ءستاليننىڭ ومىردەن وتكەنىنە بيىل 65 جىل، ستاليندىك جەكە باسقا تابىنۋدى ايىپتاعان كوكپ XXسەزدىنە 62 جىل تولىپ وتىر. الايدا، ستالين جانە ونىڭ ءداۋىرى تۋرالى قوعامدا ناقتى بىرجاقتى پىكىر قالىپتاسا الماي وتىر. بۇگىن ستالين بىرەۋلەر ءۇشىن «حالىقتار مەن داۋىرلەردىڭ ۇلى كوسەمى»، «دارىندى قولباسشى»، ال ەكىنشى بىرەۋلەر ءۇشىن ول – ءسوزسىز قانىشەر. نەگە بۇلاي؟ ءستاليندى ۇلى تاريحي تۇلعا رەتىندە سانايتىن ادامداردىڭ قاتارىنان كەز كەلگەن ادامدى تابۋعا بولادى; قاراپايىم تاكسيستتەن باستاپ، كافەدرا پروفەسسورىنا دەيىن ءستاليندى جاقتايتىن ادامدار جەتىپ ارتىلادى. وسى تۇستا، ءستاليننىڭ تۇلعاسىن جاقتىرۋ-جاقتىرماۋ كىمنىڭ شارۋاسى دەگەن سۇراق تۋماۋى قاجەت. بۇل شىنىندا دا قوعام ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلە. ونىڭ استارىندا بەتكە انىق كورىنە بەرمەيتىن دۇنيەلەر جاتىر...

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ورىن العان اقپان جانە قازان رەۆوليۋتسيالارى اۋىرتپاشىلىقتارمەن بىرگە، ءوز مۇمكىندىكتەرىن دە الا كەلدى، بىراق جەكەلەگەن ادامدار ءۇشىن. بيلىككە كەزدەيسوق ادامدار كەلە باستادى. شىنايى باسەكەلەستىك ورتادا بۇل ادامداردىڭ جوعارىدان كورىنۋى ەكىتالاي ەدى. قىزىق سۇراق، رەۆوليۋتسيا بولماسا، ستالين كىم بولار ەدى؟ ول ورتاعا سۋىرىلىپ شىعار ما ەدى، الدە ءدىني سەميناريانى اياقتاپ (شىنايى ومىرىندە ول سەميناريانىڭ ءتورت-اق سىنىبىن اياقتاعان), شىركەۋ قىزمەتشىسى بولار ما ەدى، مۇمكىن قاراقشى بوپ وتەر مە ەدى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ جوق، الايدا انىعى سول – رەۆوليۋتسياعا دەيىن ءستاليننىڭ جوعارى بيلىك كوشىنەن تابىلۋىنىڭ ەشقانداي دا ءبىر سەبەپتەرى مەن العىشارتتارى، مۇمكىندىكتەرى بولمادى. رەۆوليۋتسياعا دەيىن بىردە-ءبىر قالا، اۋدان، رەسمي مەملەكەتتىك ۇيىمداردى باسقارماعان، باسقارۋ تاجىريبەسى جوق ادام، كەيىن ەلدى باسقارىپ، ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرىن ءوز قولىنا الدى. بۇل قالاي مۇمكىن بولدى؟

ستالين جولى بولعىش ادامداردىڭ ءبىرى بوپ شىقتى. لەنيننىڭ اينالاسىندا تەرەڭ وقىمىستى، ماركسيزمنىڭ تەورەتيكتەرى مەن ونى ىسكە اسىرۋشىلار كوپ بولدى. ل.د. تروتسكي، مىسالعا زياتكەرلىك پەن ساياسي-مادەني ءبىلىم دەڭگەيى بويىنشا لەنيننەن ارتىق بولماسا، كەم بولعان جوق، سول سياقتى ن.ي. بۋحارين، يا.م. سۆەردلوۆ دارىندى ماركسيستەر ەدى. بىراق وسىلاردىڭ ىشىنەن بارىنەن ۆ.ي. لەنين ستالينگە ەرەكشە ىلتيپاتپەن، جىلىلىقپەن قارادى. بالكىم، ۆلاديمير يليچكە سوسونىڭ «شىعىستىق-كاۆكازدىق» قاراپايىمدىلىعى (الدامشى قاراپايىمدىلىعى), ىسكەرلىگى، قاتالدىعى ۇناعان بولار. جانە دە، ستالين لەنينمەن ەشقاشاندا داۋلاسپاي، ايتقانىنىن ەكى ايتقىزباي، قالاي دا ورىنداۋعا تىرىساتىن. لەنينگە مۇنداي ادامدار، اسىرەسە رەۆوليۋتسيا مەن ازامات سوعىسى كەزىندە اسا قاجەت ەدى.  اسىرەسە، لەنينگە تروتسكيدىڭ اسا بەلسەندى ساياسي قايراتكەرلىگىن تۇساۋ ءۇشىن وسىنداي «قارا جۇمىس» ادامى التىننان دا باعاسىز بولدى.

1907 جىلى لوندوندا رسدرپ (روسسيسكايا سوتسيال-دەموكراتيچەسكايا رابوچايا پارتيا) V سەزىنە ستالين قاتىسىپ، ماركسيزمنىڭ تەورەتيكتەرىمەن بەتپە-بەت جۇزدەسەدى. وسى سەزدە ستالين مەن تروتسكيدىڭ جولى العاش تۇيىسەدى. رەۆوليۋتسيادان كەيىن ەكەۋىنىڭ ساياسي جارىسى باستالادى. تروتسكي بۇل سايىستا سپرينتەر، ستالين بولسا ستايەر بولىپ شىعادى. تروتسكي تريبۋنالاردا، ميتينگتەردە ءسوز سويلەپ، لەنينمەن رەۆوليۋتسيا تەورياسى اياسىندا داۋلاسىپ جاتقان كەزدە، ستالين ءوزىنىڭ اينالاسىنا سەنىمدى، وعان بار جان-تانىمەن بەرىلگەن كومانداسىن جيناي باستايدى...

رەۆوليۋتسيا قوعامنىڭ ءارتۇرلى تاپ وكىلدەرىن، كارى-جاسىن، شارۋا مەن قالا تۇرعىنىن، زيالى اقىن مەن قاراپايىم ورىس مۇجىعىن بىرىكتىرە الدى. ارينە، مۇنداي دۇنيەتانىمى قايشى كەلەتىن ادامدار اراسىندا جىكتەر، داۋلار، باسەكە ورىن الۋى ۋاقىتتىڭ عانا ەنشىسىندە ەدى. رەۆوليۋتسيادان كەيىن كەزەكتى بيلىككە تالاس ءوزىن ۇزاققا كۇتتىرمەدى. ءستاليننىڭ اينالاسى بيلىكتىڭ دالىزىندە، بەرگى كىرە-بەرىس  بولمەسىندە سىعىلىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى يتەرىپ وتىرعان ەدى، ەندى ولار جوعارى ۇستەلگە وتىرىپ، بيلىك پەن بايلىقتى ءبولىپ العىسى كەلدى. جاس مانساپقور رەۆوليۋتسياشىل ۇرپاققا بايلىق پەن بيلىككە تەز ءارى جىلدام جەتەلەيتىن جاڭا كوسەم كەرەك بولدى. ستالين جاس ارلاندارعا كارى قاسقىرلار ولاردىڭ العا جىلجۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىرعانىن ايتىپ، ولاردى تروتسكي سىندى رەۆوليۋتسيانىڭ تاجىريبەلى مايتالماندارىنا قارسى شاپتادى. بيىك-بيىك لاۋازىمدى ورىندارعا ادامدار جۇمىستا اتقارعان قىزمەتى ءۇشىن ەمەس، ستالينگە ادالدىعى ءۇشىن تاعايىندالدى. وسى ءۇشىن ولار ءستاليندى قۇرمەت تۇتىپ، ستالين ءۇشىن كەز كەلگەن ادامنىڭ كەڭىردەگىن جۇلىپ الۋعا دايىن بولدى.

كەڭەستىك كوشباسشى-كوسەمدەر ميتينگتىك رەۆوليۋتسيونەرلەر نەمەسە ادەبي قىزمەتكەرلەر، ياعني رومانتيكتەر بولدى. ستالين جانە ونىڭ اينالاسى بولسا ىسكەر-پراگماتيكتەر ەدى. ءستاليننىڭ قارسىلاستارى دا بيلىككە ۇمتىلدى، بىراق ولار ءدال ستاليندەي تاۋلىگىنە 24 ساعات ويلاماعان ەدى. ولاردىڭ بويىندا قاتالدىق، قۋلىق، زىميان ويلار ستاليننەن قاراعاندا الدەقايدا از بولدى. ستالين ءار قادامىن ەسەپتەپ باستى. قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ كوسەمى، لەنيننىڭ ۇزەڭگىلەسى تروتسكي قاتارداعى بيلىك فۋنكيونەرى ستاليننەن نەگە جەڭىلدى؟ تاريحشىلاردىڭ باسىم بولىگى بۇل جارىستا تروتسكيدىڭ قالىس قالۋ سەبەبى رەتىندە ونىڭ وسى ستالينمەن بولعان جارىستى بايقاماۋىن، سەزىنبەۋىن ايتادى. تروتسكي ءوزىن ستاليننەن الداقايدا جوعارى باعالاپ، ونىمەن سالعىلاسۋدى وزىنە ار سانادى. ستالين بولسا، ءوز ۋاقىتىن تاپجىلماي كۇتىپ، اڭدىپ باستى...

وسى ورايدا تاريحشىلاردىڭ كوكەيىندە سان-الۋان سۇراقتار بار. بيلىككە ستالين ەمەس، لەۆ داۆىدوۆيچ تروتسكي كەلسە نە بولار ەدى،  ميلليونداعان ادامداردىڭ كوزىن قۇرتقان توتاليتارلىق كازارمالىق جۇيە قۇرىلار ما ەدى، الدە سوتسياليزمگە قول جەتكىزۋدىڭ باسقا جولى تاڭدالار ما ەدى؟ قازاقستاندا اشتىق بولماي، وزگە ۇلتتار كۇشپەن قونىس اۋدارىلماي، بۇگىندە قازاق، ۋكراين جانە ت.ب. ۇلتتارىنىڭ دەموگرافيالىق كورسەتكىشى وزگەشە بولار ما ەدى؟ بالكىم، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن بولماي، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالماس پا ەدى؟ كىم بىلەدى!؟

بيلىككە كەلگەن سوڭ ستالين اينالاسىن تازالاۋمەن اينالىستى، كەيىن قولى قانعا ابدەن باتىپ، توقتاي الماي قىلمىستارى جاپپاي تەررورعا ۇلاستى. ول تىكەلەي تاپسىرما بەرۋدەن قاشىپ وتىردى. ءوز ويىن تۇسپالداپ ايتاتىن ول، شاش ال دەسە، باس الاتىن قاراماعىنداعىلارى ونى ارقاشاندا «دۇرىس تۇسىنەدى» دەپ ەش كۇمانسىز سەندى. بۇل ستيل ەدى. بىرەۋدىڭ قولىمەن جۇمىس ىستەپ، ءوزى الىستان باقىلاپ، تاقتاداعى فيگۋرالاردى اۋىستىرۋ – ونىڭ ەندى ناعىز كاسىبىنە اينالدى.

ادەتتە بارلىق ماتەريالدار ءستاليننىڭ الدىنا ءتۇسىپ، ول ونى پوليتبيۋرو مۇشەلەرىنە تاراتاتىن: ماتەريالداردى قاراپ، ءوز ويلارىن ايتۋىن سۇرايتىن. «جاقسى، سىزدەر وسىلاي شەشسەڭىزدەر، مەندە امال جوق». كوپ جاعدايدا بۇل سوزدەر ەڭ اۋىر جازا ۇكىمىن بىلدىرەتىن. ول وسىنداي شەتكەرى وتىرعان، اۋىر شەشىمدەردى قابىلداۋعا ءماجبۇر ءاربيتردىڭ ءرولىن وزىنە ادەيى الىپ الدى.  ءاليحان بوكەيحان، تۇرار رىسقۇلوۆ سىندى قايراتكەرلەرمەن ارقاشاندا قۇرمەتپەن جىلى سويلەسەتىن ول، ولار قاماۋعا الىنعان كەزدە، تاڭدانىپ، «قالايشا بۇل مۇمكىن بولدى، تاپتىرماس مامان ەدى عوي؟» دەپ كەزەكتى رولىنە ەنەتىن. بۇل سپەكتاكلدەردە ستالين ءبىر ءوزى رەجيسسەر، ءارى ءارتىس تە بولدى.

جاپپاي تەررور ستيحيالىق اپاتپەن ىسپەتتەس بولدى. ول قۇربانداردى تاڭداماي، ساياساتتان الىس جۇمىسشىلاردى، شارۋالاردى، كىشى مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىن، كارى-جاسىن ءبارىن بىردەي جالمادى. باستى سۇراق: ستالينگە وسىنىڭ بارلىعى نەگە كەرەك بولدى؟ ول ءوزىنىڭ شەشىمدەرى بارلىعىمەن بىردەي ءسوزسىز قابىلدانىپ جاتقانىن كورمەدى. بيلىككە ساياسي كۇرەسپەن ەمەس، ساياسي ينتريگا، قيتۇرقى ارەكەتپەن كەلگەن ول، ءوزى وسىنداي ساياسي شىتىرمان ويىنداردىڭ سالدارىنان بيلىكتەن ايىرىلىپ قالام دەپ قاتتى قورىقتى. سوندىقتاندا بارلىعىنىڭ بويىنا قورقىنىش سەزىمىن ۇيالاتۋ قاجەت قورقىنىش-ۇرەيسىز جۇيە جۇمىس ىستەمەدى. بيلىكتى جىبەرىپ قويۋ ولىممەن پارا-پار بولدى. السىزدىك تانىتتىڭ با، قارسىلاسىڭ كۇشەيىپ، بيلىككە ەندى سەنى جولاتپايدى. تەررور – بيلىكتى ۇستاپ تۇرۋدىڭ، حالىقتى قويداي جۋاس ەتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى قۇرالى بولدى. ناتيجەسىندە كسرو تەرريتورياسىندا، قازاقستاندا گۋلاگ، كارلاگ سياقتى ساياسي تۇتقىندار لاگەرلەرىنىڭ جۇيەسى ورناپ، ەلىمىز حالىقتار تۇرمەسىنە اينالدى. ۇلتىمىزدىڭ قايماعى – زيالى قاۋىم وكىلدەرى، عالىمدار، جازۋشىلار، دارىگەرلەر، مەملەكەت قايراتكەرلەرى جازىقسىز قۇربانعا اينالدى.

بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىز «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ءتۇرلى-ءتۇرلى شارۋالار وتكىزۋدەمىز. بۇل شارالاردىڭ اراسىندا كەرەكتىسى دە بار، كەرەكتى ەمەسى دە بار. بىراق ءبىزدىڭ قوعامىمىز ءۇشىن 21 عاسىردا دەستالينيزاتسيا ۇدەرىسىنەن ءوتۋ اسا ماڭىزدى. قازىرگى قوعاممەن ستالين تۇلعاسى، ستالين ءداۋىرى جانە ول ايگىلەيتىن كەڭەستىك كەزەڭدەگى تاريحىمىز قايتادان ساياسي-تاريحي وي-ەلەكتەن ءوتىپ، قىلمىستىق كەزەڭ دەپ تانىلسا تاريحي ادىلەتتىك ورنار ەدى. ستالين بەينەسى جەڭىس كۇنىندە پارادتا، ميتينگكە شىقپاي، كەرىسىنشە كوپشىلىكپەن ءبىراۋىزدان ءسوزسىز قىلمىسكەر، تيران، ايۋان دەپ مويىندالعان كەزدە عانا قوعامىمىز ءوزىنىڭ شىنايى رۋحاني تازارۋىن، جاڭعىرۋىن باستار ەدى. ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى، سونى ۇمىتپايىق، اعايىن!

تالاپكەر اسقارۇلى ۋاليەۆ

اقمولا وبلىسى مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ  ءارحيۆيستى

Abai.kz