(شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ قازاق توپىراعىنا بولعان يگى ىقپالى حاقىندا شولۋ)

شىنجاڭدىق قالامگەرلەر دەۋىمىزدىڭ ءوز ءمانى بار. شىنجاڭدا تۋعان، تەگى شىنجاڭ ولكەسىنەن سانالاتىن قالامگەرلەر دەگەنگە سايادى. ونىڭ ءبىر ءبولىمى اتا مەكەنگە ەرتەرەك ورالسا، سوڭعى بۋىنى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن كەلگەندەر. ءتىپتى تەگى شىنجاڭدىق شەت جۇرتقا كەتكەن قالامگەرلەر دە بار. تۇپتەپ كەلگەندە، ولاردىڭ بارلىعى دا قايدا، قالاي ءومىر سۇرگەنىنە قاراماستان جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى سانالادى. شىنجاڭداعى قازاق ادەبيەتى تۇتاستاي قاراعاندا قازاق ادەبيەتىنەن بولىنبەيدى. قارا شاڭىراقتان ەنشىسىن العان وتاۋ سياقتى.

1918 جىلى الاششىلداردىڭ شاۋەشەككە بارۋى، جۇسىپبەك شايحىسلام، اسەت نايمانبايۇلى سىندى تۇلعالاردىڭ ارعى بەت اسۋى، 1956 جىلى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ، 1957 جىلى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ شىنجاڭدا ساپاردا بولۋى تامىرلاستىق تامىرىنىڭ تەرەڭدە ەكەندىگىن اڭعارتادى.

اباي داۋىرىمەن قاناتتاس قالام تارتقان اقىت  ۇلىمجىۇلىنىڭ ادەبيەتتەگى قولتاڭباسى، 1933-1934 جىلدارداعى كەڭەس وداعى مەن شىنجاڭنىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسى، دۋبەك شالعىنباەۆ، تاڭجارىق جولدىۇلى سىندى تۇلعالاردىڭ ادەبيەتكە ۇلەسى ارعى بەت ادەبيەتىنىڭ وركەندەۋىنە كورنەكتى ىقپال ەتتى. ءسويتىپ تامىرى ءبىر، تاعدىرى باسقاشا ادەبيەتتىك ورتا قالىپتاستى. ارعى توركىنى اۋىز ادەبيەتىنىڭ باي قازىناسىنان ءنار العان قازاق ادەبيەتىنىڭ ونداعى وركەنى قازاقى قارا سوزدىك قورى جاعىنان كوشتەن قالماس تەبىنمەن بوي كورسەتتى.

قازاقستان مەن شىنجاڭ قارىم-قاتىناسى 1930 جىلداردىڭ بەل ورتاسىندا ەرەكشە جاقسارسا، 1949-1957 جىلدار كەزىندە دە بارىنشا دامىعان ەدى. ءسويتىپ ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ الماسۋى دا تەرەڭدەي تۇسكەن بولاتىن. حۋرەششەۆ پەن ماۋ زىدۇڭنىڭ الاكوزىدىگىمەن ۇزىلگەن بۇل قارىم-قاتىناس 1991 جىلعى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عانا قايتا جالعاستى.

دەسە دە، ارادا بولعان كوشى-قون قاتىناستارى ءبارى بىردە ەكى ەلدەگى قازاق ادەبيەتىنە بەلگىلى دارەجەدە ىقپال ەتىپ وتىردى. تاقىرىبىمىزعا وراي ايتقاندا، شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ اتامەكەندەگى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنە دە بەلگىلى دارەجەدە ىقپالى بولعانىن جوققا شارمايمىز.

ءسوز ورايى كەلگەندە كوشى-قون ءۇردىسىنىڭ قالاي قالىپتاسقانى جايىنداعى تاقىرىپقا دا كەڭىرەك توقتالا كەتەيىك. 1930 جىلداردىڭ ىشىندە قىتايداعى كەڭەس كونسۋلدىقتارىنىڭ جانىنان قۇرىلعان ءۇرiمجi, قۇلجا، شاۋەشەك، التاي جانە قاشقاردا ورنالاسقان «كەڭەس مۇعادجارلار قوعامىنىڭ» وكiلدەرi مەن ولاردىڭ سەنiمدi اگەنتتەرi 1945 جىلدان باستاپ كەڭەس وداعىنا قايتامىن دەگەن ادامدارعا كەڭەس ازاماتتارىنىڭ پاسپورتىن (تولقۇجاتىن) ۇلەستiردى. كەزiندە «كەڭەستiك تازالاۋ»، «باي-كۋلاكتاردى جازالاۋ» دەگەن جەلەۋمەن جۇرگىزىلگەن كەڭەستiك ساياساتتىڭ سالدارىنان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ،  شەكارا اسقان قازاقتار عانا ەمەس، باسقا ۇلت وكiلدەرiنە دە 1950 جىلدارى كەڭەس وداعىنا قايتا ورالۋ مۇمكىندىگى تۋدى. ولاردىڭ اراسىندا 1916-1933 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننان قاشقان قازاق، ۇيعىر، دۇنگەن،  وزبەك، ورىس جانە ت.ب. ۇلت وكىلدەرى دە بولدى.

ولاردىڭ شەكارادان ارى وتكەندiگi تۋرالى قۇجاتتىق بەلگiسi بار-جوقتىعىنا قاراماستان، تۋى تۋرالى كۋالiگiن الىپ كەتكەندەردi سول قۇجات نەگiزىندە، ال، قۇجاتى جوقتاردى تiلەكتەرi بويىنشا «كەڭەس ازاماتى» دەگەن تiزiمگە تiركەدi. ءتىپتى، قازاقستانعا كەتەمiن دەپ تىلەك بىلدىرۋشىلەرگە دە ءمور باسىلعان كەڭەس وداعى ازاماتىنىڭ تولقۇجاتىن بەرگەن قولايلىلىقتار جاسالدى.

ەكى ەل اراسىندا كەڭەس ازاماتتارىن قايتارۋ تۋرالى ارنايى كەلىسىم-شارت بولماعانىمەن، 1954 جىلى كەڭەس وداعى مەن قىتاي اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تۋرالى جاسالىنعان 10 جىلدىق كەلىسىم-شارت «كەڭەس ازاماتتارىنىڭ» كەڭەس وداعىنا قايتۋىنا جول اشتى. سونىمەن بىرگە، كەڭەس وداعى مينيسترلەر كەڭەسى 1954 جىلى 16 ساۋىردە №751-329 ەرەكشە قۇپيا جارلىعى بويىنشا ماۋسىم-تامىز ايلارىندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى «كەڭەس ازاماتتارىن» تىڭ جەرلەردى يگەرۋگە كوشىرۋ تۋرالى، 1955 جىلى 17 قىركۇيەكتە №1701 «شەكارادان تىس جەرلەردەگى كەڭەس ازاماتتارىن رەپاترياتسيالاۋ جانە ولاردى كسرو-دا ەڭبەكپەن قامتۋ» تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. وسى قاۋلىلار نەگىزىندە قىتايدىڭ شىنجاڭ ولكەسىنەن قازاقتار عانا ەمەس، وزگە ۇلت وكىلدەرى دە قايتا ورالدى.

شىن مانىندە قىتاي مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى ءار ءتۇرلى كوشى-قون جۇمىسىنىڭ توركىنىندە كوپتەگەن حالىقارالىق ماسەلەلەر جاتتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن جاڭادان قۇرىلعان بۇۇ-نا مۇشە مەملەكەتتەر الدىندا تۇرعان ەڭ زəرۋ مəسەلە سوعىس زاردابىنان بوسقىنعا نەمەسە ازاماتتىعى جوق ادامدارعا اينالعان ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرى بولدى. بۇۇ ەكونوميكالىق جəنە Əلەۋمەتتىك كەڭەسىنىڭ (ەكوسوس) 1949 جىلعى شەشىمى بويىنشا ارنايى كوميتەت قۇرىلىپ، ونىڭ مىندەتتەرىنە بوسقىندار مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار مəرتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسيالار əزىرلەۋ جəنە ازاماتتىعى جوقتىقتى جويۋ جونىندەگى ۇسىنىستاردى قاراۋ كىردى.

1951 جىلعى بوسقىندار مəرتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسياعا قوسىمشا رەتىندە əزىرلەنگەن «ازاماتتىعى جوق ادامدار جونىندەگى حاتتاما» 1954 جىلى جەكە كونۆەنتسيا بولدى. 1954 جىلعى كونۆەنتسيا ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ مəرتەبەسىن رەتتەۋگە جəنە جاقسارتۋعا ءəرى ازاماتتىعى جوق ادامدارعا كەمسىتۋسىز نەگىزگى بوستاندىقتارى مەن قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان نەگىزگى حالىقارالىق قۇرال بولىپ تابىلدى.

1954 جىلدان باستاپ قاراستىرىلعان قىتاي جەرىندەگى شاعىن ۇلتتارعا اۆتونوميا بەرۋ ماسەلەسىنىڭ كوتەرىلگەنىن ەسكە الساق، ارينە، ونىڭ ار جاعىندا حالىقارالىق زاڭ نەگىزدەمەلەرىنىڭ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. كوشى-قون توڭىرەگىندەگى ءار ءتۇرلى قوزعالىستار سول تۇستان باستاۋ الدى.

وسى كەزەڭدەگى ادەبي الماسۋلار حاقىندا ءسوز قوزعاعاندا قىتاي مەن كەڭەس وداعىنىڭ وڭدى قارىم-قاتىناستارى اتامەكەندەگى (قازاقستانداعى) ادەبيەتتىڭ وزىق وكىلدەرىنىڭ ءىس-تاجىريبەسى مەن شىعارمالىق پراكتيكاسىن شىنجاڭدا كورسەتۋىنە، ونداعى قالامگەرلەردى جەتەلەۋىنە وراي تۋدىردى. 1950-1957 جىلدار اراسىندا كەڭەستىك قازاقستان قالامگەرلەرىنىڭ شىعارماسى شىنجاڭ جاعىنا ەركىن جەتىپ تۇردى. دوس ەلدەر تۇرعىسىنداعى ادەبيەتتىك، مادەنيەتتىك بارىس-كەلىستەردىڭ كوپتەگەن پايدالى جاقتارى بولدى. اتالعان جىلدار ىشىندەگى شىنجاڭ قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋ ءداۋىرىنىڭ جەڭىسى مەن جەمىسى، ارينە، كەڭەس وداعى قالامگەرلەرى ارقىلى قالىپتاستى. مۇنداي ىقپالداستىق پەن دامۋعا بولعان قوزعاۋشى كۇش قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارى توڭىرەگىندەگى ماسەلە عانا ەمەس، جالپى حالىقارادا بار ۇردىستەر سانالادى.  

1961 جىلعى ازاماتتىعى جوقتىقتى قىسقارتۋ تۋرالى كونۆەنتسياسى بولدى. كونۆەنتسيانىڭ قولدانۋ اياسىنا ەنەتىن ادامدار ءوزىنىڭ ءىسىن قاراۋ جəنە ءتيىستى بيلىككە ارىز بەرۋ كەزىندە وعان جəردەمدەسۋ تۋرالى وتىنىشپەن جۇگىنە الاتىن ورگان قۇرۋدى كوزدەدى. حقك مەن بۇۇ-نا قاتىسۋشى مەملەكەتتەر اپاتريدتەرگە حالىقارالىق كومەك كورسەتۋ قاجەتتىگى تۋرالى شەشىم قابىلدادى.  

وسى جانە باسقادا ازاماتتىقتى قورعايتىن حالىقارالىق قۇقىق ەرەجەلەرىنە سəيكەس ءار ەلگە شاشىلعان وزگە ەل ازاماتتارى دا ءوز قۇقىن قورعاۋعا نەمەسە ءوزىنىڭ ازاماتتىلىعىنا قاراستى ەلگە كوشۋگە قۇقىقتى ەكەندىگىن تاني باستادى. ازاماتتىعى تولىق شەشىلمەگەن جەكە تۇلعالار ءتيىستى ورگاندارعا ءوز ازاماتتىعىن الۋ جايىندا وتىنىشتەر ءبىلدىردى.

وسىنداي حالىقارالىق دەڭگەيدە قوزعالعان ماسەلەلەرگە وراي كەڭەس وداعى ءوز مەملەكەتىنىڭ پايداسىنا يكەمدەلگەن كوپتەگەن ىشكى-سىرتقى ءىس-اركەتتەرگە بەيىمدەلدى.    

ءسويتىپ، قىتايدان «كەڭەس ازاماتتارى» 1955 جىلى 1-ساۋىرىنەن ۇيىمشىلدىقپەن كەڭەس وداعى اۋماعىنا قونىس اۋدارا باستادى. 1955 جىلعا تىكەلەي قاتىستى مالىمەتتەرگە ۇڭىلگەندە، قازاقستان كەڭشارلارىنا 2400 وتباسى، ياعنىي 39467 ادام كوشiپ كەلگەن ەكەن.

1960 جىلى كەڭەس-قىتاي قارىم-قاتىناسى شيەلەنىسكەنگە دەيىن ەكى ەلدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسى اياسىندا ەكى جاقتا قالعان تۋىستار ارنايى ۆيزا مەن رەسمي كۋالىكسىز ءبىر-بىرىمەن ارالاسۋدىڭ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ تۇردى.

1962 جىلعا كەلگەندە جاعداي وزگەردى. دەگەنمەندە، قىتاي مەن كەڭەس وداعى ەكى ەل ۇكىمەتىنىڭ وسىدان بۇرىنعى «شىنجاڭداعى كەڭەس وداعى مۇھاجىرلارىنىڭ ەلىنە قايتۋ قۇجاتتارىن وڭايلاستىرۋ كەلىسىم-شارتىنا» وراي، سول جىلى قىتايدىڭ ىلە-قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىنان وتكەندەردىڭ سانى بىرنەشە ءجۇز مىڭعا جەتتى.

زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ پايىمىنشا، 1950-1960 جىلدارى قىتايدان قايتا ورالعان قازاقتاردىڭ سانى تۋرالى، مۇراعات قۇجاتتارىن سارالاي وتىرىپ، 1954-1963 جىلدارى قىتايدان 268371 رەپاتريانت قايتا ورالدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى: 1954 جىلى 2461 ادام قىتايدان ۇيىمداسقان تۇردە كەلدى. كەلەسى 1955 جىلى مەن 1963 جىل ارالىعىندا بارلىعى 199269 ادام ۇيىمداسقان تۇردە، ال، 1962 جىل ءساۋىر ايىندا 66841 ادام ءوز بەتىنشە قىتايدان قازاقستانعا ورالدى. 1962 جىلى كەلگەندەردىڭ ىشىندە 16135 ايەل، 27375 بالا، 13121 جالعىز باستىلار تىركەلدى (قرومم.1987-ق.، 1-ت.، 127-iس. 139-پ.). بارلىعىن قوسار بولساق، رەپاتريانتتار سانى 268371 ادام بولىپ شىعادى. قابىلدانعان رەپاتريانتتاردىڭ باسقا رەسپۋبليكالارعا بارىپ ورنالاسقاندارى دا از بولعان جوق.

جوعارىداعى ەكى دۇركىن كوشتەن كەيىنگى ءۇشىنشى كوش ەلىمىز ەگەمەندىك العان 1991 جىلدان باستاۋ الدى.

ەندەشە، شىنجاڭداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەمەسە وندا تۋىپ ەسەيگەن قالامگەرلەردىڭ اتامەكەنگە بەتالۋى وسى تاريحي وقيعالار نەگىزىندە قالىپتاسقانىن بىلەمىز.

قحر-دان 1955-1956, 1962-1969 جىلدار ىشىندە بىرنەشە دۇركىن ەلدىڭ قازاق جەرىنە بوسىپ وتۋىمەن بىرگە كوپتەگەن قايراتكەرلەر، اقىن-جازۋشىلار، ونەر ادامدارى دا اتاجۇرتقا ورالدى. ولاردىڭ بارلىعىن بارماقپەن باسىپ ساناپ جاتپاساق تا، باستىلارىنان بەلگىلى تۇلعالاردىڭ اتىن اتاۋعا بولادى. ولاردىڭ الدى ات جالىن تارتىپ مىنگەن ازامات شاعىندا كەلسە، كەيبىرەۋى اقىل-ەسى قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن بالالىق كەزىندە ورالعاندار.

ەندى سول تىزىمگە قايرىلا ءبىر قارايىق: بالقاش باپين، ۋاھاپ ءابدىراحمان، مۇحامەتجان ءابدراحمانوۆ، جاعدا بابالىق، ءنابيجان، اسحات تايىپوۆ، قازىحان ماناسباەۆ، تەلمۇحامبەت قاناعاتوۆ، احمەتقالي بىتىمباەۆ، قالدىباي قانافين، جەكسەنباي ەدىلوۆ،  رامازان قاميتوۆ، تويبەك حاسەنوۆ، باكەي اۋباكىروۆ، پاتيق جابىقباەۆ، دانەش راقىشەۆ، اكىمجان، كاكەڭ، حاميت نوكىشەۆ، بۇقارا تىشقانباەۆ، احمەت ءجۇنىسوۆ، رىسبەك سارعوجين، جولداسباي تۇرلىباەۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، قۇرمانباي تولىباەۆ، ەلۋبەك بايتاقوۆ، ۋاقاپ قىدىرحانۇلى، عالىم تىنىباەۆ، ابىلاي تۇگەلباەۆ، فاريدا شاريپوۆا، ءامينا نۇعىمانوۆا، الىمعازى داۋلەتحان، نۇرقاسىم قازىبەك، نۇكەش بادىعۇلوۆ، جاركەن بودەشۇلى، قاجىتاي ءىلياسۇلى، ايتان ءنۇسىپحانۇلى، ابدەش دايىرباەۆ، عالىم نوكىش، جانات ءاحمادي، نەسىپبەك ايتۇلى، مارفۋعا ايتقوجينا، قۇنىپيا الپىسباەۆ، زۇفار سەيىتجان، سارا تاڭجارىق، شارا تاڭجارىق، ورازاقىن اسقار، كەڭەسجان شالقار، ءمىنۋار اكىمحان، قازىحان اشە، جابايىل بەيسەنوۆ، قازتاي ءابىشۇلى...تاعى باسقالار.

وسىنىڭ ىشىندە ادەبيەت، ونەر، مادەنيەت، اقپارات مايدانىندا ەڭبەك ەتكەندەردەن – د.راقىشەۆ، ب.تىشقانباەۆ، ا.ءجۇنىسوۆ، ق.ءجۇمادىلوۆ، ق.تولىباەۆ، ۋ.قىدىرحانۇلى، ع.تىنىباەۆ، ا.تۇگەلباەۆ، ف.شاريپوۆا، ءا.نۇعىمانوۆا، ءا.داۋلەتحان، ن.قازىبەك، ن.بادىعۇلوۆ، ج.بودەشۇلى، ق.ءىلياسۇلى، ا.ءنۇسىپحانۇلى، ع.نوكىش، ج.ءاحمادي، ن.ايتۇلى، م.ايتقوجينا، ق.الپىسباەۆ، ز.سەيىتجان، و.اسقار، ك.شالقار، م.اكىمحان، ق.اشە، ج. بەيسەنوۆ، ق.ءابىشۇلى، ت.ب. كوپتەگەن ەسىمدەردى اتاۋعا بولادى. مۇنىڭ ءار ءبىرىنىڭ دە ۇلەس-سالماعى مەن ءوز ورنى بار. ەگەر بۇلاردىڭ ەسىمىن سىزىپ تاستاساق، قازاق وركەنيەتىنىڭ ءبىر بۇرىشىنىڭ ۇڭىرەيىپ قالاتىنىن دا داۋ جوق.

ءسوزىمىزدى دالەلدى ەتۋ ءۇشىن اتالعان تۇلعالاردىڭ ادەبيەتتەگى ەڭبەكتەرىنە ازىراق شولۋ جاساي كەتەيىك.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ ەسىمىن بۇل كۇندە جالپاق قازاق بىلەدى. العاشقى ەڭبەك جولىن شىنجاڭدا باستاپ، قالامىن سوندا ۇشتاعان قابەكەڭ قازاق توپىراعىنا ءوزىن عانا الىپ كەلگەن جوق. قازاق ءسوز ونەرىنىڭ قايماعىن قالقىپ، مايىن تامىزاتىن تازا تابيعاتىمەن كەلدى. 1962 جىلى اتامەكەنگە ورالعان ق.ءجۇمادىلوۆ «سوڭعى كوش»، «تاعدىر»، «دارابوز» سىندى كەسەك دۇنيەلەر بەردى. روماندارىنىڭ دەنى تاريحي تاقىرىپقا ارنالعان. ونىڭ ەكى كىتاپتان تۇراتىن «سوڭعى كوش»، «اتامەكەن»، «تاعدىر» روماندارى شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ ومىرىنەن جازىلعان. «سوڭعى كوش» ديلوگياسىنا م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبي سىيلىق، «تاعدىر» رومانىنا اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلگەن. «كوكەيكەستى»، «سوڭعى كوش»، «اتامەكەن»، «دارابوز» روماندارى مەن حيكاياتتار توپتاماسى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلعان. جەكەلەگەن اڭگىمە، حيكاياتتارى قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، ۋكراين، بەلورۋس، گرۋزين تىلدەرىندە، «سوڭعى كوش» رومانى تۇرىك تىلىندە جارىق كورگەن. بۇگىنگە دەيىن وتىزعا تارتا كىتابى شىققان.

كەشەگى م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ مەكتەبىن جالعاستىرعان قالامگەردىڭ وزىندىك قولتاڭباسى ايشىقتى ءسوز ونەرىندە كورىنىس تاپتى. باعاسىن الدى.

جازۋشى قازاق ادەبيەتىنە قوسقان قوماقتى ۇلەستەرى ءۇشىن ءتۇرلى مەدالدارمەن، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان. 1998 جىلى «قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى» دەگەن اتاق الدى. «پاراسات» وردەنىنىڭ يەگەرى اتاندى. قابدەش قالامىنان تۋعان دۇنيەلەر ءوزىنىڭ تازا تىلدىك قورى عانا ەمەس، ءداستۇرلى، كلاسسيكالىق كەلبەتى جاعىنان دا وزگەشە، وزىنە ءتان جازۋ مانەرىمەن دە ەرەكشەلەندى.

جانات احمادي قازاق ادەبيەتىنە شەشەن، شەبەر قالپىمەن توم-توم ەڭبەكتەر سىيلادى. ونىڭ قالامىنان تۋعان – «دۇربەلەڭ»، «شىرعالاڭ»، «ەسەنكەلدى بي»، «جارىلقاپ بي»، «قارادان تۋعان حان نۇراباي»، ت.ب. روماندارى مەن حيكاياتتارى قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىناسىنا قوسىلدى.

بالقاش باپين، جاعدا بابالىق، قالدىباي قانافين، عالىم نوكىشەۆ، ايتان ءنۇسىپحانۇلى، ت.ب. لار قايراتكەرلىك ەڭبەكتەرىمەن، ەستەلىكتەرىمەن بولىسسە، احمەت ءجۇنىسوۆ، قۇرمانباي تولىباەۆ، عالىم تىنىباەۆ، الىمعازى داۋلەتحان، قۇنىپيا الپىسباەۆ، زۇفار سەيىتجان عالىمدىق قىرلارىمەن، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىمەن، تاريحي تاقىرىپتارىمەن كوزگە ءتۇستى.

قاجىتاي ءىلياس، قازىحان اشە ساتيرانىڭ ساربازىنا اينالىپ، ساداعىن تارتتى.

نۇرقاسىم قازىبەك، ۋاقاپ قىدىرحانۇلى، كەڭەسجان شالقار، ءمىنۋار اكىمحان، قازتاي ءابىشۇلى دا ادەبيەت جانە جۋرناليستيكا توڭىرەگىندە شاما-شارقىنشا قالام سىلتەدى، ءوز سوقپاقتارىمەن ءىز سالدى.

شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلتاندى بولەگىن پوەزيا قۇرايدى دەسەك،  جۇسىپبەك شايحىسلام، اسەت نايمانبايۇلى، اقىت ءۇلىمجىۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى، اسقار تاتانايۇلى باستاعان ۇلى كوشتىڭ ءدۇبىرى دە از بولعان جوق.

سول اۋىلدىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، جىر وشاعىن كوسەگەن سول كەزدەگى جاس بۋىن وكىلدەرىنەن – ورازاقىن اسقار، نۇكەش بادىعۇلوۆ، جاركەن بودەشۇلى، نەسىپبەك ايتۇلى، مارفۋعا ايتقوجينا سەكىلدى تۇلعالار اتا جۇرتىنا كەلىپ قارا ولەڭگە قامشى باسۋدان تانعان جوق.

ءوز كەزىندە ءبىزدىڭ (ج.شاكەنۇلىنىڭ) ىقپالىمىزبەن جارىق كورگەن شىنجاڭ جاس اقىندارىنىڭ  «تالبەسىك» («اقبوتا – ش. الماتى، 2002 ج) جىر جيناعىن كورگەندە كورنەكتى قازاق قالامگەرى  قاليحان ىسقاق: «اسىقپايتىن، جول جورعاداي اسەم ىرعاق، سىلدىراعان بۇلاق كوزىندەي ەركىن توگىلىپ جاتقان زورلىقسىز ۇيقاس، سوسىن سۋرەت، ساعىنىش بوپ جۇرەكتى شىمشىعان پاك سەزىم، كوڭىل كۇي، سوسىن قوڭىر ءۇن! ...التايدىڭ ارجاعىنان كەلگەن قوڭىر ءۇن. نەسىپبەك قايتا باستاعان قازاقى ولەڭنىڭ جالعاسىنداي دەسەم قاتە ايتپاسپىن دەيمىن. ارينە، ونىڭ ارجاعىندا مۇقاعالي تۇر: ءبىزدىڭ جازىعىمىزدا، تاۋىمىزدا، قىسقاسى سۋرەتىمىزدە قازاقتىڭ ءوز بەشپەتىندەي... پوەتيكالىق قادىرىن بىلاي قويعاندا، بۇل جيناق تۋعان جەر، اتا مەكەن تۋرالى ساعىنىش، قازاقى ولەڭدى ساعىنىپ قالىپ ەدىك، بۇل دا سول ساعىنىشتىڭ جۇبانىشى بولعان سياقتى» دەپ تولقىپ ەدى. قاليحاننىڭ باعاسىن اتامەكەن ادەبيەتىنىڭ الىستاعى باۋىرلارعا دەگەن باعاسى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس.

شىنىندا دا جاركەن بودەشۇلى مەن مارفۋعا ايتقوجينا قازاق ادەبيەتىنە ساعىنىش جىرلارىن ارقالاپ كەلدى. تۋعان جەر، وسكەن ورتاسىنان الىستاعان بەيباق جۇرەكتىڭ مەكەن ساعىنىشىن نازىك جىرعا وراپ، جان تەبىرەنتەرلىك ءۇن قاتتى. نەسىپبەك ايتۇلى مۇقاعالي جىرىن، قازاق قارا ولەڭىن وزگەشە، وزىنشە تولقىتتى. ن.ايتۇلىنىڭ نازىك سەزىمگە ورانعان ءتاتتى ليكالارى، ايشىقتى، رۋحتى ءۇنى ۇلت ادەبيەتىنەن ءوز ورنىن تاپتى.  

ج.بودەشۇلىنىڭ:

تۋعان جەرىم جايىر تاۋ،

ەكى وركەشى ايىر تاۋ.

ايىر تاۋدان سۇم تاعدىر،

تىرىدەي مەنى ايىردى-اۋ

نەمەسە:

قولىمدى سوزباس ەدىم ايعا بۋلاي،

كوزىمنىڭ جاسىن كورەر قايدا قۇداي؟

ءور التاي،

تارباعاتاي،

قايران ىلە،

وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي ايماعىم-اي، – دەگەن زارلى، ساعىنىشتى كۇيىنە تولقىماۋىڭ مۇمكىن ەمەس. ولەڭ ولكەسىنىڭ اسپانىنان سىنىق قانات قىزعىش قۇستى كورەسىڭ. ول بىردە ماحامبەتشە – جىراۋلار سارىنىمەن ساڭقىلدايدى. بىردە قورىعان كولىن اينالىپ، جاعاعا، جارتاسقا مۇڭ شاعادى. ەندى بىردە شاعالاعا اينالىپ، شابىت كوگىندە بۇلتتارمەن قاتارلاسادى.

ساعىنىش – مارفۋعا ايتقوجينا جىرىنىڭ دا وزەگى.

قۇستار قايتىپ، شۇبىرىپ بارادى ەلگە،

قاۋىشادى اڭساعان دالا، كولگە!..

الىپ كەتەر اجالدان بۇرىن مەنى،

ەلگە دەگەن ساعىنىش –

قارا جەرگە...

نەمەسە:

كەتكەن الىس ارالاپ ساعىم قىردى،

جانىم جىرلى، ايتاتىن ءانىم نۇرلى.

امالىم جوق ايتپاسقا بۇل شىندىقتى،

ساعىندىردى تۋعان جەر،

ساعىندىردى...

جۇرەكتى ەزەرلىك، پوزەزيا تىلىمەن ورىلگەن ولەڭ جولدارى قانىڭدى تۋلاتادى، جانىڭدى شولدەتەدى.

ورازاقىن اسقاردىڭ دا ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك قىرى مەن سىرى، قولتاڭباسى بار. بالالار ادەبيەتىندە دە باعىن سىناعان جەمىستى قالامگەر. و.اسقارۇلى، ب.تىشقانباەۆ، ن.امانجولوۆ، ە.بايتاقوۆ، ا.ءجۇنىس، ت.ب. سىندى ءبىر توپ اقىن كەزىندە شىنجاڭ قازاق پوەزياسىنىڭ العاشقى وكىلدەرى قاتارىندا قولىنا قالام العاندار ەسەپتەلەدى.

جاركەن دە، نەسىپبەك تە، مارفۋعا دا، ورازاقىن دا قازاق ادەبيەتىنىڭ ولەڭ اتالاتىن ولكەسىنە كول-كوسىر دۇنيەلەر سىيلادى. ەركىن، شابىتتى، تالىقپاس قالپىمەن ءونىمدى ەڭبەك ەتتى.

جالپى، شەتەلدەدى قازاق ادەبيەتى تۋرالى ءسوز بولعاندا ونىڭ نەگىزگى وكىلى قىتايداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى. شەتەل قازاقتارى دەگەن اتاۋدىڭ پايدا بولۋىنا توقتالعاندا ونىڭ باسىم پايىزىنىڭ قىتايداعى قازاقتاردىڭ جەر بەتىنە شاشىراپ-تارالۋى ارقىلى قالىپتاسقانىن بىلۋگە ءتيىسپىز. ناقتىلاپ ايتقاندا، موڭعوليا قازاقتارى، ەرۋوپا-تۇركيا قازاقتارى ءبارى دە حاليفا التايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا «التايدان اۋعان ەل». ءتۇپ تامىرى، اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرى، اباي مەن اقىتتى ونەگە ەتكەن مەكتەبى ءبىر. سوندىقتان دا «قىتايداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى» تاقىرىبىنا وراي ايتقاندا ولاردىڭ ساباقتاستىعىن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ەسكەرتكەنىمىزدەي ءبارى دە شىنجاڭدىق قالامگەرلەر دەۋىمىزگە نەگىز بار. مىسالعا حاليفا التاي، حاسان ورالتاي، سەيىتحان ابىلقاسىمۇلى ومىرلەرىن الۋعا بولادى. دەرەكتى، وچەركتى، تاريحي حيكايالاردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە كورنەكتى جازۋشى سەيىتحان ابىلقاسىمۇلىنىڭ ءومىرىنىڭ قىتاي، موڭعوليا، قازاقستان ءۇش ەلگە ورتاق وتكەنى دە سول ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.

مەيلى تۇركيا-ەۋروپانى اينالىپ كەلسىن، مەيلى موڭعوليا-رەسەيدى اينالىپ كەلسىن، ءتۇپ توركىنى تۇركىنىڭ كونە جۇرتى – التايدان اۋعان كىندىكتى ەلدىڭ ۇرپاعى اتامەكەندە باس قوستى، قارا شاڭىراققا جينالدى.

1991 جىلى قازاق ەلىنىڭ     ەركىندىك الىپ، كوك جالاۋىن جەلبىرەتۋى، الەم الدىنداعى اسقاق تۇلعاسى قازاق قالامگەرلەرىنە دە قانات ءبىتىردى. الىس-جاقىن شەتەلدەردەن اتامەكەنگە ورالعان قالامداستار سانى از بولعان جوق. سولارعا ءبىر كوز سالساق، تومەندەگىدەي ەسىمدەردى اتاۋعا بولادى.

الدىڭعى بۋىننان: سەرىك قاپشىقباي، ءتۇرسىنالى رىسكەلديەۆ، جاقسىلىق ءساميتۇلى، ورازانباي ەگەۋباي، زەينوللا سانىك، ءجۇمادىل مامان، احمەتوللا قاليۇلى، سەيىتحان قاليۇلى، مەللات رامەت، داۋلەتبەك قاڭباقوۆ، مۇقاش دايىرباەۆ، ءسالي سادۋاقاسۇلى، عازەز رايىسۇلى، راحمەت قويشين، قابىلقاق كۇلمەسحانۇلى، كەرەيعازى نۇرسادىق، سلامحات سەيىتقامزاۇلى، حالقازات تولەۋحانۇلى، ارميابەك ساعىندىقۇلى، بولات بوپايۇلى، ونەرحان وگىزباي، احمەتجان قايبار، ىبىراي فايزۋللين، ونان كەيىن – كەرىم ەلەمەس، الماس احمەتبەك، عالىم قاليبەك، دۇكەن ءماسىمحان، تۇرسىنحان زاكەنۇلى، ءلاززات يگىسىن، داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى، بەكقوجا جىلقىبەك، تۇرسىنباي ءداۋىتۇلى، سەرىك ءنۇسىپۇلى، سەرىك نۇعىمانۇلى، تۇرسىنبەك بايجۇماۇلى، ماقسۇتحان دالەيۇلى، ومارالى ادىلبەك، ابدىبەك ءابماناپ، قايرات قۇلمۇحامەت، وركەن اقانتايۇلى سەكىلدى ورتا بۋىن بار. جاستاردان – ادالبەك ءاحمادي، مۇراتحان شوقان، يمانعازى نۇراحمەتۇلى، اۋىت مۇقيبەكۇلى، ەرمۇرات زەيىپحانۇلى، ارداق نۇرعازىۇلى، ماعيزا قۇناپياقىزى، مۇرات شايماران، قالبان ىنتىحان، ت.ب. ەسىمدەرىن اتاۋعا بولادى. بۇل ەسىمدەر كوبەيمەسە ازايعان جوق. تولىسىپ، تولىقسىپ، ءوسىپ وتىردى. ايتالىق،  ىرىسبەك دابەي، ۇلاربەك دالەي، توقتارالى تاڭجارىق، ۇلاربەك نۇرعالىم، گۇلمانات اۋەلحان، قويشىبەك مۇباراك، تالاپبەك تىنىسبەك، ەربولات ابىكەن، ورازبەك ساپارحان، ت.ب. كەيىنگى بۋىن – جاستاردىڭ شوعىرى تىپتەن مول. ولاردان كەيىندە قۇيرىق تىستەسىپ جەتكەن جاستۇلەكتەر مەن تاستۇلەكتەر دە جەتەرلىك.

شىنجاڭنان كەلگەن ورتا بۋىن وكىلدەرىنەن عالىمدىعى مەن ادەبيەتشىلدىگىن قاتارىنان تانىتقان د.ءماسىمحانۇلى، ت.زاكەنۇلى جانە قالامىنان قولىنان تاستاماي ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان ك.ەلەمەس، ا.احمەتبەك، ع.قاليبەك، ل.يگىسىن، د.بايتۇرسىنۇلى، ب.جىلقىبەك، ا.ءاحمادي، م.شايماران، ت.ب. قالامگەرلەر دە تاۋەلسىز ەلىنە جان-تانىمەن قىزمەت ەتىپ، اتاجۇرتقا دەگەن اق قادامىن قارا قالامىمەن ايعاقتاپ كەلەدى.                                                                               

اتالعان توپتىڭ ءىزىن باسقان وردا بۇزار وتىزدىڭ ارعى-بەرگى جاعىنداعى ءبىر توبى بۇگىن دە دودالاردا جۇرت كوزىنە ءتۇسىپ، ءار ءتۇرلى جۇلدەلەرمەن قانجىعاسىن مايلاپ ءجۇر. حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق بايگەلەردە ماڭدايى جارقىراپ جۇرگەن كەربەستىلەردىڭ شوعىرى مول. ولار كۇيى كەلىپ، كۇنى وڭىنان تۋعان تۇلپارلار مەكەنىنىڭ دۇبىرىنە ءدۇبىر قوسۋدا.

پروزادا جاقسىلىق ءساميتۇلى ۇلت ادەبيەتىنە باعا جەتپەس قۇندى شىعارمالار سىيلادى. ونىڭ قالامىنان تۋعان ءار ءبىر تۋىندى سۋرەتكەرگە ءتان، ۇلتتىق ناقىشى قانىق، جەكە دارالىعىمەن كوزگە ۇرادى. قازاق كلاسسيكتەرىنىڭ ءداستۇرىن جاڭا پروزاعا باعىندىرعان شەبەرلىك مەنمۇندالايدى. شىعارماشىلىق جولىن ولەڭ جازۋدان باستاعان ج.ءساميتۇلىنىڭ قالامىنان تۋعان «اتامەكەن»، «تاۋ سامالى»، «اق تىلەك»، «اق ساۋلە»، ت.ب. پوۆەست، اڭگىمە جيناقتارى ارعى بەت وقىرماندارىنىڭ ەرەكشە القاۋىنا بولەنگەن. «اتامەكەن» كىتابىنا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلگەن. قازاقستاندا جازۋشىنىڭ «سەرگەلدەڭ» اتتى تريلوگياسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كىتابى، «قىتايداعى قازاقتار» اتتى مونوگرافياسى باسىلىپ شىققان. جازۋشىنىڭ «سەرگەلدەڭ» تريلوگياسى 2010 جىلى «قاھارلى التاي» دەگەن اتپەن ءۇش تومدىق تولىق نۇسقادا «ءداۋىر» باسپاسىنان قايتالاي باسىلىپ شىققان. «اتامەكەن»، «التىن قازىق»، ت.ب. اڭگىمە-پوۆەستتەر جيناقتارى جارىق كورگەن. جاقسىلىق ءساميتۇلىنىڭ كىتاپتارى ايىرىم-ايىرىم زەرتتەلەتىن سۇبەلى ەڭبەكتەر.

ت.رىسكەلديەۆ، س.قاپشىقباي، و.ەگەۋباي، ز.سانىكۇلى باستاعان قالامگەرلەردىڭ قازاق توپىراعىنا بەرگەنى دە از بولعان جوق. ايتالىق، ءبىر كەزدەرى اكادەميك س.ا.قاسقاباسوۆ باسشىلىق ەتەتiن م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى شەتتە جۇرگەن اعايىنداردىڭ ادەبيەتi مەن مادەنيەتiنiڭ حال-جاعدايىن زەرتتەپ، زەردەلەۋگە بار كۇشىن سالىپ، مەملەكەتتiك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا، اتالعان ينستيتۋتتان شىعىپ جاتقان «بابالار ءسوزi» سەرياسىنىڭ 23-تومىنان 32-تومىنا دەيiن، قىتاي قازاقتارىنىڭ «فولكلورىن» 10 توم ەتىپ باسىپ شىعارعان بولاتىن. وسى يگى جۇمىستىڭ باسى-قاسىندا كىتاپتاردى باسپاعا دايىنداپ، عىلىمي تۇسiنiكتەرiن جازىپ ورازانباي ەگەۋبايۇلى اعامىز كورنەكتى ەڭبەك ەتىپ ەدى. دەمەك، بۇدان ءار ءبىر ساقا بۋىننىڭ ارعى بەتتەن كەلىپ، ادەبيەت الدىندا، ۇلت الدىندا ءوز بورىشىن وتەۋگە تابان ەت، ماڭداي تەرىن اياماي جۇمساعانى كورىلەدى.

جوعارىدا اتى اتالعان جاس جانە جاسامىس بۋىنمەن ۇزەڭگىلەس موڭعوليا جەرىنەن كەلگەن – جۇكەل قاماي، باقىتبەك ءبامىش، داۋلەتكەرەي كاپ، اقەدىل تويشان، بەكەن قايرات، اقسۇڭقار اقىنبابا، ەربول بەيىلحان،  ىقىلاس وجاي، ت.ب. قالامگەرلەر توبى دا ۇلت ادەبيەتىنىڭ ءدۇبىرىن مولايتىپ، تويىن قىزدىردى.

ءسوز رەتى كەلگەندە، موڭعوليالىق قالامگەرلەر حاقىندا دا ايتا كەتەيىك.

جالپى، قىتايداعى قازاق ادەبيەتiن تiلگە تيەك ەتكەندە ادەبيەتشى عالىمدار موڭعولياداعى قازاق ادەبيەتiنiڭ دە دامۋ ساتىسىن قىتايداعى قازاق ادەبيەتiمەن ۇشتاستىرا قارايدى. جىل مەرزىمىنەن قاراعاندا دا ساباقتاس، جەلىلەستىگى جانە اتامەكەن ادەبيەتىمەن تىعىز بايلانىستا بولعانى انىق بايقالادى. ايتالىق، 1955 جىلى بايانولگەيدە   ايماقتىق جازۋشىلار ۇيiرمەسi قۇرىلىپ، 1957 جىلى «جاڭا تالاپ» اتتى ادەبي الماناق جارىق كورەدi. وسى ۇيiرمە 1969 جىلى محر جازۋشىلار وداعىنىڭ قازاق بولiمشەسi بولىپ قايتا قۇرىلادى دا، قازاقستانمەن تىعىز شىعارماشىلىق بايلانىستا بولادى. وسى كەزەڭنەن باستاپ تانىمال بولعان ەسiمدەردىڭ ادەبيەتتانۋدا كورىنىس تاپقاندارىنان – م.قۇلىبەكۇلى، ش.نىعىشۇلى، م.سۇلتانياۇلى، ب.قابانۇلى، ق.قابىلقاقۇلى، ش.شوتپاقۇلى، ج.شاپەنۇلى،  اقتان بابيۇلى، قۇرمانحان مۇقامەديۇلى، دانيال دiكەيۇلى، يماشحان بايباتىرۇلى، شابدارباي قاتشاۇلى، ارعىنباي جۇماجانۇلى، ەلەۋسiز مۇقاماديۇلى، قابيداش قالياسقارۇلى، سەيىتحان ابىلقاسىمۇلى، جامىليقا شالۇلى، يسلام قابىشۇلى، سۇلتان تاۋكەيۇلى، شىناي راحمەتۇلى، بايىت قابانۇلى، ت.ب. قالامگەرلەرلەردىڭ ءونىمدى ەڭبەك ەتكەنىن كورەمىز.

اتالعان قالامگەرلەر حاقىنداعى اتامەكەن باعاسىنا تاعى ءبىر مارتە ۇڭىلسەك،  كورنەكتى ادەبيەتشى عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتi تاۋەلسiزدiك كەزەڭiندە» (2006ج) دەپ اتالاتىن ەڭبەگiندە س.ابلiقاسىمۇلىنىڭ شىعارماسىنا توقتالىپ: «وزگە ەلدiڭ جەرi سانالسا دا، قازاقتىڭ قالىڭ بiر شوعىرىن قۇرايتىن شىعىس تۇركiستانداعى باۋىرلارىمىزدىڭ مۇڭى، زارى، جىرى قازiرگi ادەبيەتiمiزدiڭ جايىلىپ وسكەن جەمiستi بiر بۇتاعى. زامان تاريحى، ەل ءومiرiنiڭ بەدەلدi-بەدەلدi وقيعالارى، قىم-قيعاش قايشىلىقتارى رەاليستiك بوياۋى قانىق كوركەم شىعارمالاردا ورنەكتەلۋدە، سونداي تۋىندىلارىمىزدىڭ بiرi ەڭiرەپ تۋعان ەر وسپان باتىرعا ارنالعان. روماننىڭ اتى دا «وسپان باتىر». س.ءابiلحاسىمۇلى قاسىقتاي قانى قالعانشا ەل بوستاندىعى ءۇشiن الىسىپ وتكەن قاس باتىردىڭ جارقىن بەينەسiن جاراتقان» دەگەن تۇجىرىمدى پىكىر بىلدىرەدى.

كەيىنگى بۋىننان وزدەرىنەن بۇرىن  ولەڭ جىرلارى جەتىپ، قازاق قازانىنا وزگەشە بوياۋمەن قۇيىلعان موڭعوليالىق اقىن سۇراعان راحمەتۇلى مەن قىتايلىق  جاس اقىن ەرلان نۇردىحانۇلى ەسىمدەرىن دە ەرەكشە اتاۋعا ءتيىسپىز. اسىرەسە، بۇگىنگى جاڭا ادەبيەتتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان، ونەگە تانىتقان وركەنى نەگىزىندە ءوز مەكتەپتەرىن قالىپتاستىرعانىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا مىندەتتىمىز. ادەبيەت جاسقا، شەكاراعا قارامايدى دەسەك، ۇلت ادەبيەتىنىڭ عاسىرلار ولاراسىنداعى جاڭعىرىعى ىشىنەن سۇراعان مەن ەرلاندى اتتاپ ءوتۋ، ەسىمىن اتاماي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. سۇراعان مەكتەبى جەكە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

ەرلاننىڭ:

ساعىنىشتىڭ ساپتىاياعى تاعى دا

ەرنەۋىڭە ەرىنىمدى تيگىزدىم...دەۋى، نەمەسە:                                 

...

ماۋسىم دەگەن ماحابباتقا ماس اقىن،

ال اق دالا الاقانداي ءبىر قاعاز، – دەپ توگىلۋىنىڭ ءبارى-بارىندە مۇقاعاليعا مۇڭلىق جىر بوپ بۇيىرعان قارا ولەڭ قاسيەتىنىڭ ولمەستىگىن دالەلدەيتىن جولدار جاتىر. ءجاي عانا جاتقان جوق، قۇس جولىنداي تازا مونشاعىمەن جارقىراپ، جايناپ كوزگە ۇرادى. قاي توپىراقتا تۋسا دا قازاق ولەڭى ءوز قاسيەتىن وسىلاي كورسەتتى. كورسەتىپ كەلەدى دە.

التى قىردىڭ استىنان تالىپ ەستىلەتىن دالا جىرى – ەرلانمەن عانا شەكتەلىپ قالعان جوق. قىتايداعى قانداستار اراسىنان شىققان بالاپان رابوتوۆ، ازيا ماعىپەر، بىلىسبەك ابدىرازاق، ت.ب. تالاي جاستار اعا بۋىننىڭ ءىزىن باسىپ كەلەدى. ايتىس ونەرىندە قۇرمانبەك زەيتىنعازىۇلى، جامالحان قاراباتىرقىزى، بەردىحان ابايۇلى، ت.ب. اقىندار مەكتەبىنەن شىققان – مارقۇم ەركىن ءىلياسۇلى جانە جاميعا، ەرجانات، قاليحان سىندى جاستارىمىزدا سول ءتىزىمنىڭ ىشىندە.

ءوزى جەتە الماسا دا اتاجۇرتىنا ءسوزى – شىعارماسى جەتكەن قالامگەردىڭ ءبىرى – قاجىعۇمار شابدانۇلى. ول – جازۋشى، اقىن، دراماتۋرگ بولىپ، قىتاي قازاقتار جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى سانالادى.
جازۋشىلىق تالانتى، ادامي ادالدىعى جانە ءوز كوزقاراستارىنا قاتاڭ بەرىكتىگى ءۇشىن اسىرەسە قىتاي قازاقتارى اراسىندا زور بەدەلگە يە بولعان.
1978-1986 جج. ارالىعىندا ق.شابدانۇلىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارى جازىلىپ جارىق كوردى، ونىڭ ىشىندە «وگەيلەر» رومانى (1985ج) «تارباعاتاي» جۋرنالىندا جاريالانعان. ق.شابدانۇلىنىڭ وكىلدىك شىعارماسى – «قىلمىس» اتتى التى تومنان (كىتاپتان) تۇرادى. بۇل روماننىڭ ءبىرىنشى تومى 1982 جىلى شىڭجاڭ حالىق باسپاسىندا ء(ۇرىمجى) باسىلىپ شىققان. ەكىنشى تومى دا سول باسپادان 1985 جىلى شىققان. «قىلمىس»-تىڭ التى تومى 2009 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىنىڭ «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعى جاعىنان وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ (ج.شاكەنۇلىنىڭ) رەداكتورلىعىمەن جارىق كورگەن.

روماننىڭ ارقاۋى – قازاق دالاسىنا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋىنان باستالىپ، 1930-1940 جىلدارداعى شىنجاڭداعى ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنا دەيىنگى تاريحي جانە كۇندەلىكتى وقيعالاردى باياندايدى. شىعارمانىڭ ءتىلى ۋىتتى ساياسي ءاجۋا مەن مىسقىلعا تولى. تىستەپ تارتاتىن شىمشۋىرى مەن قارماقشا ىلەتىن قانداۋىرى بار.

ءور التايداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قاhارمانى زۋقا باتىر ءسابيتۇلى جايىنداعى «پانا» رومانى دا 2004 جىلى قازاقستاندا جارىق كورگەن بولاتىن. ق.شابدانۇلى اقيقاتى مەن اڭىزى قاتار تاراپ، اتامەكەن    ادەبيەتىندە دە بەلگىلى ىقپال قالىپتاستىرعان قالامگەر.

قاجىعۇمار حاقىندا ق.ءجۇمادىلوۆ جۇسىپبەك قورعاسبەككە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: ««قىلمىس» رومانىن ەڭ كوپ وقىعان اداممىن. «شىڭجاڭ ادەبيەتى بەلگىلى عوي، تومەن. باياعى 1930 جىلدارداعى كەزەڭىندە ءجۇر» دەگەن ءۇستىرت پىكىر ايتىپ ءجۇر كەيبىر جىگىتتەر. ول قاتە. وعان دالەل وسى قاجىعۇمار. شىندىقتىڭ كوكەسى سوندا، قانى شىعىپ تۇر. ونى عاجاپ شەبەرلىكپەن كەستەلەگەن. كوركەمدىك تۇرعىدان باعالانباي جاتىر ءالى...» دەگەن پىكىر بىلدىرەدى.

كوركەم شىعارمالار، قازاق ادەتتانۋى، اۋىز ادەبيەتى، ءان-كۇي، بي ونەرى جاعىنىڭ قاي قىرىنان الىپ قاراساق تا شىنجاڭدىق قالامگەرلەردىڭ نەمەسە جالپى شەتەلدەن كەلگەن اعايىننىڭ ورتاق قازىناعا قۇيعانى از بولعان جوق. ءبارى دە ءوز بوياۋىمەن، رۋحتى جاڭعىرتار ۇنىمەن ۇلت مۇراسىن، قۇندىلىعىن تولىقتىرىپ كەلەدى. ءبىز سونىڭ قاراپايىم مىسالدارىن شىنجاڭنان كەلىپ، اتامەكەنگە ەڭبەك ەتكەن قالامگەرلەر شىعارماشىلىعىنان ىزدەدىك. شەتتەن كەلگەننىڭ ءبارى «التىن» بولماسا دا الاششىلداردىڭ ءۇزىلىپ قالعان ءبىر بۇتاعىنان كوكتەگەن وركەندەي تازا، ادال بولمىسىمەن قىزمەت ەتكەندەرى كوپ بولدى.

بىردە اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دەگى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تەمىرحان تەبەگەنوۆتىڭ: «شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتىن وقۋلىقتارعا ەنگىزۋ كەرەك» دەگەن تاقىرىپ اياسىندا ورازبەك ساپارحانۇلىنا بەرگەن سۇحباتىندا:

«شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتى» دەگەن ءسوزدى ايتقاندا ءبىز دە ءبىرتۇتاس قازاق ادەبيەتى دەگەن ۇعىممەن قارايمىز. ءبىر-بىرىمەن ساباقتاس، ءبىر-بىرىمەن ەگىز، ارعى تۇپكى تامىرى ءبىر، اۋەلدە ساق، عۇن داۋىرىنەن باستاپ نەگىزى قالانعان جالپى قازاققا ورتاق ءبىر تۇتاس ۇلتتىق ادەبيەت...

شەتەلدەگى قازاق ءسوز ونەرىنىڭ، ادەبي مۇرالارىنىڭ ەڭ الدىمەن ءتىلىنىڭ پوەتيكالىق كوركەمدىك ورنەكتەرى ساقتالعان. ءبىز ول مۇرالاردان قازاقتىڭ باي سوزدىك قورىن كەزدەستىرەمىز. بۇرىن بولعان، قازىردە بەيمالىم كوپتەگەن سوزدەر كەزەدەسەدى. بۇلاردى جيناقتاپ تۇسىردىرمەلى سوزدىككە، ەتيمولوگيالىق سوزدىككە جانە ت.ب قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ قۇرالدارىنا، «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان جۇمىستار قۇرامىندا قاراستىرىپ قامتۋ ارقىلى اتا-بابالار اماناتىنىڭ ورىندايتىنىنا سەنەمىن.

قازاق ءسوز ونەرىنىڭ الەم وركەنيەت كەڭىستىگىندەگى ابىرويى، بەدەلى وسى سالالى جۇمىستار ارقىلى جۇزەگە اساتىنى اقيقات. وسىنى ورىنداۋ تاريح ساحناسىنداعى ءبىزدىڭ ابىرويلى مىندەتىمىز بولماق» دەگەنى بار ەدى.

ال، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءۋاليحان قاليجانوۆ تا شەتەل قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىنە ايالداعاندا: «قازىر الەمنىڭ قىرىقتان استام مەملەكەتىندە 5 ميلليونعا جۋىق قازاق دياسپوراسى تۇرىپ جاتىر. ولار شەتەلدەردەگى از ەتنيكالىق توپ بولعاندىعىنا قاراماستان ءاردايىم وزدەرىنىڭ اتامەكەنى قازاقستانمەن رۋحاني-مادەني جانە شارۋاشىلىق بايلانىستا بولۋعا تىرىسادى...

بۇگىنگى كۇن تالاپتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قازاقتار تىعىز قونىستانعان كورشى ەلدەر – رەسەي، قىتاي، موڭعوليا، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىن ءبىرتۇتاس ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۇرعىسىنان جان-جاقتى زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى زور...

ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى دايىنداعان «شەتەلدەردەگى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرى» باعدارلاماسى ەلىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىنا ساي كەلىپ، شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىن كەشەندى تۇردە زەرتتەۋگە، باعىت-باعدارىن ايقىنداۋعا مول مۇمكىندىك بەرەدى. الداعى ۋاقىتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسىنا ساي شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىن، مادەني مۇرالارىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن زەرتتەۋ جالعاسىن تابادى» دەگەن بولاتىن.

بۇگىندە اتالعان ينسيتۋت توڭىرەگىندەگى سەرىكقازى قوراباي، ايگۇل ىسماقوۆا سىندى ادەبيەتشى عالىمدار شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتىن زەرتتەپ-زەردەلەۋگە وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. ف.ع.د، پروفەسسور زۇفار سەيىتجانۇلى دا شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىن اتامەكەنگە تانىتۋدا ۇزاق جىلداردان بەرى جالىقپاي، تالىقپاي قىزمەت ەتىپ، شەتەل قازاق ادەبيەتىنە ارنالعان وقۋلىقتار جازدى. اتالعان تاقىرىپ اياسىندا تالاي شاكىرتىنە قۇندى ەڭبەكتەر قورعاتتى.

ويلارىمىزدى تۇيىندەي كەلگەندە، شەتتەن كەلگەن قالامگەرلەر ەلىنە نە بەردى؟ – دەگەن ساۋالعا توقتالساق، ونىڭ جاۋابىن مىنا تۇيىندەرگە توپتايمىز:

بىرىنشىدەن، ولار اۋىز ادەبيەتىنىڭ باي ۇلگىلەرىمەن مەيلىنشە مول سۋسىنداعان، تىلگە باي، ويعا ەركىن بولدى. قازاقتىڭ دالاسىنداي دارقان تابيعاتىن، «رامكاسىز ءومىردى» كوتەرىپ كەلىپ، كەڭەستىك شاعىلعان قازاننىڭ ورىنىنا قازاقى قوستى قالقايتىستى. «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتاردى». كەڭەس وداعى جوعالتقان دۇنيەلەردى حالقىنا قايتا تابىستاۋعا قولعابىس جاسادى.                                                             

ەكىنشىدەن، ءداستۇرلى، كلاسسيكالىق ۇلگىنىڭ جاڭعىرعان جاڭا ءتۇرى ارقىلى، الاش رۋحىنىڭ ۇندەستىگىن جالعادى. ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇرانىن كوتەردى. ادەبيەتكە بەگزادالىق اكەلدى.

ۇشىنشىدەن، قازاق ادەبيەتى مەن وزدەرى تۇرعان ەلدەردەگى ادەبيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىن سالىستىرىپ، دامىتۋدىڭ مۇمكىندىگىن كورسەتتى. مەيلى قور جاعىنان، مەيلى وزىق ادەبي تۋىندىلار جاعىنان اۋدارمالار ارقىلى ۇلت رۋحانياتىن تولىقتاۋعا، بايىتۋعا بارىنشا ەڭبەك ەتتى.

تورتىنشىدەن، ۇلت مۇراسىنا قاتىستى بارلىق قۇندىلىقتاردىڭ قازاق توپىراعىنا جەتۋىنە، جۇيەلەنۋىنە، عىلىمي اينالىمعا تۇسۋىنە، جارىق كورۋىنە ءوز ۇلەستەرىن قوستى. ادەبيەت پەن مادەنيەت قانا ەمەس ونەردىڭ بارلىق سالاسىنىڭ دا جارشىسى بولا ءبىلدى. ءتول تاريحىمىزدىڭ جات توپىراقتا قالعان وركەندەرىن ورتاق قازانعا جيناستى. ءان بولىپ اۋەلەدى، كۇي بولىپ كۇمبىرلەدى، بي بولىپ تەربەلدى.

ءسويتىپ، قازاق ادەبيەتى اتتى دارياعا كاۋسار بۇلاق بولىپ قۇيىلعان ءموپ-ءمولدىر اعىن جاعالاۋىن جاسىل قۇراققا وراپ، ۇلت تابيعاتىنا وزگەشە بوياۋ، ءتۇس بەردى. وزىندە بار قازىناسىن قازاقستانعا جەتكىزگەن سوڭ مۇنداعى وزىق ويلى قالامگەرلەر مەن ولاردىڭ شىعارماسى ارقىلى وزدەرىن  شىڭاپ، ءوسىرۋدىڭ جولىن تاپتى. ءوز مۇمكىندىگىن ۇلت بايلىعى ارقىلى تولىقتىرىپ، بايىتىپ، حالقىنا بەرەر دۇنيەسىن سارالاپ، ساراپتاپ، ساننان ساپاعا كوشتى. مۇنىڭ بارلىعىنىڭ ماقساتى ءبىر عانا ۇلت ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە ۇلەس قوسۋ بولىپ تابىلدى. ەندىگى جەردە تۇتاس ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ قۇلاماس تۇعىرىن قالاپ، تۇتاس ءبىر تۇلعاعا اينالدى. ادەبيەتى كەمەلدى ۇلت – ءدىڭى مىقتى بايتەرەك سياقتى. ماۋەلى اعاشتىڭ ساياسى كەڭ، جەمىسى مول بولسا، ونىڭ رىزدىعىن حالقى كورەدى. حالىق مايەكتى بولسا، مەملەكەت قۋاتتى بولادى.

قازاق ادەبيەتى وسىلايشا زامانا كوشى ارقىلى ءوزىنىڭ ماڭگىلىك تۇعىرىن بەكەمدەپ، تۋىن جەلبىرەتتى. شىنجاڭدىق قالامگەرلەردىڭ اتامەكەن ادەبيەتىنە بولعان يگى ىقپالى التىن وردانىڭ قارا شاڭىراعىنا قادالعان كۇمىس ۋىقتاي جارقىراپ، وشپەس بەدەرىمەن تاريح بەتىنەن ءوز ورنىن تاپتى.

 ءجادي شاكەنۇلى، جازۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

Abai.kz