قوعام قايراتكەرى، ارداگەر جۋرناليست سەيداحمەت قۇتتىقادام «دات» گازەتىنە (2018 جىل، 3 مامىر) كولەمدى سۇحبات بەرگەن ەكەن. سەيداعاڭ كەزىندە «پراۆدا»، «يزۆەستيا»، «ترۋد» سياقتى ورتالىق باسىلىمدار ساناسقان تانىمال تۇلعامىز. سۇحبات يەسى: «باق-تىڭ جاعدايىن تالقىلاۋ كەرەك. مۇنداعى جاعداي سۇمدىق!» سىندى باتىل پايىمدارمەن بىرگە، «ورىس ءتىلى شەت قالماسىن!» جانە «قازاقتارعا مىندەتتى تۇردە ەكىنشى ءتىل قاجەت!» دەگەن جانعا شيقانداي باتقان تەرىس پىكىرلەردى دە دىتتەپتى.  ارينە، بۇل ورىس تىلىندە كوزىن اشقان قيساپسىز كوپ  قازاققا ورتاق پىكىر. بيلىك تە تاپ وسى ساياساتتى ىسكە اسىرىپ وتىر. اتتەگەن-اي، ەلىم، جۇرتىم دەگەن سەيداعاڭدار «ەكىنشى ءتىل قاجەت» دەسە، وندا نە بولدىق؟ ەندى قايتتىك؟ تاعدىرلى ماسەلە وسى ارادا ەكەنىن بىلە تۇرا، «دات!» دەپ داۋىس كوتەرمەي  قالۋعا ءداتىم شىدامادى.

كوپكە ايان، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءۇش تاعانى: جەرى ء(تان قورەگى), ءتىلى (قارىم-قاتىناس قۇرالى) جانە سالت-ساناسى (رۋح ازىعى، ءدىنى، ادامشىلىق تاربيە). قۇداي سولاي جاراتقان - بۇلار وزگەرمەيتىن ءۇش شارت. وسى ۇشكىل ءۇشىن ءار ۇلت جان الىپ جان بەرىسەدى. مىسالعا ءتىلدى الايىق، ونىڭ كەشەگى تاس قامالداي كسرو-نى ىرعاپ، شايقالتقان ەڭ باستى قۇدىرەت بولعانىن تەز ۇمىتقان سياقتىمىز. ءسويتىپ، ۇلتتىڭ ۇلت، ەلدىڭ ەل بولىپ قالۋىنا قاجەتتى ءۇش بۇت، ءۇش تاعان عانا بار. وعان «ەكىنشى ءتىلدى ءبىلۋ» دەگەن ءتورتىنشى تاعاندى قوساقتاعان كىم كىمدە قاتتى قاتەلەسەدى. كۇللى حالىقتى شاتاستىرادى. بۇل عىلىمعا دا جات، جاساندى ۇعىم.

قازاققا قوسالقى ءتىلدى قوساقتاپ، جۇكتەپ جۇرگەندەر - عىلىم-ءبىلىم دامىسىن، بولاشاق ۇرپاق  باقىتتى بولسىن دەگەن ءۋاجىن ءدايىم العا تارتادى. قارا حالىقتى تىرپ ەتكىزبەي يلاندىراتىن سيقىر دا، كىم قارسى كەلسە، سونىڭ اۋزىن جابار قاقپاق تا وسى.

سوندىقتان الدىمەن وسى ءۋاجدىڭ اق-قاراسىن ايىرىپ العانىمىز ءجون-اۋ.

بىردەن ايتايىق، «بوتەن ءتىلسىز كۇنىمىز قاراڭ» دەگەن كەشەگى وتارلىق زاماننىڭ سيندرومى، سونىڭ سانامىزعا سالعان قارا تاڭباسى. قازاقتار تەك ءوز تىلىندە سويلەگەن ابىلاي، اباي ءومىر سۇرگەن زاماندا قازاقتاردىڭ جان دۇنيەسى تاپشىلىققا ۇرىندى، امسە ءتالىم-تاربيەسى كەم سوقتى، ازدى-توزدى دەۋگە ەشبىر دالەل جوق.  قايتا بۇگىنگى تاڭدا وتباسىلىق قۇندىلىق شايىلىپ، ماڭگۇرتتىك قارقىنى ۇدەي ءتۇستى. الاپات دەرتتىڭ شەت جاعاسى قازىردىڭ وزىندە-اق بايقالىپ وتىر. بۇل –  ءبىلىم بەرۋ سالاسى ۇشتىلدىلىك قۇربانى بولعانىنىڭ دا، ياعني ءتۇزۋ جولدا ەمەستىگىنىڭ دە كورسەتكىشى.

ءيا، اباي ورىس ءتىلىن مەڭگەرۋگە شاقىردى، بىراق ول زامان مەن بۇل زامان تەڭ بە؟ كورشى حالىقتارمەن ۇزەڭگى تەڭەستىردىك دەگەندە داۋىسىمىز جەر جارادى ەمەس پە، قازىر.  ءبىلىمسىز، نادان قازاقتى كورسەك، كوزىمىز شىقسىن. سوندىقتان سەيداعاڭ كەشىرسىن: «رەسەيگە ەرەگەسىپ، ولاردىڭ تىلىنەن باس تارتىپ، ءبىلىم الماي، نادان بولايىن، بىراق تاكاپپارلىعىمدى جوعالتپايمىن دەۋ – تىر جالاڭاش پاتريوتتىق، ءتىپتى ەسۋاستىق ۇستانىم»، - دەگەن پايىمى، مەنىمشە، نەگىزسىز، ول ول ما، زالالدى (بۇل جەردە ءبىلىمدى ورىسشا العان ءوز باسىنىڭ تاجىريبەسىن بۇكىل حالىققا تاڭۋ ورىن العان سياقتى).

شىن عىلىم، شىن يماندىلىق بار بولۋىنىڭ بەلگىسى - قوعامنىڭ ىرگەسى شايقالمايدى، قايتا بەكي تۇسەدى. ازىرگە مۇنداي جاقسىلىق نىشانى بايقالار ەمەس. ءسىز: «بولاشاق ءۇشىن بىزگە ءبىلىم اۋاداي قاجەت»، - دەپسىز. دۇرىس-اق. بىراق ءبىزدىڭ شەت ءتىلىن (ورىس، مەيلى،  اعىلشىن) ۇيرەنۋگە تىراشتانۋىمىز عىلىم-بىلىمگە باس قويۋ ەمەس،  بار بولعانى - جات ءتىلدىڭ جەتەگىنە جەگىلۋ. بۇل ەشبىر ءباھرا بەرمەيتىن قارەكەت.

وسى پايىمدى ءار قىرىنان قاۋزاي تۇسەيىك. كىمدە كىم عىلىم ساراسىنا، ونەر شىڭىنا شىن تالابىمەن ۇمتىلسا، سوعان قاشاندا جول اشىق. سوناۋ 11-عاسىردا تەرەڭ عىلىم ىزدەگەن ءابۋناسىر سياقتى جۇزدەگەن جاستار قازاق جەرىنەن مىسىر، شام ەلدەرىنە جول تارتىپتى. كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ ءبارى دەرلىك رەسەي مەن تۇركيادا ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداعانى كوپكە ايان. بۇگىنگى كۇنگى مۇمكىندىكتى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق، تۇساپ قويساڭ دا، تالاپتى جاستار جول تابادى. كۇمانسىز، عىلىمدى تەك دارالار جاسايدى، قوعامدىق سانا دا سولار ارقىلى تولىسادى. ال بوتەن ءتىلدى جاپپاي ەنگىزۋ – ءوز ەركىڭمەن موينىڭا قامىت ىلۋمەن ءبىر. كوپتىلدى ءبىلۋ – ءبىلىمدى بولۋدىڭ كورسەتكىشى ەمەس. وزگەنىڭ جاقسىسىنا قىزىقساڭ – ءوز تىلىڭە اۋدار! الەمدىك تاجىريبە مىنە وسى.

ءبىز بۇرىن بودان بولعان ەلدەرگە (لاتىن امەريكاسى، ءۇندىستان، پاكىستان، مىسىر جانە ت.ب.) ەلىكتەپ ەمەس، ەشقاشاندا بودان بولماعان ەلدەرگە (تۇركيا، گەرمانيا، فرانتسيا، جاپونيا، كورەيا جانە ت.ب.) قاراپ بوي تۇزەۋگە ءتيىسپىز. سوڭعى اتالعان جۇرتتار ىشىندە، ماسەلەن،  اعىلشىن ءتىلىن تۇسىنەتىن تۇرىك يا نەمىس حالىقتىڭ 4-5 پايىزىنان اسپاسى حاق. وزگەلەرىنە بۇل ءتىلدىڭ قۇنى كوك تيىن. نەگە؟ ويتكەنى، ناداندىق پەن قاراڭعىلىقتان قۇتقارۋعا ءوز ءتىلىنىڭ قاۋقارى اعىلشىننان اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپايدى.

ءسىز: «قازاقتار ءۇشىن ءبىر عانا قازاق ءتىلى جەتكىلىكسىز»، - دەيسىز دە، وعان مىناداي ءۋاج ايتاسىز: «ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىندە ءمىنسىز دەپ ايتۋعا بولاتىن وقۋ قۇرالى جوق. ءبارى اۋدارما، ءارى ساپاسى تومەن».  ساپالى وقۋلىق  دەگەن نە، ءتايىرى؟ بۇل بيتكە وكپەلەپ، توندى وتقا تاستاعاننىڭ كەرى بولماي ما؟    سول ءۇشىن بوتەن تىلگە باس ۇرۋ اقىلعا سيا ما؟ كولىك جۇرگىزۋشى، مالشى، اسپاز يا بولماسا زاۋىت جۇمىسشىسى قازاقتىڭ ورىس يا اعىلشىن تىلىندە قاي اكەسىنىڭ قۇنى بار؟ ونى بالا جاسىنان جات تىلگە نەگە ماجبۇرلەپ وقىتۋىمىز كەرەك؟

قورىتا كەلگەندە، عىلىم-ءبىلىمدى جەلەۋ ەتىپ، كۇللى حالىقتى كوپتىلدى قىلماقتىق، جۇمسارتىپ ايتساق، وتە كۇماندى يدەيا. قازاق بالاسى شەت تىلىنە انا تىلىندەي جۇيرىك بولۋ كەرەك دەگەن ۇعىم - قۇلدىق سانانىڭ جەمىسى ەكەنى، سونان شىققانى حاق. مۇنى قالاي مويىنداساق، سولاي ءتۇزۋ جول دا تابىلماق.

ءتول ءتىلىن مەنسىنبەۋدىڭ سالدارى - قازاق تىلدىك بولىنىسكە تاپ بولىپ وتىر. ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، ۇلتتىڭ ەكىگە ءبولىنۋى جالعاسا بەرەر بولسا، ونان اسقان سوراقىلىق بار ما، باۋىرلار؟ ەندەشە ماسەلەنى قاۋزاي تۇسەيىك.

«دات» گازەتىنىڭ ءسوز بولىپ وتىرعان №17 سانىندا اسقار ءابدىمومىنوۆ دەگەننىڭ «يا-مانگۋرت» دەپ جار سالعان اشىق حاتى بار. ءتۇرى عانا قازاق، جان دۇنيەسى تازا ورىستانعان مىسكىن باۋىرىمىز: «يا بىل يستيننو سوۆەتسكيم چەلوۆەكوم. يا پرودۋكت سسسر ۆ ەگو راستسۆەتە. ونا دالا ۆوزموجنوست پوزناكوميتسيا س ميروۆوي كۋلتۋروي چەرەز رۋسسكي يازىك»، - دەپ سىر بولىسكەن بولىپتى.  «مەن-ماڭگۇرتپىن، قازاق ءتىلى ماعان كەرەك ەمەس، ال قايتپەكسىڭدەر؟»، - دەپ قاسارىسقان اسقار سياقتى جۇزدەگەن مىڭ حالقىمىز بار.

قۇلدىق سانا! جانىڭ نەتكەن ءسىرى ەدى؟ تامىرىڭ جەتى اتاعا جەتپەك پە، سەنەن ارىلىپ، ايىعار كۇن قاشان؟ كارىلەر وسىلاي قايعى ويلاپ، كۇرسىنىپ جۇرگەن جاعدايدا «ورىس تىلىنەن ايىرىپ قالمايىق» دەپ ۇرانداۋ وتقا ماي قۇيعانمەن ءبىر. وزىنىكىن قور، وزگەنىكىن زور ساناۋ قۇلدىق سانا ەمەي نە.

قۇرمەتتى ساكە، ءسىز ايتقان: «ەگەر ورىس تىلىنەن الشاقتاساق، وندا اعىلشىن تىلىنە بەت بۇرايىق. وعان ەڭ كەمى 30-40 جىل قاجەت بولادى. سول كەزدە عانا ورىس تىلىنە قوش ايتا الامىز. ال وعان دەيىن ورىس تىلىنەن باس تارتۋ – وزىمىزگە ناداندىق تىلەۋمەن بىردەي. ال وعان جول بەرۋگە بولمايدى»، - دەگەن يدەيادان شوشىنىپ قالعانىمدى جاسىرا المايمىن. ايتەۋىر، ناداندىق دەپ سويىلدى ءبىر سىلتەپ قالاسىزدار. قايداعى؟ ەۋروپانىڭ جازۋشىلارى مەن فيلوسوفتارىن قازاق بالاسى نە، از وقىپ كەلدى مە، ونان شىققان ءمۇيىزى كانە؟ ونان نە پايدا؟ جاڭا عانا اتى اتالعان قازاقتىقتان جۇرداي باۋىرىمىز سونداي سابازدىڭ ءبىرى. ونىڭ باتىس، ورىس ادەبيەتىنەن باس الماعان، ال شىعىس قاينارىنا مۇلدە قاراماعان پەندە ەكەنىنە كەپىلمىن.

«باتىستى وقىماساڭ نادان بەيشاراسىڭ!».  بىلە بىلسەك، بۇل كۇشتەپ تاڭىلعان ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراس. الەم بويىنشا وتارشىل ساياساتتىڭ ۇرانى وسى بولعان. اياداي عانا ەۋروپا نەگىزىن قالاعان مادەنيەتتى «ميروۆايا كۋلتۋرا» دەپ ءالى كۇنگە جالاۋلاتامىز-اي، ونان جالىعار ءتۇرىمىز كورىنبەيدى.

ءسىز ءسوز بولىپ وتىرعان سۇحباتىڭىزدا: «ديۋما مەن شيللەردىڭ، پلاتون مەن اريستوتەلدىڭ نە كەرەگى بار دەپ جۇرە بەرەيىك وندا. بۇل – وتە قاتە كوزقاراس» دەپسىز. كەلىسە المايتىن شىعارمىن. نەگە؟

ويتكەنى، جاقسى مەن جاماندى ايىرۋدى ۇيرەنۋ، ۇرپاقتى ماحاببات پەن ادىلەتكە باۋلۋ، ياعني جان مەن رۋحتىڭ ازىعىن الۋعا قاجەتتى كومبە ءار ۇلتتا دا بار. فالسافا سالاسىن شيرەك عاسىر زەرتتەگەن مامان رەتىندە ايتايىن، اباي، شاكارىمنىڭ  ويشىلدىق مۇراسى اتاعى جەر جارعان نەمىس فيلوسوفياسىنان تومەن ەمەس. عاجايىپ اقىل يەسى گەتەنىڭ: «مەن شىعىستىڭ جەتى شايىرى قولىنا سۋ قۇيۋعا دا جارامايمىن»، - دەۋى كوپ جايدى اڭعارتسا كەرەك-ءتى. ءبىز سوكرات پەن پلاتوندى، شەكسپير مەن شيللەردى باسىمىزعا كوتەرەمىز، ءتىپتى ورتانقول فيلوسوفتارىنا شەكتى بىلەمىز، بىراق باتىس الەمىنە ياسساۋي مەن اباي تەولوگياسى تانىمال ەمەس. كەرەكسىز. ءسىز تالاي كلاسسيكتەردى اتاپ ءوتىپسىز، ولاردى تانىپ-بىلۋگە، ول ول  ما، تۇپنۇسقادا وقۋعا ءبىز نەگە ۇمتىلۋىمىز كەرەك، وعان قانداي قاجەتتىلىك بار؟ ەشقانداي دا جوق. جاستارىمىز الدىمەن قازاق جىراۋلارى مەن ۇلى اباي وسيەتىن ۇعىپ، «اباي جولى» ەپوپەياسىن الدەنەشە وقىپ-توقىپ السىن دا.

ءسويتىپ، بىزگە رۋحاني تۇرعىدان نادان، جابايى بولىپ قالمايىق دەپ باتىسقا تەلمىرۋ، ونىڭ تالانتتارىن ءپىر تۇتۋ باسى ارتىق شارۋا. بۇل - سوڭعى ەكى عاسىر تۋدىرعان تەرىس ستەرەوتيپتىڭ ءبىرى. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: «ءوز كۇشىنە سەنبەگەن حالىق تا، ادام دا ەشقاشان ءومىر بايگەسىن الا المايدى» دەگەن ەكەن. ءوز تىلىنە سەنبەگەن حالىققا دا بايگە جوق، بولاشاعى بۇلدىر.

باتىس نەسىمەن كۇشتى؟ ارينە، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق پروگرەسستىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولۋىمەن ء(ورىستىلدى قاۋىمنىڭ قازاق تىلىنە شەكەسىنەن قاراپ، مەنسىنبەي وتىرعان جايى سول).  وسى زاتتىق جەتىستىكتەرىنەن ۇلگى الۋ، ۇيرەنۋ كەرەكتىگى ءسوزسىز. بىراق بۇل ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى تىرلىكتىڭ شارۋاسى عانا. سىرتقى دۇنيە جارىسىندا كىم وزدى، كىم ارتتا قالدى؟ بۇل ماڭىزدى ەمەس. ماقسات - ادامنىڭ رۋحىن، اقىلىن تولتىرۋ بولسا عانا الدانىپ قالمايمىز.

قورىتىپ ايتسام، قوستىلدىلىك – قاسيەت ەمەس، ول - وراسان زور قاسىرەت. قازاق قوعامى ءۇشىن ونان اسقان قاتەرلى يدەيا جوق. ونىڭ قاتەرىن مىنادان ءبىلىڭىز: ورىس ءتىلىنىڭ مۇرتى دا قيسايماي، ال 1989 جىلدان بەرى كوتەرىلگەن قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى جىل ساناپ مۇشكىل كۇيگە ءتۇستى.  «بۇل نە دەگەن زامانعا ءىسىم ءتۇستى؟!» (اباي) دەپ اڭىرىپ، ابدىراپ وتىرعان جايىمىز دا سودان.

وسى پايىمنىڭ يەسى «تىر جالاڭاش پاتريوتتىڭ ءبىرى» ەكەن دەمەڭىز، مەن دە ءسىز سياقتى ءبىلىمدى ورىستان العان (چەليابينسك قالاسىندا ينستيتۋت، ماسكەۋدە اسپيرانتۋرا) پاقىرمىن. قاتتى شۇيلىككەنىم تىلگە قاتىستى پىكىرلەرىڭىز عانا، ال ساياسي كوزقاراستارىڭىز تاماشا. سۇحبات سوڭىندا ايتقان «بيلىككە ءۇمىت ارتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىز تىزگىندى ءوز قولىمىزعا الىپ، جان-جاقتى زەرتتەلگەن زەردەلى ماتەريالدى ۇسىنۋىمىز قاجەت» دەگەنىڭىز ناعىز ساياساتقا جورعا پاتريوتتىڭ ءسوزى. ءسىز سياقتى دۋالى اۋىز ازاماتتار ارقىلى «ءىرى قالالاردا اعىلشىن جانە ءورىستىلدى بىرەر مەكتەپتەر بولسا، سول دا جەتەدى. وزگەلەرىندە وقۋ تازا قازاق تىلىندە جۇرگىزىلسىن. ۇشتىلدىلىك رەفورما توقتاتىلسىن!» دەگەن بۇقارانىڭ ءۇنىن جوعارى جاققا جەتسە كەرەمەت بولار ەدى.

ەلىمىزدە قازاق ءتىلى دارالانسا عانا ۇلتتىڭ بىرىگۋى، عىلىم تىلىندە يدەنتيفيكاتسيا پروتسەسسى باستالماق، ايتپەسە جوق. مەملەكەتتىك ءتىل دامىسا، قازاق تۇرماق، قازاقستاندى مەكەندەگەن بارلىق ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ماسەلەسى وزىنەن ءوزى شەشىلمەكشى. قازىرگى جاعدايدا قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالۋىنىڭ ءوزى قىل ۇستىندە تۇر. بۇل قاتەرگە كوز جۇما قاراۋعا ءسىز بەن ءبىزدىڭ قاقىمىز جوق، سەيداحمەت مىرزا!

ءسويتىپ، ءوز بىلۋىمدە، تىعىرىقتان شىعارار جول جالعىز. ول – قازاق ءتىلىن ەركىن دامىتۋ، ونى كاسىپ پەن عىلىمنىڭ تىلىنە اينالدىرۋ. ءسوز باسىندا ايتتىق، ۇلتتى ساقتاپ تۇرعان ءۇش تاعان بار. تىلمەن بىرگە، قازاق كاسىبى، سالتى، مادەنيەتى دە سۇرانىسقا يە زامان تۋارى ءسوزسىز.  سول كەزدەردە: «سەندەر، قازاق ءتىلىن بىلەتىندەر، نە تىندىردىڭدار، جاقسىلىق اتاۋلى - ازىق تا، كيىم دە، ساياسي ەركىندىك تە كۇللىسى شەت ەلدەن كەلىپ جاتىر» دەيتىن كەراۋىزعا دا قاقپاق قويىلارى ءسوزسىز.

قۇرمەتپەنەن اسان وماروۆ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz