قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى ەنتسيكلوپەديست-عالىم، پروفەسسور حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ بىرىندە: « بۇل دۇنيەدە ءتۇرلى دانىشپان، شەشەندەر، شەبەرلەر، باتىرلار، اقىندار كوپ وتكەن. وسىنداي ادامدار ءوزىمىزدىڭ قازاق اراسىندا دا از بولماعان. ءوز جۇرتىنا جۇمىس قىلىپ، ەڭبەگى سىڭىرگەن ادامداردى قادىرلەۋ – ەلدىكتىڭ بەلگىسى»،-دەپ كورسەتكەن ەكەن. ادىلەتىنە جۇگىنسەك، تاۋەلسىز ەل تۇعىرىنىڭ بيىك بولۋى ءۇشىن جان اياماي ەڭبەك ەتكەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ سىندى ءبىرتۋار ازاماتتاردىڭ رۋحىن ەسكە الىپ، ەسىمىن قاستەرلەۋ، ءارى ونى تۋعانىنا 135 جىل تولىپ وتىرعان شاقتا «دارا تۇلعا» دەپ ۇلىعىلاۋ بارىمىزگە ورتاق پارىز بولۋعا ءتيىستى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلدىگى مەن ەرتەڭىن ويلاپ، قام جەگەن، تۋعان حالقىنىڭ كوكىرەگىنە ساۋلە قۇيۋدى ماقسات ەتكەن قازاقتىڭ كوپتەگەن اسىل ازاماتتارى ءحىح عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتىپ، جالاعا، جاۋىزدىققا ۇشىراپ، قيانات قۇرباندىعى بولدى. تەك تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان كەزدەن باستاپ قانا سول زۇلىمدىقتاردىڭ بەتى اشىلىپ، جازىقسىز جازالانعان اياۋلى ازاماتتارىمىزدىڭ ەسىمدەرى ورتامىزعا قايتا ورالۋدا. سولاردىڭ ءبىرى –اتىراۋ ولكەسىنىڭ ارداقتى پەرزەنتى – پروفەسسور حالەل دوسمۇحامەدۇلى. ول جوعارى ءبىلىمدى دارىگەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تاريحشى، تابيعات زەرتتەۋشى، ادەبيەتشى، ءتىل تانۋشى، اۋدارماشى، اعارتۋشى-ۇستاز،  قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى بولىپ تابىلادى.

بۇل تۋراسىنداعى ساليقالى دا، سالماقتى باعانى العاش كورنەكتى ءسوز زەرگەرى ءابىش كەكىلباەۆ بەرگەن بولاتىن: «وزىنە تابيعات اياماي بەرگەن دارىندى تەرەڭ بىلىممەن تولىقتىرىپ، انا تىلىمىزگە قوسا لاتىن، اراب، پارسى، تۇرىك، ورىس، نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرىن قاجەتتى دارەجەدە مەڭگەرىپ، سول تىلدەردە ەركىن وقىپ، سويلەپ، جازا بىلگەن  ح.دوسمۇحامەدۇلى كوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە الدىنا جان سالماس عاجايىپ لينگۆيست، فولكلوريست، تاريحشى-ەتنوگراف، اۋدارماشى بولعان. جان-جاقتى، كول-كوسىر، امبەباپ ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا ول بيولوگيا، زوولوگيا، مەديتسينا سالالارىندا دا كوپ ەڭبەك قوسقان عالىم».

حح عاسىردىڭ باسىنداعى بوداندىقتىڭ بۇعاۋىنداعى بەيقام حالىقتى وركەنيەتتىڭ ورىنە سۇيرەگەن كوسەمدەردىڭ كوزگە شالىنار باستى قاسيەتى – ولاردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن جان-جاقتى «سەگىز-قىرلى، ءبىر-سىرلى» تۇلعالار بولاتىن. حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ cاياسي كۇرەسكەر، جالىندى پاتريوت، ءارى عالىم، ءارى كيەلى ونەر يەسى  جانە ءوز ماماندىقتارىنىڭ بىلگىرى بولۋى – كەيىنگى تولقىن جاستارعا ۇلكەن ونەگە.

حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ساياسي دۇنيەتانىمىنىڭ باستاۋى سانكت-پەتەربۋرگتە وقىعان ستۋدەنتتىك جىلدارىنان باستالادى. ول اسكەري-مەديتسينالىق اكادەميادا وقىعان كەزىندە بۇكىل رەسەيدە بولعان، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن 1905-1907 جىلدارداعى رەۆوليۋتسيانى كوزىمەن كورىپ، بۇقارا حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسى، قاندى قاقتىعىستار جانە جەڭىلىستىڭ اششى ساباقتارى رۋحاني دۇنيە تانىمى ءوسىپ جەتىلگەن بولاشاق قايراتكەردىڭ يدەيالىق جاعىنان قالىپتاسۋىنا يگى ىقپال ەتتى. قورعانسىز ەلدىڭ تەڭدىگى ءۇشىن باستى قاۋىپ-قاتەرگە تىگىپ، بەس وبلىستان جينالعان قازاقتىڭ زيالى ازاماتتارى 1905 جىلى تەكە (ورال) قالاسىندا كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق ساياسي پارتيا قۇرعاندا ارالارىندا سانكت-پەتەربۋرگتەگى اسكەري مەديتسينالىق اكادەميانىڭ  ستۋدەنتى حالەل دوسمۇحامەدۇلى دا بار ەدى. حالەلدىڭ اقپان جانە ۇلى قازان توڭكەرىستەرى تۇسىنداعى قىزمەتىنە ايعاق بولارلىقتاي از دا بولسا دايەكتەمەلەر بار. سونىڭ ءبىرى، 1917 جىلى ورىنبور قالاسىندا جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنىڭ بولعاندىعى، وعان حالەلدىڭ قاتىسقاندىعى تۋرالى «قازاق» گازەتى سول جىلدىڭ 14 قاراشا كۇنگى سانىندا ايتا كەلىپ، مۇندا تورعاي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ قۇرىلعاندىعىن، وعان بار بولعانى 14 ادام (ورىنبوردان - 10; ۋەزدەردەن - 4) مۇشە ەكەندىگىن حابارلايدى. ءدال وسى مەزگىلدە اقمولا، سەمەي، ورال وبلىستىق كوميتەتتەرى دە قۇرىلدى. ال، جەلتوقساننىڭ 5-ءى مەن 13-ءى ارالىعىندا وتكەن قۇرىلتايعا حالەل دە ارنايى شاقىرىلادى. دەگەنمەن، عىلىمي ادەبيەتتەردە، تاريحشىلار ەڭبەكتەرىندە بۇل دەرەك ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلمەگەن. 1917 جىلدىڭ شىلدە ايىندا الاش قوزعالىسىن جاقتاۋشىلاردىڭ سەزى شاقىرىلادى. وعان بارلىق قازاق وبلىسىنان بار بولعانى 20-دان استام دەلەگات قاتىناسادى. وسى سەزدىڭ وتكىزىلگەندىگىنە جانە وعان حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ توراعالىق ەتكەندىگىنە دايەكتەمە رەتىندە «قازاق» گازەتىنىڭ 31-شىلدە كۇنگى سانىندا جاريالانعان قاۋلىسىن كەلتىرۋگە بولادى. جالپى قازاق سەزىنىڭ قاۋلىسى: «جالپى قازاق سەزى 21-شىلدەدە ورىنبوردا اشىلىپ، 26-شىلدەدە جابىلدى. سەزگە اقمولا، سەمەي، تورعاي، ورال، جەتىسۋ، سىرداريا، فەرعانا وبلىستارىنىڭ ءھام بوكەيلىكتىڭ وكىلدەرى قاتىستى. سەزد توراعاسى – حالەل دوسمۇحامەدوۆ، توراعا سەرىكتەرى – ا.بايتۇرسىنوۆ، حاتشىلار: ءا.كوتىباروۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.سەيىتوۆ».

بۇل سەزدە 14 ماسەلە قارالعان، ارقايسىسىنا بايلانىستى بىرنەشە پۋنكتتەن تۇراتىن قاۋلىلار قابىلداندى. ايەل ماسەلەسى تۇڭعىش رەت وسى سەزدە كوتەرىلدى. وسىدان كەيىن، اراعا بەس اي سالىپ، جەلتوقساندا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا بايلانىستى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق قازاق اۆتونومياسى، ميليتسيا، ۇلت كەڭەسى، ۇلت قازىناسى، حالىق سوتى تۋرالى نەگىزگى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە قويعان جالپى قازاق سەزى شاقىرىلدى. مىنە، وسى سەزدە قازاق-قىرعىز اۆتونومياسىن الاش دەپ اتاۋ جونىندە قاۋلى قابىلدانعان ەدى.

حالەل دوسمۇحامەدۇلى وسى كەزەڭدە قانداي قىزمەت اتقاردى دەسەك، بۇل تۋرالى 1930 جىلدىڭ 10-ناۋرىزىندا ءوز قولىمەن ورىس تىلىندە جازىلعان عۇمىرناماداعى مىنا ءبىر جولداردان جاۋاپ الۋعا بولادى. پاتشا وكىمەتى قۇلاتىلعان سوڭ، 1917 جىلى ساۋىردە قازاقتاردىڭ ورال وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. 1917 جىلى جەلتوقسانداعى جالپى قازاق سەزىندە الاشوردا حالىقتىق-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتتى. مۇندا كەڭەس ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن زەمستۆولىق مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىن اتقاردى. 1918 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا حالەل جانشا دوسمۇحامەدۇلىمەن بىرگە ماسكەۋدە رسفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.ي.لەنينمەن، ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ي.ۆ.ستالينمەن قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزەدى. وكىنىشكە وراي، بۇل كەلىسسوز ناتيجەسىز اياقتالادى. بۇدان كەيىن حالەل دوسمۇحامەدوۆ تۇركىستان جانە قازاق كەڭەس اۆتونوميالى رەسپۋبليكالارىندا ءار ءتۇرلى قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتەر اتقاردى.

حالەل قاجىرلى قوعام قايراتكەرى بولۋمەن قاتار، اعارتۋشى، عالىم، دارىگەر ەكەندىگىن دە ەستە ۇستاۋعا ءتيىستىمىز. ۇلى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاقتار اراسىندا ارناۋلى ءبىلىمى بار 20 عانا دارىگەر دايارلاندى. حالەل 1913-1920 جىلدارى تەمىر ۋەزىندە ۋچاسكەلىك دارىگەر قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، وبا اۋرۋىن جويۋ ىسىنە قاتىسادى. اۋرۋعا ساپالى مەديتسينالىق كومەك بەرەتىن ەشكىمنىڭ بولماعانىنا، سۇزەكتەن، سۋىق تيۋدەن، مەرەزدەن، وبادان، تىرىسقاقتان، قاراسان، قىزىلشا، بەزگەك، تۋبەركۋلەز ت.ب. اۋرۋلاردان حالىق جاپپاي قىرىلىپ جاتقان كەزدە، وسىناۋ ۇركەردەي توپتىڭ قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي بولماشى ءىس-ارەكەتىنىڭ ءوزى ءبىراز ادامداردىڭ ءومىرىن اراشالاپ قالدى. سول ءبىر ۇركەردەي توپتىڭ ىشىندە قازاقتىڭ يبن-سيناسى (ەۆروپاشا اۆيتسەننا), عۇلاما عالىمى، سان قىرلى دارىن يەسى، حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ بولۋى، ارينە، ۇلكەن تاعىلىم الار ماقتانىش!

قازاق حالقى الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىنا ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن ادال بولعان  حالەل دوسمۇحامەدوۆۇلى – حالقىمىزدىڭ تاريحى مەن مادەني ومىرىندە وزىندىك ءىز قالدىرعان ءبىرتۋار پەرزەنتتەردىڭ ءبىرى. كۇنى كەشەگە دەيىن بۇگىنگى ۇرپاق ونى «الاشوردانىڭ» كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە عانا بىلگەن بولسا، ونىڭ عىلىمي-اعارتۋشىلىق، پەداگوگيكالىق مۇراسى جەتكىلىكتى زەرتتەلمەدى. كەزىندە جەكە ادامعا تابىنۋ مەن زاڭسىزدىقتىڭ قۇربانى بولعان حالەل دوسمۇحامەدۇلى ءوز ءومىرىنىڭ ىشىندە ارتىنا وراسان زور سارقىلماس مۇرا قالدىردى. بۇگىنگى جازىلىپ وتىرعان ماقالا ارقىلى ، قايتپاس تا، قاجىماس قايراتكەر، دارا دا، دانا تۇلعا، امبەباپ ەنتسيكلوپەديستىڭ عىلىمي مۇراسىن جان-جاقتى زەرتتەپ، كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، سول مۇرانىڭ اسىلدارىن حالقىمىزدىڭ رۋحاني مۇددەسىنە جارايدى دەگەن سەنىمدەمىز.

حالەل دوسمۇحامەدوۆ حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاقتىڭ دەموكراتيالىق باعىتتاعى زيالىلارىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. ول – بەلگىلى مەملەكەت جانە  قوعام قايراتكەرى، عۇلاما عالىم، اعارتۋشى – پەداگوگ قازاقستاندا جانە تۇركىستاندا عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىن تالانتتى ۇيىمداستىرۋشى بولدى.

حح-عاسىردىڭ 30-شى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، ۆاليۋنتاريستىك شەشىمدەردىڭ، قوعامدىق جانە پارتيا ءومىرى سالاسىندا ورەسكەل جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردىڭ، اكىمشىلىك-امىرشىلدىك باسقارۋ ءادىسىنىڭ كۇشەيۋى، قازاق حالقىنا قارسى باعىتتالعان اۋىر قىلمىس تۇرىندە بايقالعان جانە جەكە ادامعا تابىنۋدىڭ شەكتەن شىققان ورەسكەل كورىنىسىنىڭ كەزەڭى باستالعانىن تاريحي قۇجاتتار دالەلدەيدى.

بەلگىلى عالىم، اكادەميك–جازۋشى زەينوللا قابدولوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، شىن مانىندە حالقىمىزدىڭ ويانۋ ءداۋىرى تۋعىزعان الىپتاردىڭ قاتارىندا جارىق جۇلدىزدار شوعىرى سەكىلدى احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇستافا شوقاەۆ ەسىمدەرىمەن قاتار حالەل دوسمۇحامەدوۆ ەسىمىنىڭ اتالۋى بۇل ومىرگە سيرەك كەلەتىن دارىن يەسى، امبەباپ عالىم حالەل بابامىزعا بەرىلگەن ءادىل باعا بولىپ تابىلادى.

حالەل دوسمۇحامەدۇلى اتىراۋ وبلىسى قىزىلقوعا ءوڭىرى، اسىرەسە تايسويعان يساتاي مەن ماحامبەت سىندى قول باستاعان باتىرلاردى پانا ەتكەن، مۇرات سىندى ەل مۇڭىن جىرلاعان جىراۋلار شىققان، قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ تالاي-تالاي وكىلدەرى وسكەن وڭىردە ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىندا دۇنيەگە كەلىپ، سول زاماننىڭ، سول قوعامنىڭ ەڭ تاڭداۋلى وكىلدەرى عانا وقيتىن جوعارى وقۋ ورنى  سانكت-پەتەربۋرگتەگى يمپەراتورلىق اسكەري–مەديتسينالىق اكادەميانى التىن مەدالمەن ءبىتىرۋ-بۇل تاڭعاجايىپ قابىلەتتىڭ، تابيعات سىيلاعان ەرەكشە دارىننىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟

ستۋدەنتتىك جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگتە جاس حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ اعارتۋشىلىق دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە الەمگە اتى ءماشىر عۇلاما عالىمدار اكادەميانىڭ العاشقى ۇستازدارى: عۇلاما فيزيولوگ-پسيحولوگ، عالىم، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، اكادەميك يۆان پەتروۆيچ پاۆلوۆ، كورنەكتى شىعىستانۋشى، اكادەميك ۆاسيلي ۆاسيلەۆيچ رادلوۆ، قازاق لينگۆيستيكالىق مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە – كوررەسپوندەنتى، پروفەسسور بودۋەن دە كۋرتۋنە.

حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ تابيعي دارىنىنىڭ عۇلاما عالىم رەتىندە باي مۇمكىنشىلىكتەرىنىڭ جان-جاقتى دامىعان كەزەڭى – كەڭەستىك كەزەڭدە بولاتىندى. ونىڭ ەنتسيكلوپەديست عالىم رەتىندە قوعامدىق-پەداگوگيكالىق، عىلىمي جۇمىسىنىڭ ەڭ جەمىستى كەزەڭى 1920-جىلدان باستاپ، 1930 جىلدارعا دەيىنگى تاشكەنتتىك كەزەڭى. بۇل كەزەڭ ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ ءارتۇرلى قوعامدىق، مەملەكەتتىك، عىلىمي-پەداگوگيكالىق، وقۋ اعارتۋشىلىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق، ۇستازدىق سان-قيلى، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى جاۋاپتى جۇمىستاردى اتقارۋمەن تىعىز بايلانىستى.

بۇل كەزەڭدە ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن جان-جاقتى عىلىمي جانە رۋحاني مۇراسىن دۇرىس باعالاۋ ءۇشىن سول كەزدەگى رەسپۋبليكامىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي، اعارتۋ مايدانىندا وزىمەن بىرگە ات سالىسقان، ادىلدىكتىڭ تۋىن بيىككە كوتەرگەن بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى مەن ۇلتىمىزدىڭ زيالىلارى، ءوز تۇستاستارى مەن عىلىمي ورتامەن تىعىز بايلانىستا، بىرلىكتە قاراستىرعان ءجون.

سول كەزدەگى بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى، قازاق زيالىلارىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى، عالىمدار، قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ تانىمال مايتالماندارى حالەلمەن بىرگە تاشكەندە سانجار اسفەندياروۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، مۇقتار اۋەزوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، مۇقامەدجان تىنىشباەۆ، ابۋباكىر ديۆاەۆ جانە ت.ب. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشى ورىندارىندا عىلىمي مەكەمەلەر، حالىق اعارتۋ ورىندارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا جۇمىس ىستەدى.

بۇل كەزەڭدە ونىڭ بۇكىل عىلىمي-پەداگوگيكالىق، شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى وسى كەزەڭدە ىسكە استى. 1920 جىلى «الاش» پارتياسى تاراتىلىپ، ونىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى حالەل دوسمۇحامەدۇلىنا كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان كەشىرىم جاسالدى. وسى جىلى ول تاشكەنت قالاسىنا كەلىپ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە حالىق اعارتۋ كوميسسارياتتارىندا جاۋاپتى جۇمىستارمەن قاتار، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ۇستازدىق جانە عىلىمي-پەداگوگيكالىق، شىعارماشىلىق جۇمىستارمەن اينالىستى. ح.دوسمۇحامەدوۆ تاشكەنتتە وتكىزگەن 10 جىلىنىڭ ىشىندە شىن مانىندە قازاقستان مەن ورتا ازيادا دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ العاشقى ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. ول ءوزىنىڭ عىلىمي-پەداگوگيكالىق قىزمەتىمەن ولكەدە مامان كادرلاردى دايارلاۋعا، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋدى ۇيىمداستىرۋعا، حالىق اعارتۋ ءىسى مەن جوعارى ءبىلىمدى دامىتۋدا ەرەكشە ۇلەس قوستى. اسىرەسە، ول تاشكەنت قالاسىندا ۇلت زيالىلارىن ءوز توڭىرەگىنە توپتاستىرا وتىرىپ، ۇلت مەكتەپتەرى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان العاشقى قازاق تىلىندە وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جازۋدا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەرەكشە اتاۋعا ءتيىسپىز.

حح-عاسىردىڭ باس كەزىندە ح.دوسمۇحامەدوۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ءبىلىم كوميسسياسىن باسقارىپ تۇرعان كەزىندە ءبىر توپ قازاق زيالىلارىنا قازاق تىلىندە جوعارى وقۋ ورىندارى مەن ۇلت مەكتەپتەرىنە ارنالعان ءارتۇرلى عىلىم سالاسىندا وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جازۋعا تاپسىرما بەرىپ، ۇسىنىس جاسادى. العاش رەت قازاق توپىراعىندا ماعجان جۇماباەۆ قازاق تىلىندە «پەداگوگيكا» وقۋلىعىن، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «پسيحولوگيا» وقۋلىعىن جازدى. بۇل وقۋلىقتاردىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوز ءمانى جويىلعان جوق. ول وقۋلىقتار بۇگىندە باسپادان قايتا باسىلىپ، قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ قولدان-قولعا تۇسپەيتىن وقۋ قۇرالدارىنا اينالدى.

بۇگىندە قازاق تىلىندە وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جاساقتاۋ، ونىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ماسەلەسىنە ەل پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ەرەكشە ءمان بەرىلگەن بولاتىندى. اسىرەسە، قازىرگى مەملەكەتتىك تىلدە جازىلعان وقۋلىقتاردىڭ ساپاسىن جاڭارتۋعا ەرەكشە نازار اۋداردى.

قازىر ۇلت مەكتەپتەرى ماسەلەلەرى كۇن تارتىبىنە قويىلىپ وتىرعان جاعدايدا حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ وزىندە ەڭ الدىمەن حالىققا قاجەت كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءزارۋ ماسەلەلەردى ونىڭ ىشىندە تۇڭعىش قازاق تىلىندە وقۋلىقتار جازۋدى قولعا الۋى، ونىڭ كورەگەندىگىن اڭعارتادى. انا ءتىلىنىڭ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءجايى، ۇلت مەكتەپتەرىنىڭ، ۇلتتىق تەرمينولوگيا ماسەلەلەرى بۇگىنگى تاڭدا دا وزەكتى، ماڭىزدى، كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي وتىرعان ماسەلەلەر بولىپ تابىلادى.

ونىڭ قازاقستاندا جوعارى مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋىنا، ۇلت كادرلارىن دايارلاۋدا، باسپا ءىسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، جاڭا اشىلعان قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن وقۋلىقتار مەن وقۋ باعدارلامالارىن جاساۋدا وزىندىك قولتاڭباسى بار عۇلاما عالىم.

حالەل دوسمۇحامەدوۆ – جاراتىلىستانۋ تسيكلىندەگى پاندەر بويىنشا العاشقى قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردىڭ اۆتورى. ونىڭ قالامىنان، اسىرەسە، ءى جانە ءىى ساتىداعى قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان «ءولى تابيعات» وقۋلىعى (1920), «جانۋارتانۋ» (3 بولىمنەن تۇرادى), «تابيعاتتانۋ» (1922), «وقۋشىلار گيگيەناسى» (1925), «ادامنىڭ ءتان تىرشىلىگى»، «دەنساۋلىعىڭدى ساقتا» جانە ت.ب. وقۋلىقتارى كەزىندە جاڭادان اشىلىپ جاتقان قازاق مەكتەپتەرىنە وتە قاجەتتى وقۋلىقتار بولعان بولسا، بۇگىندە ءوز ءمانىن جويعان جوق.

ح.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ عىلىمي مۇراسىنىڭ ەڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەت، تاريح جانە ەتنوگرافيا ماسەلەلەرى. ونىڭ «قازاق ادەبيەتى»، «الامان»، «مۇرات اقىننىڭ سوزدەرى»، «شەرنياز شەشەن»، «يساتاي-ماحامبەت»، «ءجالاڭتوس باتىر شەجىرەسى»، «ديۋاني لۇعات ات تۇرىك»، «قازاق تىلىندەگى سينگارمونيزم زاڭى» اتتى عىلىمي ەڭبەكتەرىن جازۋى، ونىڭ جان-جاقتى تەرەڭ، ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمىن اڭعارتادى.

ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ سان-ساپالى عىلىمي مۇراسىنىڭ ىشىندە حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، عالىم-پەداگوگ رەتىندە قازاقستاندا جوعارى پەداگوگيكالىق مەكتەپتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە.

قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بولماۋى، ارناۋلى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ ازدىعى پەداگوگيكالىق كادرلاردى شەشۋدە ايتارلىقتاي قيىندىقتار تۋعىزدى. رەسپۋبليكا جاعدايىندا سول جىلدارى پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورىندارىن ۇيىمداستىرۋدا ەشقانداي دا مادەني جانە ماتەريالدىق جاعداي بولمادى. شاماسى كەلگەندەر عانا جوعارى وقۋ ورىندارىنا بارا الاتىن.

حح-عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنىڭ باس كەزىندە نەگىزىنەن مامان كادرلار رەسپۋبليكادان تىس جەرلەردە سانكت-پەتەربۋرگتە، موسكۆادا، قازاندا، ومبىدا، ۋفادا، تاشكەندە، استراحاندا جانە ت.ب. قالالاردا دايارلاندى.

مىنە وسىنداي قيىن كەزدە قازاقستاندا جوعارى وقۋ ورنىن اشۋ اۋاداي قاجەت بولدى. بۇل ماسەلە رەسپۋبليكا قۇرىلعان كۇنىنەن باستاپ، ءارتۇرلى ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردە تالقىلانا باستادى. اسىرەسە، پەداگوگيكالىق ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا وقۋ ورنىن ۇيىمداستىرۋ قاجەتتىلىگى ەرەكشە سەزىلدى. سوندىقتان دا رەسپۋبليكا ۇكىمەتى الدىنا جوعارى پەداگوگيكالىق وقۋ ورنىن اشۋ تۋرالى ماسەلە العاش قويىلعاننان باستاپ، ح.دوسمۇحامەدوۆ وسى ماسەلەنىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، ونى ۇيىمداستىرۋدا وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىردى. جوعارى وقۋ ورنى رەسپۋبليكا استاناسىندا اشىلۋى قاجەت ەدى. الايدا، وقۋ ءۇيىنىڭ بولماۋى، مامان عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ جەتىسپەگەندىگىنەن، قازاقستانعا جاقىن ورنالاسقان سول كەزدەگى ءىرى مادەني ارتالىق تاشكەنت قالاسىندا ۋاقىتشا اشۋعا تۋرا كەلدى. تاشكەنتتە ول كەزدە بىرنەشە جوعارى وقۋ ورىندارى بولدى، ونىڭ ىشىندە 1920 جىلى ورتا ازيا مەن قازاقستاندا ءبىرىنشى بولىپ، تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتى اشىلعان. كەيىننەن ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە اينالدى.

1920 جىلى 2 جەلتوقساندا تاشكەنتتە قازاق تىلىندە وقيتىن قازاقتىڭ حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىن اشۋ تۋرالى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ قاۋلىسى جاريالاندى (قاراڭىز: تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حابارشىسى، 1920, 2 جەلتوقسان). وسى ءىرى مادەني ورتالىقتا قازاقتىڭ حالىق اعارتۋ ينستيتۋتى تەز قارقىنمەن نىعايىپ، ءوز قىزمەتىن جان-جاقتى دامىتتى. ونىڭ وقۋ-تاربيە جانە عىلىمي جۇمىسىنا ح.دوسمۇحامەدۇلى دا بەلسەنە ارالاستى.

1925 جىلدىڭ 15 تامىزىنان باستاپ، تاشكەنت قالاسىندا «قازاقتىڭ جوعارى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى «كازپەدۆۋز» دەگەن اتپەن اشىلىپ، جۇمىس جاساۋعا كىرىسكەن بولاتىن-دى.

بۇل پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ وقۋ جوسپارىن جاساۋ ءۇشىن ارانيى كوميسسيا قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا تاشكەنت قالاسىنداعى بەلگىلى ادىسكەرلەر مەن پروفەسسور عالىمدار شاقىرىلدى. شاقىرىلعانداردىڭ ىشىندە دوكتور ح.دوسمۇحامەدوۆ، پروفەسسور ن.ا.ديمو، پروفەسسسور شميدت، پروفەسسور ۆ.ي.رومانوۆسكي       ، پروفەسسور ن.ن.فيولەتوۆ، دوتسەنت د.م.باربوتكين، پروفەسسور ن.ل.لاپپو-دانيلەۆسكي جانە باسقالار بولدى. (قاراڭىز: قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى، 81-قور، 1-ءتىزىم، 1210-ءىس، 26-تاباق).

حالەل جەتەكشىلىگىمەن جۇمىس ىستەگەن كوميسسيا تاشكەنتتەگى قازاقتىڭ جوعارى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ وقۋ جوسپارىنىڭ جوباسىن جاساعاندا رسفسر پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتارىنىڭ جوباسىنان وزگەشە جاسالىندى. مۇنداعى باستى قاعيدا – پاندەر باعدارلامالارىندا جەرگىلىكتى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرۋ. تاشكەنتتەگى قازاقتىڭ جوعارى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنا ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى عالىمدارىمەن قاتار موسكۆا جانە لەنينگراد قالالارىنان بەلگىلى اكادەميا عالىمدار ۆ.ۆ.بارتولد، س.ە.مالوۆ تۇرىك-مانگول حالىقتارىنان تاريحىنان جانە ت.ب. عالىمدار شاقىرىلدى. سونىمەن قاتار ينستيتۋتتا وقۋ-تاربيە جۇمىسى مەن ءدارىس بەرۋگە جەرگىلىكتى قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنان شىققان تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆتەرمەن قاتار پروفەسسور ح.دوسمۇحامەدوۆتا بولدى.

تاشكەنت قالاسىندا ۇيىمداسقان قازاقتىڭ جوعارى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تۇڭعىش رەكتورى بولىپ، ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى، حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆ تاعايىندالدى، ونىڭ پرورەكتورى بولىپ ح.دوسمۇحامەدۇلى جۇمىس ىستەدى. ول ينستيتۋتتا پەدولوگيا پانىنەن ءدارىس بەردى.

1928 جىلى تاشكەنت قالاسىنداعى قازاقتىڭ جوعارى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىندە ۇيىمداسقان قازاقتىڭ تۇڭعىش جوعارى وقۋ ورنى – قازىرگى اباي اتىنداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، ءبىرىنشى پرورەكتورى حالەل دوسمۇحامەدوۆ بولدى. ول 1924 جىلى رەسەي اكادەمياسى ورتالىق ولكەتانۋ بيۋروسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشە بولىپ سايلاندى. 1929 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پەدولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى عىلىمي اتاعىنا يە بولدى.

قازىر ءبىز ءوز تاريحىمىزدى جالتاقسىز زەرتتەپ، ءتىلىمىزدىڭ، ونەرىمىزدىڭ، رۋحاني مۇرالارىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرىن تانۋعا كىرىستىك. حالقىمىزدىڭ عىلىمىن دامىتۋعا، ءتىلىن ساقتاۋعا، تاريحىن زەرتتەۋگە، ونەرى مەن ادەبيەتىن وركەندەتۋگە، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىن ۇيىمداستىرۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان، الاساپىران جىلداردا قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلاپ، ءوز ءومىرىن قۇربان ەتكەن الىپتارىمىزدىڭ قاتارىندا عۇلاما عالىم، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، اعارتۋشى، پەداگوگ، دارىگەر، پروفەسسور حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ تۋعانىنا  2013 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ 24 جۇلدىزىندا 130 جىل تولادى. وسىعان وراي ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋ جوسپارلانۋدا.

1994 جىلى 23 مامىرداعى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ شەشىمىمەن اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى عۇلاما عالىم حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ەسىمىنىڭ بەرىلۋى اتىراۋ وبلىسى جۇرتشىلىعىنىڭ مادەني ومىرىندە ەرەكشە وقيعا بولىپ تابىلادى. سول جىلدارى حالەل بابامىزدىڭ ەسىمىنىڭ ورتامىزعا قايتا ورالۋى، ونىڭ جان-جاقتى سارقىلماس عىلىمي مۇراسىن زەردەلەۋگە جانە حالەلتانۋ تاعىلىمىن تەرەڭ زەرتتەۋگە مۇمكىنشىلىك جاسادى.

عۇلاما عالىمنىڭ عىلىمي مۇراسى سوڭعى جىلدارى ءار قىرىنان جان-جاقتى زەرتتەلىنە باستادى. عالىم مۇراسىن زەردەلەۋ 1993 جىلى الماتىدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىندا، سول جىلى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولۋىنا ارنالىپ وتكىزىلگەن عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيالاردان باستاۋ الادى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن بىرنەشە عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە «عۇلاما عالىم، اعارتۋشى پەداگوگ» اتتى عىلىمي جيناق جارىق كوردى.

مىنە، وسى كەزەڭنەن باستاپ، رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى باسىلىمداردا ۇلى بابامىزدىڭ ءارتۇرلى عىلىم سالاسىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن عىلىمي مۇراسىن جان-جاقتى زەردەلەۋگە ارنالعان ەڭبەكتەر مەن ماقالالار جارىق كوردى، ۇلى عۇلامانىڭ عىلىمي مۇرالارىنان رەسپۋبليكا كولەمىندە العاشقى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالار قورعالدى.

عۇلاما عالىمنىڭ مۇراسىنىڭ زەرتتەلۋى تۋرالى ايتقاندا 1996 جىلى «سانات» باسپاسىنان الماتىلىق عالىمدار ق.نۇرپەيىسوۆ، م.قۇلكەنوۆ، ب.قابيجانوۆ، ا.مەكتەپوۆتەردىڭ اۆتورلىعىمەن «حالەل دوسمۇحامەدۇلى جانە ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى» اتتى تۇڭعىش جارىق كورگەن عۇمىرنامالىق ەڭبەك بولىپ تابىلادى. 1998 جىلى بەلگىلى عالىم ر.سىزدىقوۆانىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن «حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى» اتتى عىلىمي جيناق دۇنيەگە كەلدى (الماتى، «انا ءتىلى» باسپاسى، 1998).

جيناققا حح-عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق دەموكراتياشىل زيالىلارى شوعىرىنىڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى – پروفەسسور ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى توپتاستىرىلعان بولاتىندى. تاڭدامالى شىعارمالار جيناعى قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ كىرىسپە سوزىمەن اشىلعان.

حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ جان-جاقتى عىلىم سالالارىن قامتيتىن عىلىمي مۇراسىن زەرتتەۋدە بەلگىلى عالىمدار ز.قابدولوۆ، م.قازىباەۆ، ر.سىزديقوۆا، ك.نۇرپەيىسوۆ، م.قۇلكەنوۆ، ا.مەكتەپوۆ، ع.انەس، ب.حابيجانوۆ، د.ابدراحيموۆا، ءو.وزعانباي جانە ت.ب. اۆتورلارمەن قاتار جەرگىلىكتى اتىراۋلىق زەرتتەۋشىلەرىمىز ق.سەيتاليەۆ، ق.شاۋكەنوۆ، ت.جاڭاباەۆ،  ا.شامعونوۆ، ءو.الىمگەرەەۆ،ع.بازارعاليەۆ، ا.سابىروۆ بۇل باعىتتا ءبىرشاما شىعارماشىلىقپەن جۇمىستاندى.

سونىمەن بىرگە،  2003 جىلى  تاريح  عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ومىرزاق وزعانبايدىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، الاش زيالىسى ح.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ  سان-سالالى قوعامدىق قىزمەتى مەن ءومىرى  جانە عىلىم سالاسىنداعى ەلەۋلى ەڭبەكتەرى ەنگىزىلگەن  «جارىعى وشپەيتىن جۇلدىز» اتتى قۇندى كىتابى دۇنيەگە كەلدى (الماتى، «ءۇش قيان» باسپاسى).

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە حالەلدى تانۋدا جانە ونىڭ عىلىمي مۇراسىن جان-جاقتى زەرتتەۋدە جانە ناسيحاتتاۋدا ءبىرشاما جۇمىستار اتقارىلدى.

1994 جىلدان باستاپ، ۋنيۆەرسيتەت كولەمىندە جالپى جانە حالىقتىق پەداگوگيكا كافەدراسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وقۋلارىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى.

2000 جىلدان باستاپ، دوسمۇحامەدوۆ وقۋلارى 4 جىلدا ءبىر رەت ءداستۇرلى تۇردە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە وتكىزىلىپ كەلەدى.

بەس رەت وتكىزىلگەن  رەسپۋبليكالىق دوسمۇحامەدۇلى وقۋلارىنا  استانا، الماتى، قىزىلوردا، ورال، اقتوبە، شىمكەنت، اقتاۋ جانە ت.ب. قالالاردىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالىمدارى قاتىستى. دوسمۇحامەدوۆ وقۋلارىنىڭ نەگىزىندە «التى الاشتىڭ ماقتانىشى» اتتى عىلىمي جيناق جارىق كوردى.

عۇلاما عالىمنىڭ عىلىمي مۇرالارى ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جەكەلەنگەن كافەدرالارى وقىتۋشى-پروفەسسورلار قۇرامىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جوسپارلارىنا ەنگىزىلدى.

2003 جىلدان باستاپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن «حالەلتانۋ» كۋرسىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بارلىق ماماندىقتارىنىڭ وقۋ جوسپارىنا مىندەتتى تۇردە ەنگىزىلدى. وسى جىلى پ.ع.د.، پروفەسسور ق.ب.سەيتاليەۆتىڭ جانە پ.ع.ك.، دوتسەنت ع.بازارعاليەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن «حالەلتانۋ» كۋرسىنىڭ باعدارلاماسى مەن «حالەلتانۋ» وقۋلىعى باسپادان 15 ب.ت. كولەمىندە جارىق كوردى.

ءبىرىنشى رەسپۋبليكالىق دوسمۇحامەدوۆ وقۋلارىنىڭ  ۇسىنىستارى نەگىزىندە ۋنيۆەرسيتەتتە جالپى جانە حالىقتىق پەداگوگيكا كافەدراسىنىڭ جانىنان «حالەلتانۋ» عىلىمي-پەداگوگيكالىق زەرتحاناسى اشىلدى. زەرتحانا قازىرگى كەزدە ح.دوسمۇحامەدۇلى اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت جانىنداعى عىلىمي-پەداگوگيكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنا اينالدى. بولاشاقتا ۋنيۆەرسيتەتتە 5 جىلدا ءبىر رەت وتكىزىلەتىن رەسپۋبليكالىق دوسمۇحامەدۇلى وقۋلارىنا حالىقارالىق مارتەبە بەرۋ جوسپارلانىپ وتىر.

ح.دوسمۇحامەدوۆ مۇراسى جونىندە 8 كىتاپ، 5 رەسپۋبليكالىق-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى جيناعى، 200 تارتا ءارتۇرلى رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق باسىلىمداردا جارىق كورگەن. حالەلتانۋشىلاردىڭ عىلىمي ماقالالارىمەن قاتار، وزبەكستان رەسپۋبليكالىق ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان 250-گە تارتا الىنعان قۇجاتتار جيناعى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان الىنعان 164 مۇراعات قۇجاتتارى، 1922-26 جىلدارى شىققان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن  كىتاپتار قورىنان كوشىرمەلەر  وسى «حالەلتانۋ» زەرتحاناسى ارقىلى زەرتتەۋشى قاۋىمعا، ىزدەنۋشى ستۋدەنتتەرگە- ماگيسترانتتارعا ۇسىنىلىپ وتىر.

دەي تۇرعانمەن، حالەلتانۋ عىلىمىن قالىپتاستىرۋدا ۇلى عۇلامانىڭ جان-جاقتى عىلىمي مۇراسىن تولىقتاي تانىپ بولدىق، زەرتتەلدى دەپ ايتا المايمىز. نە ءبارى 56 جاس ءومىر سۇرگەن مەملەكەت جانە قوعام  قايراتكەرى، اعارتۋشى-پەداگوگ، بىلىكتى دارىگەر، پروفەسسور حالەل دوسمۇحامەدۇلى بۇگىن، ەرتەڭ، ودان ارعى كۇندەرى دە حالقىنىڭ ماقتانىشى بولىپ، تۋ ەتىپ ۇستار ۇلاعاتتى ۇلانىنا اينالاتىنى اقيقات. حالەلدى، حالەل دوسمۇحامەدۇلى ەتىپ كورسەتەر جالىندى پاتريوت، كورنەكتى قايراتكەر ەتىپ ەسىمىن اسپانعا اۋەلەتەر ءىسى ارتىندا قالدى. ول–تۋعان حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن، ونىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىن اياماعان دارقان دارىندارىمىزدىڭ ءبىرى. اياۋلى ازاماتتىڭ قاي قىرىنان كەلىپ زەردەلەسەك تە، ونىڭ ەرەكشە قىرلارى مۇندالاپ كوزگە ۇرىپ تۇرارى داۋسىز.

ەلباسى،ۇلت كوشباسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنان تۋىندايتىن گۋمانيتارلىق عىلىمدار الدىنداعى كەلەلى ماسەلەلەر جانە ۋنيۆەرسيتەت اتىن يەلەنىپ وتىرعان حالەل دوسمۇحامەدوۆ مۇرالارىن كەشەندى زەرتتەۋ ماقساتىندا 1930 جىلدارى قىزمەت اتقارعان ۆورونەج وبلىستىق ارحيۆىنە حابارلاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.وبلىستىق ارحيۆ باسشىسى ۆ.ۆ.گۋروۆ جولداعان حاتتا ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۆورونەج نكۆد باسشىسىنا 1935 جىلى 15 قىركۇيەكتە جولداعان №56178 حاتى ساقتاۋلى ەكەندىگى، حاتتا وزىنە سايلاۋ قۇقىعىن بەرۋدى سۇرايتىنى ايتىلادى. مىنە، ەگەر تىنباي ىزدەنسەك تاعى دا مالىمەتتەر تابىلارى ايقىن.

بەردىعوجين لەسقالي

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،  ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى

Abai.kz