10 تامىز قازاقتىڭ ۇلى اقىنى حاكىم ابايدىڭ تۋعانىنا 173 جىل تولدى. ۇلى اقىننىڭ اتىن العان پورتال رەتىندە وقىرمان قاۋىمدى وسى اتاۋلى كۇنمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، الاش ارىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ "اباي" اتتى ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز! بۇل ماقالا 1914 جىلى "قازاق" گازەتىندە جاريالانعان. 1990 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا "جۇلدىز" جۋرنالىندا قايتا باسپا بەتىن كوردى. ءبىز سول "جۇلدىزداعى" نۇسقانى كوشىرىپ، سىزدەرگە وقۋعا ۇسىندىق. 

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

بۇگىن اتاقتى قازاق اقىنى مارقۇم قۇنانباەۆ وپاتىنا ءدال ون جىل تولدى. ەگەر اباي قازاقتان وزگە ورازدى جۇرتتاردىڭ ءبىرىنىڭ اقىنى بولسا، سەگىزدەگى بالاسىنان سەكسەندەگى شالىنا دەيىن تۇگەل اتىنا قانىق، سوزىمەن تانىس بولار ەدى، ەلى تۋعانىنا ءسۇيىنىپ، ولگەنىنە تەگىس كۇيىنەر ەدى. وپاتىنا ون، جيىرما بەس، ەلۋ، ءجۇز جىل تولعان سايىن ءبۇتىن جۇرت ەسكەرىپ، ماتبۇعاتى قايناپ، ەسىمىن ماڭگىگە شەيىن قالدىرۋعا وشپەس بەلگىلەر ورناتىپ، قۇرمەتىنە نەشە ءتۇرلى ىزگى جايلار اشار ەدى.

نە شارا؟ ءبىزدىڭ جۇرت ءالى كۇنگە شەيىن مادەنيەت باسقىشىنىڭ ەڭ تومەنىنە اياق باسا الماي تۇر. قازاق ادەبيەتىنىڭ اتاسى حاكىمىندە تاريحتا اتى التىنمەن جازىلارلىق اباي شىڭعىس تاۋىندا تۋىپ، شىڭعىس تاۋىندا الپىس جىلدىق ءومىرىن وتكىزىپ، سول شىڭعىس تاۋىندا ءولدى. تۋعانىن، جاساعانىن، ولگەنىن ءوز ەلى توبىقتىدان باسقا قالىڭ قازاقتىڭ كوپ جەرى بىلمەي دە قالدى. وسى زاماندا ءۇش اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قۇراي بىلەتىندەردىڭ جازۋلارى تاسقا باسىلىپ، حالىققا تارالىپ، سىنعا ءتۇسىپ تۇرعاندا، اباي ءسوزى ءوزى ولگەننەن كەيىن بەس جىل وتكەندە باسىلدى. اباي كىتابى باسىلعاننان سوڭ دا ەلگە كوپ تاراي المادى. بىلتىردان بەرى عانا «قازاقتا» ابايدىڭ كىم ەكەندىگى جايىنان جازىلعان سوڭ، قازاقتىڭ ءار جەرىنەن سۇراۋشىلار بولا باستادى.

اباي ءسوزى ءوزىنىڭ ءتىرى كۇنىندە باسىلماۋ سەبەبىن، ولگەن سوڭ دا بالالارى نەگە تەز باستىرماعانىن انىق بىلمەيمىز. 1904 جىلى يۋن ايىنىڭ باسىندا ومسكىگە بارعانىمدا، اباي ولەندەرىنىڭ جازباسىن العاش احمەت بايتۇرسىنوۆتان كوردىم. سوندا بايتۇرسىنوۆ ايتتى: «ەستۋىمشە، اباي ءوز ولەڭىنىڭ باسىلىپ شىعۋىن تىلەمەيدى ءھام باستىرۋعا ەشكىمگە رۇقسات بەرمەيدى ەكەن، كۇز قارقارالى قالاسىنا بارامىن، سوندا ادەيى بۇرىلىپ، ابايعا سالەم بەرەمىن، تانىسامىن ءھام ولەندەرىن باستىرۋ جايىنان سويلەسەمىن»،- دەپ. احمەتكە ابايدى كورۋگە ءناسىپ بولمادى. اباي ءومىرى كۇزگە جەتپەي، سول ءيۋننىڭ 23-ىندە وپات بولدى.

1905 جىلى «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتاسىندا ءھام ونان كەيىن سەمەيدەگى گەوگرافيچەسكي وبششەستۆونىڭ شىعارعان ءبىر كىتابىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ ابايدىڭ ءتارجىما ءحالىن جازدى ءھام كەشىكپەي كىتابى دا باسىلاتىنىن ءبىلدىرىپ ەدى. بىراق تەز شىقپادى. 1909 ابايدىڭ بالالارى ءھام ىنىلەرىنىڭ ريزالىعى ءھام ءاليحاننىڭ ىجداھاتىمەن اباي كىتابى پەتەربۋرگتە بۋراگانسكي باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىقتى. بۇل كۇنى قولىمىزداعى كىتاپ — سول ءبىرىنشى باسپاسى. بۇگىن اباي سەكىلدى اتاسىمەن قازاق حالقى ماقتانارلىق اقىنىمىزدى ارامىزدان جوعالتقانىمىزعا 10 جىل تولۋىن ەسكە ءتۇسىرىپ، حالقىمىزدىڭ مۇنداي ادامىنىڭ قادىرىن بىلمەۋىن ايتىپ كانا وتەمىز. ءتارجىما ءحالى وتكەن جىلى «قازاقتىڭ» 39, 41 ءھام 43 نومىرلەرىندە، بۇرىن ءوز كىتابىندا ءھام گەوگرافيچەسكي وبششەستۆو كىتابىندا جازىلعاندىقتان، ءبۇل جولى تارقاپ جازبايمىز.

اباي سىندى اقىننىڭ كادىرىن بىلمەۋ قازاق حالقىنىڭ زور كەمشىلىگىن كورسەتۋگە تولىق جارايدى، سەبەبى — قازاق باسقا جۇرتپەن ۇزەڭگى قاعىسىپ، تەڭ حالىق بولىپ جاساي الماۋى — تاريحى، ادەبيەتى جوقتىقتان. تاريحى، ادەبيەتى جوق حالىقتىڭ دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋى، ۇلتتىعىن ساقتاپ، ىلگەرى باسۋى قيىن. ادەبيەتى، تاريحى جوق حالىقتار باسقالارعا ءسىڭىسىپ، جۇتىلىپ، جوق بولادى. قاي جۇرتتىڭ بولسا دا جانى — ادەبيەت، جانسىز ءتان جاساماق ەمەس. قايدان وربىگەنىن، قايدان وسكەنىن، اتا-بابالارى كىم بولعانىن، نە ىستەگەنىن بىلمەگەن جۇرتقا، بۇل تالاس-تارتىس، تار زاماندا ارناۋلى ورىن جوق. سوندىكتان ابايدىڭ اتى جوعالۋى، مۇنان كەيىن دە شىعاتىن ابايلار سونداي ەسكەرۋسىز ۇمىتىلۋ ىقتيمالى قازاقتىڭ جوعالۋىمەن، قازاق اتتى حالىقتىڭ ۇمىتىلۋىمەن بىردەي.

سونىڭ ءۇشىن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ تاڭىندا حالقىمىزدىڭ ۇيقىدان ازىراق باس كوتەرۋى، جاس ادەبيەتىمىزدىڭ ءوسۋى، بەلگىلى كىسىلەرىمىزدىڭ تىرلىگىندە ءھام ولگەن سوڭىندا ماڭگى ۇمىتىلماستاي بولۋى — ءبىزدىڭ ءبىرىنشى ەسكەرەتىن بورىشىمىز. ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىنە قالانعان ءبىرىنشى كىرپىش — اباي ءسوزى، اباي اتى بولارعا كەرەك. ابايعا شەيىن قازاقتا قولعا الىپ وقىرلىق، شىن ماعىناسىندا قازاق ادەبيەتى دەرلىك ءبىر نارسە بولعان جوق ەدى. ابايدىڭ بىزگەقىمباتتىعى دا سول. بالكي، مۇنان كەيىن ابايدان ۇزدىك ارتىق اقىندار، جازۋشىلار شىعار، بىراق ەڭ جوعارى، ارداقتى ورىن ابايدىكى، قازاق حالقىنا ساۋلە بەرىپ، العاشقى اتقان جارىق ءجۇلدىز — اباي.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1914 جىل

"قازاق" گازەتى 1914 جىل، 23 يۋن، №67

بۇل ماقالا 1990 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا "جۇلدىز" جۋرنالىندا جاريالانعان.

Abai.kz