21-تامىز دۇنيەجۇزىلىك تەررور قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ەكەن. ەندى از-كەم سول جايلى جازايىق.

تەرروريزم ماسەلەسى سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە ناقتى قاۋىپ توندىرەتىندەي دارەجەدە ەمەس، تەك ىقتيمال قاۋىپ-قاتەر رەتىندە عانا قاراستىرىلىپ كەلدى.

دەگەنمەن، وا-داعى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قازاقستاندا تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك ءىس-اركەتتەردى انىقتاۋ جانە ونىڭ جولىن كەسۋ ءۇشىن 1999 جىلعى شىلدەدە  «تەرروريزمگە قارسى كۇرەس تۋرالى» زاڭى قابىلداندى.

مىنە، زاڭ: قر «تەرروريزمگە قارسى كۇرەس تۋرالى» زاڭىنىڭ 7 بابىنىڭ 17 تارماعى. ول بويىنشا، تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىلدى جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، ياعني ادىلەت ورگاندارى تەرروريزم اكتىسىنىڭ سالدارىنان زارداپ شەككەن جەكە جانە زاڭدى تۇلعالارعا جانە ونىڭ جولىن كەسۋگە قاتىسقان ادامدارعا ءوز قۇزىرەتىنە قاتىستى ماسەلەلەر بويىنشا، ونىڭ ىشىندە قاجەتتى قۇجاتتاردى بەرۋدە تەگىن قاجەتتى قۇقىقتىق كومەكتى ۇيىمداستىرادى.

ەندى، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ۇسىنعان مىنا دەرەككە قاراڭىز، 2017 جىلى الەمنىڭ 100-دەن اسا ەلىندە ۇزىن-ىرعاسى 11 مىڭنان استام تەراكتى جاسالىپتى. 25 مىڭ ادام قايتىس بولعان. ول از دەسەڭىز، 33 مىڭ ادام ءتۇرلى جاراقات العان.  بۇل بۇۇ باس حاتشىسى انتونيو گۋتتەرەش مىرزانىڭ دەرەك-دايەگى.

كۇن وتكەن سايىن تەرروريزم مەن ءدىني ەكسترەميزمنىڭ قاۋپى جاھاندىق اۋقىمعا جايىلىپ بارا جاتقانى راس. وتىرىك ەمەس، تەررورلىق ارەكەتتەر دۇنيەجۇزىندە عانا ەمەس، قازاقستاندا دا ءجيى قايتالاناتىن بولدى. ەندى مىنا دەرەككە كوز جۇگىرتىڭىز:

2000 جىلدان باستاپ الەم بويىنشا 72 135 تەراكت جاسالعان. ولاردىڭ كوبى يراك، پاكىستان، اۋعانستان سياقتى مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە  بولادى. جانە بۇل ايماقتارداعى ءاربىر ەكىنشى ادام تەراكتىدەن زارداپ شەگەدى.

قالاي دەسەك تە، وسى ءبىر ۇرەي قازاقستانعا دا كەلدى. بىراق، بىزدەگى تەرورلىق وقيعالاردىڭ كوبى ءدىني تەروريزمنەن گورى قىلمىستىق ارەكەتتەر دەگەن پىكىرلەر بار. الايدا، اقتوبە، اتىراۋ، تارازدا بولعان جارىلىستار مەن ۇقك جاسالعان شابۋىلداردى جاساعاندار ءدىني راديكالدى توپتىڭ وكىلدەرى ەكەنى انىقتالعان.

سونىمەن، الماتى وبلىستىق “جەتىسۋ” تەلەارناسىنىڭ اقپاراتىنا سۇيەنسەك، قازاقستاندا سوڭعى جەتى جىلدا بولعان تەرورلىق ارەكەتتەر:

-2011 جىلدىڭ 17 مامىرىندا  – اقتوبەدە ۇقك دەپارتامەنتى عيماراتىنا شابۋىل جاسالىپ، جارىلىس بولدى. جانكەشتى راقىمجان ماقاتوۆ مەرت بولىپ، 3 ادام جارالاندى.

- 2011 جىلدىڭ 24 مامىرىندا  - استاناداعى ۇقك اباقتىسى جانىندا كولىك جارىلدى. كولىكتەن قازاقستان مەن قىرعىزستان ازاماتتارىنىڭ ءمايىتى تابىلعان.

-2011 جىلى 31 قازاندا  – اتىراۋ قالاسىندا ەكى بىردەي جارىلىس بولىپ، 1 ادام قازا تاپتى.

-2011 جىلى 12 جەلتوقساندا – تارازدا اتىس پەن جارىلىس سالدارىنان 2 بەيبىت تۇرعىن مەن 5 پوليتسەي مەرت بولدى. لاڭكەس ۇقك ءنىڭ عيماراتىنا شابۋىل جاساپ، ءوزىن-ءوزى جارىپ جىبەردى.

-2011 جىلى 12 ناۋرىزدا  – الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانى، بورالداي كەنتىندە قارۋلى توپقا قارسى ارنايى وپەرتسيا بارىسىندا 7 ادام كوز جۇمدى.

-2012 جىلى 5 كىركۇيەكتە -  اتىراۋدا جارىلىس بولىپ، 1 ادام قازا بولدى.

-2012 جىلى 12 قىركۇيەكتە – اتىراۋ وبلىسى، جىلىوي اۋدانى، قۇلسارى قالاسىندا پوليتسيا مەن قارۋلى توپتىڭ اراسىندا اتىس بولىپ، 5 ادام مەرت بولدى.

-2016 جىلى 5 ماۋسىمدا – اقتوبەدە اتىس بولىپ، سالدارىنان 25 ادام كوز جۇمدى. لاڭكەستەر “پاللادا ” قارۋ-جاراق ساتاتىن دۇكەنگە، ارتىنان ۇلتتىق گۆارديانىڭ بولىمشەسىنە شابۋىل جاساعان.

-2016 جىلى 18 شىلدەدە – الماتى قالاسى، المالى اۋداندىق ءىىب مەن ۇقك شابۋىل جاسالدى. سالدارىنان 6 ادام قازا تاپتى. قاۋىپسىزدىك كوميتەتى وسى وقيعاعا كىنالى رۋسلان كۇلىكباەۆتى سالافيا مۇشەسى دەيدى، ال، ءىىم مالىمەتى بويىنشا “ول جاي عانا قىلمىسكەر”.

بىراق، بۇل ارەكەتتەردىڭ ارتىندا كىم تۇر؟ ءدىني راديكالدى توپتاردى كىم قارجىلاندىرادى؟  دەگەن ساۋال اركىمدى ويلاندىرادى. ەكونوميكالىق قىلمىس جانە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس اگەنتتىگىنىڭ اقپاراتىنا سۇيەنسەك، “مۇناي  جانە مۇناي ونىمدەرىنىڭ زاڭسىز اينالىمى – ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتاردىڭ جانە راديكالدى ءدىني اعىمداردىڭ قارجىلاندىرۋ كوزى بولىپ تابىلادى”.

ماسەلەن، 2012 جىلى جالپى شىعىن كولەمى 12 ملرد تەڭگەنى قۇرايتىن 60 مۇناي ۇرلىعى تىركەلگەن”. شىنىمەن، زەر سالىپ قاراساڭىز “تەرورلىق” ارەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى ەلىمىزدىڭ باستىس ايماعىندا بولعان. ال، شىن مانىندە ونىڭ ارتىندا مۇناي ۇرلىعى جاسىرىنىپ تۇرۋى مۇمكىن بە؟

وكىنىشتىسى، ەكسترەميزم دەرتىنە بيلىكتە وتىرعان تۇلعالار دا شالدىققان دەگەن پىكىر ايتىلادى. ماسەلەن، پرەزيدەنتتىڭ  “سالافيزمگە زاڭ بويىنشا تيىم سالۋ” كەرەك دەگەن تالابىنا ءبىراز شەنەۋنىكتەر قارسى بولدى. ولاردىڭ ويىنشا، ء“سالافيزمنىڭ يدەياسى كەرەمەتتەي تەرىس ەمەس. بىزدە سونى بۇرمالاپ الىپ كەتەتىن، سونىڭ اتىن جامىلىپ بىراق باسقا باعىتتا ادامنىڭ ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىن ماسەلەلەر ول باسقا. سوندىقتان بۇل باعىتتىڭ ىشكى قۇرىلىسىن ءبىلۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتى زاڭدا جالپى قابىلداناتىن شەشىمدەر دە سول ىشكى قۇرىلىسىن تانىپ بارىپ  جاسالۋى قاجەت” دەيدى ولار.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz