاڭ تالاپ قويىپ وتىر. ءبىز استىقتى قاپتاپ، كونتەينەرگە سالىپ، ودان سوڭ استىقتى تاسىمالداۋشىعا تيەۋىمىز كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، بىزدەگى دوڭعالاق جۇپتارىنىڭ ولشەمدەرى ءارتۇرلى. ءبىر جاعىنان، قىتايدىڭ تاماشا استىق ءوندىرۋشى ەكەنى دە قيىندىق تۋعىزۋدا»، - دەپ قاراپ وتىر.
مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ بۇل دەگەنىڭىز - قىتاي ءۇشىن ەكىجاقتى كەلىسىمنىڭ قۇنى كوك تيىن دەگەن ءسوز. ايتپەسە ءبىر جارىم ميلليارد حالىقتى اسىراپ وتىرعان قىتايعا 3 ملن توننا بيداي دەگەنىڭىز نە تۇرادى، ءتايىرى. ءوزى تۇتىنباعاننىڭ وزىندە، وتكەل قىزمەتىن اتقارسا، ودان پايدا تاپپاسا، زالال شەكپەس ەدى عوي.
ال ەندى قاراڭىزشى، مۇناي مەن گاز كەنىشتەرىنىڭ ەڭ مايلى بولىكتەرىن قىتايعا ۇستاتىپ قويعان قازاقستان وسىنداي تالاپتاردى ولارعا نەگە قارسى قويا المايدى؟ ماسەلەن، كەندى يگەر، بىراق جۇمىسشىلاردى تەك قازاقستاننان الاسىڭ، ولارعا بالەن اقشا تولەيسىڭ، ەكولوگيالىق احۋالعا زيان كەلتىرسەڭ، كەلىسىم كۇشىن جويادى دەگەن ءتارىزدى. بىراق ءبىزدىڭ ۇكىمەت ويتپەيدى. ەندەشە، سىرتقى ساياسات ءالسىز دەمەگەندە، نە دەيمىز. ال قىتايدىڭ استىق ساۋداسىنا قاتىستى بۇلت ەتپە مىنەزىن ءتۇيسىنۋ اسا قيىن ەمەس ءتارىزدى. بۇل، ءسىرا، قازاقستاننىڭ كەدەندىك وداققا كىرىپ، رەسەيدىڭ قولتىعىنا باس سۇققانىنا قىتايدىڭ قيتىققانى بولسا كەرەك.

رەسەيگە نە دەپ رەنجيسىڭ؟
كۇنى كەشە تەلەديداردان ءبىر كوكەمىز كەدەندىك وداقتىڭ ەلىمىزگە اكەلەر پايداسى تۋرالى ءبوسىپ وتىر. وعان سالساق، كەدەن¬دىك وداق وزگەدەن بۇرىن قازاقستانعا كول-كوسىر تابىس اكەلەدى ەكەن. دەمەك، بىرلەسۋ - ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ كورەگەن ساياساتىنىڭ جەمىسى-ءمىس. قالايشا دەيسىز عوي، مىسالى، قىتاي مەن قىرعىزستاننىڭ تاۋارلارى ءبىزدىڭ ەلىمىزبەن سالىستىرعاندا، اناعۇرلىم ارزان. سوندىقتان ولارمەن بىرلەسكەن جاعدايدا قازاقستان ۇتىلار ەدى. ال رەسەي مەن بەلارۋستا باعا بىزدەگىدەن الدەقايدا قىمبات. سوندىقتان بۇل جايتتىڭ ءوزى كاسىپورىندارىمىزدىڭ جۇمىسىنا جان كىرگىزىپ، ءوندىرىس كو-لەمىن ارتتىراتىن كورىنەدى. ياعني سۇرانىس كوبەيەدى دە، تىرشىلىك قىز-قىز قاينايدى. ەندەشە، قايدا سول قايناپ جاتقان كاسىپورىندار؟ جوق.
ەستەرىڭىزدە بولسا، وتكەن جىلى جانارماي باعاسى شارىقتاپ شىعا كەلگەن. بۇعان اركىم ءار¬تۇرلى دولبار جاسادى. ال «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى قايىرگەلدى قابىلدين سوندا قىمباتشىلىقتىڭ قايدان كەلىپ جاتقانىن ءتۇسىندىرىپ بەرگەن.
«كەدەندىك وداق قۇرىلعاننان كەيىن، باعا تەڭەسۋگە ءتيىس. مۇمكىن، رەسەيدە، جاقىندا پرەمەر-مينيستر ۆلاديمير پۋتين ايتپاقشى، جانار-جاعارماي باعاسى تومەندەيتىن شىعار. بالكىم، بىزدە ءسال كوتەرىلەتىن شىعار. ايتەۋىر ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر ءبىر باعاعا توقتايتىنىمىز انىق»، - دەگەن ەدى ول.
بىراق رەسەيدە باعانىڭ «توقتايتىن» ءتۇرى جوق. قاڭتاردىڭ وزىندە جانار-جاعارماي قۇنى 2% قىمباتتاپ، 23 رۋبل 36 كوپەەكتى قۇرادى. ەندى بىزدە دە باعا كوتەرىلەدى دەگەن اقپار بار. ال جانارماي قىمباتتاسا، ءبارى قىمباتتايتىنى بەلگىلى. ال باعا نەگە تەڭەسۋى كەرەك؟ ويتكەنى قازاقستاندا باعا ارزان بولسا، الىم-سالىقتان جۇرداي كەدەندىك وداقتىڭ كەسىرىنەن رەسەيگە تاسىمالدانا باستايدى. ەندى وسى تۇيتكىل تەك جانارمايعا عانا قاتىستى ما؟ جوق، ازىق-تۇلىككە دە قاتىستى.
ماسەلەن، وتكەن جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى 25,6 ملرد تەڭگەنىڭ ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن ءوندىرىپتى. بۇل، 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا، ءونىمدى¬لىك دەڭگەيى 14,4 % ارتقانىن كورسەتەدى. تاراتىپ ايتساق، كۇنباعىس مايىن ءوندىرۋ - 9,2, سارى ماي - 1,5, قالبىرعا سالىنعان ەت - 1,6, شۇجىق - 1,5, ءىرىم-شىك پەن سۇزبە - 1,3, قال¬بىر¬لان¬عان بالىق - 6,9, ماكارون ءونىمى - 15,5, ءسۇت - 10,5, جاڭا پىسىرىلگەن نان - 10,8, ۇن ءوندىرۋ 5,9 پايىز كوبەيگەن.
•    مىنە، سويتكەن ورال ءوڭىرى دە قىمباتشىلىقتىڭ قۇرساۋ¬ىنان تىس قالا المادى. جۋىردا نان باعاسى 55-60 تەڭگەگە كوتەرىلدى. كارتوپتىڭ 130 تەڭگەدەن كەمى جوق. نەگە بۇلاي؟ ويتكەنى رەسەيمەن شەكتەسەتىن وبلىستاردىڭ بارىندەگى ازىق-تۇلىك ونىمدەرى شەكارا اسىپ جاتىر. بىراق بۇل تۋرالى ەشكىم ءتىس جارىپ ەشتەمە ايتپايدى. ءتىپتى ازىق-تۇلىك باعاسى نەگە اسپاندادى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەن ساراپشىلار دا بۇل جايلى بىردەمە دەۋدەن اۋلاق.
ال قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ تاعامداردىڭ باعاسىن تۇراقتاندىرۋ ماقساتىنداعى ءىس-شارالارىنان دا جۇيەلى جۇمىستى كورە المايسىز. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ العا قويعان باستى مىندەتى - 2015 جىلعا قاراي رەسەيگە وتكىزەتىن 60 مىڭ توننا ەتتىڭ شارۋاسىن قاۋجاۋ. «مىنە، ءبىز ءبۇيتىپ جاتىرمىز» دەگەندەرى دە وسى اڭگىمەنىڭ توڭىرەگىنەن اسپايدى.
شىندىعىنا كەلسەك، رەسەيگە ەت وتكىزگەننەن گورى، رەسەي ارقى¬لى استىق تاسىمالداعان ءجون ەدى. بۇرىن عوي، ەكى باسقا ەل بولدىق. ول تۇستا رەسەي ءوز بيدايى ءوتىپ بولعانشا، قارا تەڭىز¬دەن قازاق بيدايىنا وتكەل بەرمەيتىن. ەندى وداقتاسپىز.
ونىڭ ۇستىنە، وتكەن جىلى كورشى¬مىز قۇرعاقشىلىققا وڭباي ۇرىنىپ، ەگىستىگىنىڭ جارتىسىنان ايىرىلىپ قالدى. ولاي بول¬سا، قازاق بيدايىنىڭ قارا تەڭىز ارقىلى زىرقىرايتىن كەزەڭى، مىنە، وسى ەمەس پە ەدى.
وكىنىشكە قاراي، وداقتاس بولعان سوڭ، استىق ساتۋدان قينالمايمىز دەيتىن پىكىر انشەيىنگى كوپ ەسەكدامەنىڭ ءبىرى بولىپ قالاتىن سىڭايلى. وتكەن جىل-دىڭ سوڭىندا رەسەي «قۇرامىنان كەكىرە ءارامشوبىنىڭ تۇقىمى تابىلدى» دەگەن جەلەۋمەن 19 ۆاگون قازاق استىعىن كەرى قايتارىپ جىبەردى. جانە مۇنى ءدۇيىم ەلگە ەستىرتىپ تۇرىپ ايتتى.
•    سوندا بۇل نە دەگەنى؟ «كوردىڭدەر مە، قازاقتاردىڭ استىعى ساپاسىز» دەگەن ءسوز - بۇل. وداقتاس، نيەتتەس ەل وسىنداي ءسوز ايتا ما؟ بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ رەسەيدىڭ ءالى دە باياعى ءالسىزدى تىزەگە سالعىسى كەپ تۇراتىن الكەۋدە مىنەزىنەن ارىلماعانىن بىلدىرەدى. سونى كورىپ-ءبىلىپ تۇرىپ، كەدەندىك وداققا كىرگەننەن كەيىن، رەسەيگە رەنجۋدىڭ نە ءجونى بار؟

ىشكى ساياسات تا ءىرىپ تۇر
جاسىراتىنى جوق، بيلىك تاراپىنان قىمباتشىلىققا قارسى ناقتى ءبىر شارا قولعا الىندى. جاڭا جىلدان باستاپ، ۇكىمەت زەينەتكەرلەردىڭ زەينەتاقى مولشەرىنە 30 پايىزدىق ۇستەمە قوسىپ قويدى. 2011 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە بيۋدجەتتىك سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالا¬قىسى دا 30 پايىزعا كوبەيەدى دەپ كۇتىلۋدە.
بىراق وسى كومەك قىمباتشىلىقتىڭ قيىندىعىنان حالىق¬تى قۇتقارا الا ما؟ قۇتقارا المايدى! ول ءۇشىن باعا كوتەرىلگەن سايىن زەينەتاقى مەن جالاقى قوسا كوتەرىلۋى كەرەك. وعان ۇكىمەتتىڭ دارمەنى جەتپەيدى. ەندەشە، بۇل شارا دا - «ءبۇيتىپ جاتىرمىز» دەۋگە عانا تاتيتىن تىرلىك.
ءبىر كەزدەرى «ازىق-تۇلىك بەلدەۋى» دەيتىن باعدارلاما ءتۇزىلىپ، اكىمدىكتەر بەل شەشە كىرىسكەن. ماقساتى - ءوندىرۋشى مەن تۇتىنۋشىنى تىكەلەي كەزدەستىرىپ، ورتادان تيىن تاپقىش دەلدالداردى نارىقتان ىعىستىرىپ تاستاۋ. باعدارلاما ءالى دە جالعاسىپ جاتىر. ناتيجە قانداي؟ جارمەڭكەدەن بىرەر كەلىلەپ پياز بەن كارتوپ، ەت پەن ماي الىپ جاتقان ورىستىڭ كارى-قۇرتاڭ كەمپىر-شالدارىن عانا كورەسىڭ. نەلىكتەن جارمەڭكەنى قالانىڭ قالىڭ جۇرتى باسىپ قالمايدى؟ ويتكەنى باعانىڭ تومەندىگى شامالى عانا. ءوزى وسىرگەن دۇنيەسىن شارۋالار دا جولىن تاۋىپ قىمبات باعاعا ساتقىسى كەلەدى. جارمەڭكەدەگى جايمانىڭ جۇتاڭدىعى وسىدان.
جانە باعدارلاما ءجونى ءتۇزۋ جۇيەدەن دە جۇرداي. ايتالىق، جارمەڭكەدەگى ەت باعاسى 800 تەڭگەدەن ساتىلۋى كەرەك دەپ قويايىق. تەگىن ورىندا تۇرعاننان كەيىن ءوندىرۋشىنىڭ بۇل باعانى كوتەرۋگە قۇقى جوق. ماسەلەن، الماتىعا كەلگەن شارۋاشىلىق وكىلدەرى تۇگەل وبلىس ايماعىنان جيىلادى.
•    سوندا قالانىڭ ىرگەسىندەگى تالعار اۋدانىنىڭ شارۋاسى مەن سوناۋ قيانداعى سارقاند اۋدانىنىڭ شارۋاسى اكەلگەن ەتتەرىن 800 تەڭگەدەن، ياعني ءبىر باعادا ساتۋعا ءتيىس. وسى دۇرىس پا؟ ارينە، دۇرىس ەمەس. بۇل ماسەلە - اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى باسشىلارىنىڭ الدىنان ءجيى شىعا بەرەتىن تۇيتكىل. بىراق ولار مۇنى اشىپ ايتپايدى، ايتسا، ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنا قارسى كەپ قالامىز دەپ قورقادى.
ەسەسىنە الىس اۋداندارداعى اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارمالارى «اكە-كوكەلەپ»، شارۋالارعا جالىنىپ جۇرگەنى. ەندەشە، مۇنداي جۇمىستان جەمىس كۇتە الاسىز با؟
بىزدە ازىق-تۇلىكتىڭ قورىن تۇزەتىن ءجونى ءتۇزۋ جوبا جوق. ءار ايماقتاعى حالىقتىڭ سانىنا وراي، جاز شىعىپ، جاڭا ءونىم اۋىزعا تيگەنشە، قانشا كوكونىس، قانشا جەمىس، قانشا ماي، قانشا ەت كەرەك دەيتىن ەسەپ-قيساپ جۇرگىزىلمەيدى. سول كوپ كەرەكتى ايماقتىڭ وزىندە ساقتايتىن قويمالار دا سالىنباعان. ەڭ سوراقىسى، ۇلانعايىر جەرگە يە بولىپ وتىرعان قازاقستان بيلىگى قازىر 16 ملن حالىقتى اسىراي الماي، ارقاسىنا ەرتوقىم باتقان جاۋىر اتتاي قايقاڭداپ تۇر.

سانسىزباي نۇربابا،
«D»
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 04 (87) وت 02 فەۆراليا  2011 گ.