ەل شەتىنە جاۋ تيگەندە جۇرەگىندە نامىس وتى بار ءار قازاق اتتانداپ اتقا قونعانى تاريحتان ءمالىم. ولاردىڭ ىشىندە جاۋجۇرەك باتىرلارى دا، ەرجۇرەك باتىلدارى دا بار ەدى. ءار ءوڭىردى، ءار اۋىلدى، تۋعان جەرىن جاۋ تاپتاماسىن دەپ، انالارى ەڭىرەپ  اكەلەرىن جوقتاماسىن دەپ، قىزدارىن قورلاپ، بالالارىن جىلاتىپ جەتىم ەتپەسىن دەپ سويىل ۇستاۋعا جارايتىن ەر-ازامات باتىرلار باستاعان جاساقتارعا قوسىلدى. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى ارقاس الاتاۋىنىڭ  ەتەگىندەگى  شەجىن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن  ەلشىبەك بابامىزدىڭ ورتانشى ۇلى باعاي باتىر ەدى.

ءبىزدىڭ ەسەپتەۋىمىزشە باعاي ەلشىبەكۇلى 1703 جىلى دۇنيەگە كەلىپ،1733 جىلى 30 جاسىندا ومىردەن وتكەن. ول  اڭىزعا قۇرىلماعان، تاريحتا بولعان ادام. وعان دالەل، ايگىلى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىندا جانە ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى  بۇحار جىراۋدىڭ ولەڭدەرىندە ەسىمى بىرنەشە جەردە ناقتى ايتىلاتىنى. مىسالى:

باعايىم از سۋاننان،

ات جالىن تارتىپ مىنگەندە،

بۇكىل ەلى قۋانعان – دەيدى ۇلى جىراۋ.

باعايدىڭ قايراتى مول،قارا كۇشتىڭ يەسى بولعانىن دا بۇحار ابىزدىڭ  جىرلارىنان  بىلەمىز.

دوستىن جاۋدان ايىرعان،

تاعىنى تاڭنان قايىرعان.

قاسقارى ۇلى مولداباي،

قارا كۇشى مول باعاي،

ءبارىڭ باتىر، ءبارىڭ بەك،

تۇرسىڭ-اۋ، ىعاي مەن سىعاي..,-دەيدى باتىرلاردى ماداقتاۋ جىرىندا.

جىردا ايتىلعانداي،  باتىر جاسىنان قارا كۇش يەسى بولعانىن تۋعان-تۋىستارىنىڭ ەستەلىك اڭگىمەلەرى دە دالەلدەي تۇسەدى.  بوزبالا كەزىندە، ءىنىسى شوبىر ەكەۋى قالماق باتىرىنا كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالادى. بالالاردى قولعا ءتۇسىرىپ، قۇلدىققا  الىپ كەتپەك بولىپ، تىزگىنىنەن الىپ جەتەكتەپ كەلە جاتقاندا ەردىڭ ارتىنا سەكىرىپ ءمىنىپ، جاۋدىڭ قولدارىن ارتىنا قايىرىپ ۇستاعاندا، ءىنىسى بايلاپ بولعانشا تىرپ ەتكىزبەگەن وقيعاسى ەل ىشىندە بۇگىنگە دەيىن اڭىز بوپ ايتىلادى. ون ءۇش-ون ءتورت جاستارداعى بوزبالانىڭ قولىنان تىسقاقتى باتىردىڭ قانشا بۇلقىنسا دا قۇتىلا الماي، پۇشايمان حالدە  قاقپانعا تۇسكەنى، باعاي بالانىڭ قايراتىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن بايقاتسا كەرەك.

جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى سوعىستىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ كىتاپ جازعان ايگىلى عۇلاما، باتىر بابامىز شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ سول مايداندا ءجۇرىپ جازعان اتالمىش كىتابىندا سۋان-بايتۇگەي – ەلشىبەك- باعاي باتىردىڭ ەرلىك جولى ەرەكشە باياندالعان. سول ەرلىكتەرىنىڭ ەل ەسىنەن ماڭگىلىك ورىن العانى – قالماقتىڭ مۇقىرى اتتى باتىرىنىڭ تەكەلى ويپاتىنداعى جەكپە-جەكتە باسىن الىپ، جاۋدىڭ تىزەسى باتقان ەل-جۇرتىنىڭ كەگىن قايتارعانى. مۇقىرىنى جەر جاستاندىرىپ كەلگەن باعاي:

-«بەك اعا، - دەدى جىلاپ جىبەرىپ، دەيدى اۆتور، - بۇكىل جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ قازاقتارىن وسى مۇقىرى مەن ونىڭ اعايىندارى قانقاقساتىپ، كورسەتپەگەن قورلىعى جوق ەدى، قۇدايدان اينالايىن، بۇ دۇنيەنىڭ قىساستىعى و دۇنيەگە كەتپەيدى دەۋشى ەدى، قۇداي قاشان ىڭعايىن بەرەر ەكەن دەپ ءجۇرۋشى ەدىم، ءساتى ءتۇستى، ءوشىمدى الدىم، - دەپ جاس بالاداي جىلاپ جىبەردى»-  دەگەن جولدار بار. جاۋىنان كەك قايتارىپ مۇقىرىداي الىپتىڭ باسىن شاپقان قايسار باتىردىڭ، ەلىنىڭ كورگەن قورلىعى ءۇشىن جاس بالاداي ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەرگەنى وقىعان ادامنىڭ جۇرەگىن تەبىرەنتەرى انىق. ەلىن سۇيگەن ەر وسىنداي-اق بولار!

وسى ۇرىس بولعان تەكەلى ويپاتىنداعى جەر «مۇقىرى ولگەن جەر» دەپ اتالىپ، كەيىن سوندا ورنالاسقان ەلدىمەكەن كۇنى بۇگىنگە  دەيىن مۇقىرى اۋىلى دەپ، اۋىل جانىنان اعىپ جاتقان وزەن - مۇقىرى وزەنى اتالىپ كەلەدى. ال،باسىن بايگەگە تىگىپ مۇقىرىنى جەر جاستاندىرىپ، ەلىنىڭ كەگىن قايتارعان  قازاقتىڭ حاس  باتىرى باعايدىڭ اتىندا ەشتەڭە جوق. بۇل نە، ءبىزدىڭ تاريحقا تالعامسىزدىعىمىز با، الدە باتىرلاردىڭ كوپتىگىنەن ولاردى بۇگىنگى ۇرپاق ەسكە الۋعا ەرىنگەنى مە؟

نەبارى وتىز ءۇش جاسىندا جاۋمەن الىسىپ ءجۇرىپ جان قيعان باتىردىڭ ءومىر تاريحىنا كەلەر بولساق، بىرەۋلەر اڭىز ەتىپ ايتىپ جۇرگەنىندەي باعايدىڭ  اكەسى ەلشىبەكتىڭ قىرىق ۇلى بولماعان. نەكەيتى، سارىقىز اتالاتىن ەكى ايەلىنەن  التى ۇلى عانا بولعان، (قازاق قىزدارىن شەجىرەگە جازباعان عوي). نەكەيتىدەن قۇلشىق، تايماس دەگەن ەكى ۇلى بار. تايماس باتىر بولعان ادام. ال سارىقىزدان ىرىس، تولەكە، باعاي، شوبىر اتتى ءتورت ۇلى بولعان. ءۇشىنشى ۇلى باعايدى جاسىندا جەڭگەلەرى «قارا بالا» اتاپ كەتكەندىكتەن، كەي مالىمەتتە وسىلاي دەلىنىپ ءجۇر. بۇگىندە ىرىس، تولەكە، شوبىردان تاراعان ۇرپاق بارمىز. اتتەڭ، باعاي بابامىز جەرىن جاۋدان تازالايمىن دەپ ۇنەمى ات جالىندا،  ۇرىستا جۇرگەنىنىڭ كەسىرىنەن ۇيلەنىپ، ۇرپاق قالدىرا  الماعان ەكەن.

ەل ازاماتتارى مەن زيالى قاۋىم بۇگىنگە دەيىن قاراپ وتىرا الماي  باتىردىڭ ەسىمىن ۇرپاققا ۇلاعاتتاۋ ماقساتىندا از دا بولسا قولدارىنان كەلگەن تىرشىلىكتەرىن جاساپ كەلەدى. بۇگىنگى تەكەلى ويپاتىنداعى مۇقىرى اتالاتىن اۋىلدى باعاي باتىردىڭ اتىنا بەرۋدى ۇسىنىپ تالدىقورعان قالاسىنىڭ تۇرعىنى  باينوسەروۆ  عابدوللا  بالابەكۇلى  2010 جىلى  وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ 23.09.2010. №110-111 سانىنا  «باعايدى بىلە مە ەكەن بۇگىنگى ۇرپاق؟»  اتتى جانە سول جىلى  «الاتاۋ» گازەتىنىڭ  (26.08.2010ج. №35)  سانىنا  «مۇقىرىنى ولتىرگەن باعاي باتىر» اتتى ماقالا جاريالاعان ەدى. پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ حالقى ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلەگە ءبىراۋىزدان قولداۋ بىلدىرگەن. جەرگىلىكتى قالامگەرلەر دە مەرزىمدى باسپاسوزدەرگە ماقالالار، ۇسىنىستار، ولەڭدەر جازدى.  2012 جىلى وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ  «باعاي باتىر»  اتتى  تاريحي داستانى جارىق كوردى. باعاي ومىرگە كەلگەن بۇرىنعى «جەمىس-جيدەك سوۆحوزىنا»،  سول اۋىلداعى جوعارعى ساناتتى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى بايمولدا احمەتتىڭ تەر توگۋىمەن «قىرىققۇدىق» دەگەن تاريحي اتاۋى قايتارىلدى.

2012 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اۋداندىق «قازاق ءتىلى» قوعامدىق بىرلەستىگى مەن اۋداندىق سپورت مەكتەبىنىڭ  بىرلەسىپ ۇيىمداستىرۋىمەن  پانفيلوۆ  اۋدانىندا گرەك-ريم كۇرەسىنەن ءجاسوسپىرىم پالۋاندار اراسىندا « باعاي باتىر ەلشىبەكۇلى» اتىنداعى جۇلدە ءۇشىن حالىقارالىق  تۋرنير ءوتتى. بۇل جارىسقا ەلىمىزدىڭ استانا، الماتى، تاراز، شىمكەنت، ورال، سەمەي، وسكەمەن، تالدىقورعان قالالارى مەن وبلىسىمىزدىڭ كوكسۋ، اقسۋ،سارقان، تاعى باسقا وڭىرىندەگى گرەك-ريم كۇرەسىنىڭ شەبەرلەرىمەن بىرگە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ  پالۋاندارى دا  كۇش سىناستى. جەرگىلىكتى ۇرپاعىنىڭ اتسالىسۋىمەن باتىردىڭ سۋرەتى بەدەرلەنگەن التىن، كۇمىس، قولا مەدالدار جاسالىپ، ەستەلىك رەتىندە جەڭىمپازداردىڭ مويىندارىنا تاعىلدى.

بۇل ايتىلعاندار، اۋدان جۇرتىنىڭ  نامىسىن جانىپ، جاس ۇرپاعىمىز باتىرىن تانىپ قالسىن  دەگەنگە عانا جارايتىن شارۋالار ەكەنى بەلگىلى.

بۇگىنگى رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا  مىنە وسىنداي، كەزىندە ەرلىكتەرى  ەرەن بولسا دا ەلەۋسىز قالعان، ەلىم دەپ ەڭىرەپ ءجۇرىپ قىرشىنىنان قيىلعان باتىرلارىمىزدىڭ رۋحىن ءتىرىلتىپ، ەسىمدەرىن  ماڭگىلىك ەستە قالدىرارلىق ءىس تىندىرۋ دەپ تۇسىنەمىز. ەندەشە، باعاي باتىرعا «مۇقىرى اۋىلىنىڭ» اتىن قايتارىپ، پانفيلوۆ اۋدانى قىرىققۇدىق اۋىلىنداعى مەكتەپتىڭ اتىن، جاركەنت قالاسىنان كوشە اتىن بەرەتىن كەز كەلگەنى انىق! بۇل بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان  ازاماتتارى ءۇشىن ۇلكەن سىن!

يسلامعالي ۇركىمبايۇلى

قازاقستان جازۋشىلار جانە

جۋرناليستەر وداعىنىڭ

مۇشەسى، پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ

قۇرمەتتى  ازاماتى

Abai.kz