قازىرگى كۇنى ەڭ ەنجار ادام عانا قىتاي اسىپ، قىدىرماعان بولار. ءبىراز شەت ەلدەرگە شىعىپ جۇرگەنمەن، جولىم حانزۋ ەلىنە كوشتىڭ سوڭىندا ءتۇستى. باستاپقىدا ماعان قىتاي جەرى سۋىق تا سۇستى بولىپ كورىندى. وزگەمەن ءبىر ءىسى جوق، قۇمىرسقاشا قۇجىناپ جاتقان حالىق. ءتىلى دە، ءدىنى دە جات، بوتەن، مەڭىرەۋ. ادامبىسىڭ، جوقپىسىڭ – پىسقىرىپ قارامايدى دا. باسقا ەلدەردەي تۋريستكە دەگەن ءىلتيپاتتىڭ جوعىنان جالعىزسىراپ، جات جەردە جۇرگەنىڭدى قاتتى سەزىنەسىڭ. ۇزىن-سونار دۇكەندەرىنە كىرىپ كەتسەڭ جاعالاي قىتاي جازۋىنان كوز ءسۇرىنىپ، شىعارعا ەسىك تابا الماي، ءجون سۇراۋعا ءتىل بىلمەي، يت قورلىقتى كورىپ جۇرگەنىڭ.بۇل جەردە نە ورىس، نە اعىلشىن ءتىلى قولدانىستا جوق، قىتاي ءتىلىن بىلمەدىڭ بە – شارۋاڭ ءبىتتى. امالسىز قارسى كەلگەندەردىڭ بەتىنە شۇقشيا ۇڭىلەسىڭ. تۇستەس بىرەۋدى كورسەڭ، جاتىپ جابىساسىڭ; «ءاي، كوكەم، ۇيعىرمىسىڭ؟»، «ءيا،» دەسە جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋاناسىڭ. شۇڭكىلدەسىپ، مارە-سارە بولاسىڭ دا قالاسىڭ. قينالعاندا بارىپ، قانداسىڭ، ءدىنى، ءتىلى ءبىر باۋىرىڭ ەكەنىن انىق تۇسىنەسىڭ. ۇيعىرلار دا جالعىزىرايدى، بىلەم. سالعان جەردەن شۇيىركەلەسە كەتىپ، جول سىلتەپ، بار كومەگىن ايامايدى.

القيسسا، قىستىڭ كۇنى قىتايعا بارعان ساپارىم قىزىق بولدى. ءبىر قويشىنىڭ قىزى اۋىل كوشىپ بارا جاتسا «باقايشىقتىڭ باسىندا باسبارماقتاي ماي قالدى»،- دەپ جىلاعان ەكەن دەسەدى. ماعان دا سول قىزدىڭ كەرى كەلىپ، داندەگەن سوڭ، ءۇرىمجى دۇكەنىندەگى دۇنيەنى تاۋىسپاققا بەل بۋدىم. شىعىستىڭ جاڭا جىلىندا ەكى اپتا بويى قىتايدا ساۋدا جوق دەگەنگە سەنبەگەم. جەتى قابات قوناقۇيدە جاپادان-جالعىز جاتتىم. راس ەكەن، دۇكەندەر جابىق، ىعى-جىعى كوشەلەرىندە ادام جوق. ۇزبەي پاتىرلاعان وتشاشۋلار عانا اۋانى كوكتۇتىن قىلىپ قالادا، دەگەنمەن، ادام بار ەكەنىنەن حاباردار ەتەدى. نە ىستەرىمدى بىلمەي دال بولىپ جۇرگەنمىن. ءبىر كەزدە كومەكشى ۇيعىر وعلى كەلىپ: «وسىلاي جاتا بەرەسىز بە، ەل كورىپ، جەر كورىپ قايتاسىز، بىزبەن بىرگە تۇرپانعا ءجۇرىڭىز»،-دەگەنى. ارينە، كونە ۇيعىر جەرىن كورمەككە قۋانا-قۋانا كەلىستىم. سەبەپتەن-سەبەپ بولىپ، اتى اڭىزعا اينالعان تۇرپان جەرىن ارالاپ كەلدىم. اتاۋى ەسكى اۋەندەي ەستىلەتىن يارعۇل، كونە استانا، ۋاقىتقا مويىنسۇنىپ، قابىرعالارى مۇجىلگەن يديقۇتتا بولدىم. ۇيعىر حالقىنىڭ كەشەسى مەن بۇگىنىن سارالادىم.

تالاي ادام تۇرپانعا قىدىرىپ بارىپ، بولماسا، كوگىلدىر ەكراننان كورىپ تە جۇرگەن شىعار. مەن وسى جەردەن العان اسەرلەرىمدى بايانداپ بەرۋدى ءجون سانادىم.

بۇل ساپاردا مەنى اسا تەبىرەنتكەن – تۇرپان جەرىندەگى يارعۇل كومپلەكسى بولدى. بۇل كەشەن ۇيعىر ۇلتىنىڭ ەڭ اسىل قاسيەتتەرى مەن بار تاريحىن بويىنا جيىناپ، كەلگەن جاننىڭ الدىنا اسا قاراپايىم دا اسەرلى تۇردە، سىپايىلىقپەن ۇسىنعانداي اسەر ەتەدى ەكەن. ءبىر قاراعاندا، تاڭدانارلىق ەشنارسە دە جوق سەكىلدى، سارى بالشىقتان سوعىلعان كونە ۇيعىر ءۇيى، الدىنداعى قۇدىق، شارۋا زاتتارى... ال، ويلانا كوز تىكسەڭ، وسى قاراپايىمدىلىقتان با، نەمەسە ءار زاتتىڭ ورنى مەن پروپورتسياسىنىڭ ۇندەستىگىنەن بە، ول جاعىن بىلمەدىم، ايتەۋىر ۇلتتىڭ بار بولمىسى وسى اياداي جەردە شوعىرلانعانىن  تەرەڭ ۇعىناسىڭ. الاڭ ورتاسىنداعى قۇدىققا سۇيەپ قويعان وراسان كەتپەن  ۇيعىر حالقىنىڭ ىقلىم زاماننان تەر توگىپ، جەردى ەمىپ كەلگەندىگىن ءۇنسىز ايعاقتايدى. ءۇي ىشىندە ساقتالعان كونە اعاش قۇرالدار، قولونەر بۇيىمدارى، ىدىس-اياق، كىلەمدەر، ماقتا قالىپتارى، كونە ساز اسپاپتارى ۇيعىردىڭ ەڭبەكقور عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونەرپاز ەل ەكەنىن جەتكىزگەندەي.

تۇرپان قالاسى ءار ءۇيدىڭ جانىنان  ساز كىرپىشتەن ءارتۇرلى ەتىپ، اسەمدەپ ورىلگەن گۇنچىلەرىمەن ء(جۇزىم كەپتىرەتىن قوراجاي) كوز تارتادى. كوشەلەرى تازا دا كەڭ. كوشە بويى ساپ تۇزەگەن اعاش. داربازاعا سالىنعان گۇل سۋرەتتەرى باقشاداعى گۇل مەن جۇزىمدىكتەرگە ۇلاسادى. ءبارى اسەم، تاپچاسىنە دەيىن تاپتىشتەپ مۇقيات جيىپ قويعان. قىستاعى كورىنىس مىناداي بولسا، كوكتەمى مەن جازى قانداي بولدى ەكەن دەپ تاڭداناسىڭ.

وسى ساپاردا ماعان اسا ۇناعانى – ۇيعىرلاردىڭ ءبىر بىرىنە دەگەن باۋىرمالدىعى. كوشباسشىم قاي جەرگە بارسا دا، حاباردار بولعان تۋما-تۋىس، دوس-جارانى حابارلاسىپ، قۇشاق جايىپ قارسى الىپ وتىردى. اسىرەسە، ءبىر وقيعا جايلى ايتا كەتپەسكە بولماس. «تاتە، وسىندا كەلىپ، سالەم بەرىپ كەتپەسەم، قاتتى رەنجىتىپ الامىن، باسقاسىنا بارماساق تا، جەڭگەيىمە سوعا كەتەيىك»، - دەگەن سوڭ، ءشاي-سۋىمىزدى الىپ، سول ۇيگە قوناققا باردىق. اپايى قۇراق ۇشىپ، جىلى قارسى الدى. داستارحان جايىپ، اسىن الدىمىزعا تارتتى. ەرى ۇيىندە ەكەن، ول كىسى دە بىزبەن شۇيىركەلەسىپ، «حوش كەلىپسىز» دەپ جاتىر. ارعى-بەرگىنىڭ حالى سۇراستىرىلىپ، ماعان دا ءىلتيپات ءبىلدىرىلدى. ءبىراز وتىرىپ، قوناقجاي ءۇي يەلەرىمەن قوشتاسىپ، ءجۇرىپ كەتتىك. سونشاما جىلى قاباق تانىتقان بۇل قاي تۋىسىڭ دەپ سۇراعانىمدا، جاۋابى تاڭداندىرماي قويمادى: بۇل ايەل – اكەسىنىڭ كەلىنى ەكەن. كۇيەۋى ەرتەرەكتە قايتىس بولىپ، ورتادا بالا دا جوق، جەڭگەسى ەكىنشى رەت تۇرمىس قۇرعان. بىزدەر سول ەكىنشى كۇيەۋىنىڭ ۇيىندە بولىپپىز... ءبىر تۋعانىن عانا تۋىس دەپ ساناپ، باۋىرمالدىقتان ادا بولا باستاعان بىزدەر ءۇشىن، ارينە، بۇل تاڭعالارلىق قۇبىلىس.

وزىمە ۇناعان تاعى ءبىر ءجايت – جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسى. بۇگىنگى كۇننىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسپاققا كىتاپ دۇكەنىنە باس سۇقتىم. كورگەنىم كوزگە جاعىمدى دۇنيە بولدى. دۇكەن ءىشى ادامعا لىق تولى. ۇلكەندى- كىشىسى بار، تۇرپاننىڭ قولى بوس ادامى تۇگەل وسىندا جيىلعان با دەپ قالدىم. كيىمدەرى جۇپىنى بولسا دا، كوزىندە  ىنتاسى بار جۇرت، قولدارىندا ءبىر-ءبىر كىتاپ، شۇقشيىپ باس كوتەرمەي وقۋدا. ساتىپ الۋعا قاراجاتى بولماعان سوڭ وسىلايشا بىلىمنەن سۋسىنداپ قالعىسى كەلەدى، شاماسى. ءاربىرىنىڭ تەلەديدارى بار دا شىعار، بىراق  ناعىز رۋحاني بايلىق جازبا دۇنيەدە ەكەنىن بۇل جۇرت شىنىمەن تەرەڭ ۇعىنعانداي.

(تۇرپان قالاسى - ءجۇزىم تۇنعان قالا)

ال ەندى تۇرپاندا كوڭىلىمدى قۇلازىتقان كورىنىس – قىرمانداعى مەيىز تازالاۋشىلاردىڭ ەڭبەگى بولدى. ماڭداي تەرمەن سۋارىپ، باپتاپ وسىرگەن سوڭ، جيىپ-كەپتىرگەن سوڭ دا، بۇل ءجۇزىمنىڭ ازابى بىتپەيدى ەكەن. ءبىزدىڭ بازارداعى جۇتىنىپ تۇرعان ءجۇزىمنىڭ ءار تالى قانشاما ەڭبەكپەن كەلەدى دەسەڭىزشى! بۇل كۇنى ءار قۇرىق ءجۇزىمدى اۋزىما سالعاندا، قارا سۋىقتا قارا جەردە شۇقشيىپ، بەل جازباي وتىرىپ، ونىڭ ءار تالىن قولىمەن ىرىكتەپ وتىرعان ۇيعىر اعايىندار كوز الدىما كەلەدى. وسىنداي ازاپپەنەن ءاربىرى كۇنىنە 4-5 قاپ ءجۇزىم سۇرىپتايدى ەكەن. ءبىر موشەك  جۇزىمگە تولەيتىنى 6-اق يۋان، ارعى ەسەبىن وزدەرىڭىز شىعارا جاتارسىزدار...

وسى العان اسەرلەرمەن ەلگە قايتتىم. ۆاگون تەرەزەسىنەن سىرتقا ءۇڭىلىپ قارايمىن، ويعا شومام...ۇيعىردىڭ مۇڭلى مۇقامدارى، استارلى اندەرى قۇلاعىمنان ءالى دە كەتپەيدى ... شىركىن، قازاقستاننىڭ جەرى قانشا كەڭ بولسا، سونشا ەلدى سىيعىزعان قازاقتىڭ قۇشاعى دا كەڭ عوي، دەيمىن. شىنتۋايتقا كەلگەندە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدى مەكەندەگەن ءجۇز ۇلت پەن ۇلىس بىتەسىپ قايناسقان ءبىر تۇتاس ورگانيزم ەمەس پە؟ قانىمىز دا، تىنىسىمىز دا ءبىر، ءبىرىن دە الالامايمىز. ادامنىڭ دەنەسىندە ءبىر ارتىق مۇشە بولمايتىنى سەكىلدى، بىزدەردە باسى ارتىق ەل جوق. كۇشىمىز بەن بايلىعىمىز دا ءبىر-بىرىمىزگە سىڭىرگەن رۋحانيات پەن مادەنيەتتە. سوندىقتان، ءار نارسەنى سارالاپ، بەرەكەنى بارىندا  باعالاي ءبىلىپ، ىنتىماعىمىزدان ەشقاشان دا ايرىلماساق ەكەن دەگەن تىلەكپەن كونە تۇرپاننان العان اسەرلەرىمدى بوپتۋ، حوش، دەپ اياقتايمىن.

مارۋانا حامزاقىزى

Abai.kz