جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەك "اقجەلكەن" جاسوسپىرىمدەر جۋرنالىندا قازاق قالامگەرلەرى تۋراسىندا سەريالى ەسسەلەر جاريالاپ ءجۇر. وتكەن جولى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ تۋرالى "اڭىز بەكسۇلتان" اتتى ەسسەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ ەدىك. بۇگىن قادىر مىرزا-ءالى تۋرالى "قىش ادام" اتتى جازباسىن وقىرماندارعا تارتۋ ەتتىك. "اقجەلكەن" جۋرنالدىڭ وقىرماندارى تەك جاستار بولعاندىقتان دا، كەيبىر جىلت ەتكەن جىلى دۇنيەلەردى جالپىعا جەتكىزۋ بىزگە مىندەت دەپ بىلەمىز.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

«اقىن باتىر بولماسا اقىن ەمەس» دەگەن ءسوز ول كەزدە دە ايتىلدى. «باتىر اقىن بولماسا باتىر ەمەس» دەگەندەي قيسىنسىز-اق. ءبىر تالانتتى سىنشى: «بۇل كەزدەن دە وتەرمىز»، – دەگەن. قادىر اعامىز جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولماي تۇرعان كەز ەدى. ءسوز تاپقىرلىعى تامسانتىپ، ايتقىشتىعى ءتانتى ەتكەن. نە ايتسا دا، قادىر ايتسىن دەسكەن. دەپۋتاتتىققا دا سول ايتقىشتىعى ءۇشىن سايلانعانداي بولدى. الايدا ەكى مəرتە دەپۋتات بولىپ، ەكى اۋىز ءسوز ايتپاي كەتتى. كوڭىلىمىزدى الدارقاتىپ بولسا دا سويلەمەدى. دەپۋتاتتىڭ سويلەگەننەن باسقا نە جۇمىسى بار دەستىك.

جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى قوعامدىق كوميسسياعا جەتەكشىلىك ەتتى. وندا دا حالىقتىڭ قالاپ تۇرعان ءسوزىن ايتا قويمادى. كوزى تىرىسىندە ايتىلماي دا اشىلماي كەتكەن ءبىر جۇمباعى وسى. ءتىپتى، «ءوز تىلىنە ءوزى قوجا ادامدار كوبىنە-كوپ ۇندەمەيدى» دەپ كەتسە دە جۇمباق! ءبىزدى تاڭىرقاتقانى، بۇل ۇنسىزدىكتىڭ ومىرلىك ءھام اقىندىق ۇستانىمىمەن سايكەسپەيتىنى. ايتپەسە «ەلىم دەپ سوقپايتىن جۇرەكتى يت جەسىن»، «ورىس تەرىس ايتپايدى، ورىس تەرىس ىستەيدى»، «حانعا قىزمەت ەتپە، حالىققا قىزمەت ەت» دەگەندەي افوريزمدەردى باسقا ەمەس، قادىر اقىننىڭ ءوزى جازعانىن جاقسى بىلەمىز. سويتە تۇرا: «تاق ءۇشىن پىشاقتاسقانشا، باق ءۇشىن قۇشاقتاسقان ارتىق»، – دەپ سالعانى تاعى بار.

مۇنى ايتقان ادام زاماننىڭ بەت الىسىنان حابارسىز بولدى دەۋگە اۋىز بارمايدى. ءتىپتى كەيبىر بولجامدارىنىڭ بۇگىنگى ومىرىمىزبەن دالمە-ءدال كەلگەنىنە قايران قالماسقا ءاددىڭىز جوق. «ءبىر اۋىزعا ءبىر ەمەس، بىرنەشە ءتىل سىيادى، بىراق سوعان انا ءتىلىن سىيعىزا الماساڭ، قازاق بولماي-اق قوي»، – دەگەنى ءۇش ءتىلدىڭ اڭگىمەسى شىقپاستان بۇرىن ايتىلدى.

«جات جەردەگى مولا ءوزىڭ جاتساڭ دا، سەنىكى ەمەس» دەگەن ءسوزى دە تالايدى ەسكە ءتۇسىرىپ تۇر. «ناعىز قازاق – قازاق ەمەس، ناعىز قازاق – دومبىرا» دەگەن ءسوزى ەلىمىزدە ۇلتتىق دومبىرا كۇنى جاريالانعاندا داپ-دايىن ۇران بولىپ شىعا كەلدى. «لاتىن تىلىنە كوشۋدى قۋانا قۇپتايمىن، ءبىز تۇگىلى لاتىن تىلىنە ماسكەۋگە تىكەلەي تاۋەلدى تاتارلار دا كوشەتىن شىعار»، – دەگەن بولجامى دا ءدال بۇگىن ايتىلىپ وتىرعانداي اسەر بەرەدى.

اقىن بىزدىڭشە الدىمەن ويشىل بولۋ كەرەك. اباي سالعان جول سول ەمەس پە؟ سىنشىلاردىڭ جازۋىنشا، قادىر ويشىل اقىن. ويشىل اقىندا وتتى ولەڭنەن گورى ۋىتتى ولەڭ باسىم بولادى. «اقىن بوپ ءومىر كەشىرۋ وڭاي دەيمىسىڭ، قاراعىم، اۋزىندا بولۋ بۇل ءوزى سىزداعان بارلىق جارانىڭ»، – دەگەن تولەگەن ايبەرگەنوۆ. ءبىر ايداي بىرگە جۇرگەن كۇندەر مەن تۇندەردە قادىر اقىننىڭ دا جانى كوپ نارسەگە اۋىراتىنىن ءبىلدىم. بىراق ول اشۋ مەن اقىلدى ۇنەمى تارازىعا سالىپ ولشەپ تۇرعانداي كوزىن قىسىڭقىراي قالاتىن ەدى. سول كەزدەگى قادىر اقىننىڭ سار ساداقتاي تارتىلا قالعانىن كورسەڭىز!

تۋىپ-وسكەن جەرىمىز بولەك، جاسىمىز الشاق، ەندەشە ءبىز قالاي ءبىر اي بىرگە جۇردىك دەگەن سۇراق تۋادى. بۇل 2004 جىلى قىركۇيەك ايىندا بولعان جاعداي ەدى. مەن «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ تۇرعان كەزىمدە قر پارلامەنت مəجىلىسىنە سايلاۋعا ءتۇستىم. ءبىر اي بويى ءبىر وكرۋگتەگى ءۇش اۋداندى ارالاۋىم كەرەك. سونىڭ الدىندا عانا «ءيىرىم» اتتى كىتابىن جازىپ، قاتىپ-سەمىپ قالعان قوعامدىق سانانى تۇرتپەككە الىپ جۇرگەن قادىر اعاعا قولقا سالدىق.

العاشقى كۇنى قوڭىرولەڭ دەگەن اۋىلعا كەلىپ قوندىق. قوناقۇي جوق، بىراق قوناقجاي ءۇي كوپ. ارامىزدا ەكى اقىن، ەكى جازۋشى، بىرنەشە ءəنشى بار. ەكى اقىننىڭ ءبىرى قادىر اعامىز، ەكىنشىسى – كەرىم ەلەمەس. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن əن ايتىلىپ، كۇي تارتىلدى. كەرىمنىڭ əنشىلىگى دە بار ەدى، داۋىسى بəرىنەن اسىپ ءتۇستى. «ويپىرماي، ءبىزدىڭ كەرىم ساحنانىڭ گۇلى ەكەن-اۋ»، – دەگەن ءسوزدىڭ ءبىرى قادىر اعامىزدىڭ اۋزىنان شىقتى. نە كەرەك، جولدان ءبىر شارشاپ، داستارقان باسىنان ەكى شارشاپ، كەش جاتتىق.

«قادىر اعامىز جايلى جاتتى ما ەكەن، əۋرەلەپ قويعان جوقپىز با؟» دەپ ۋايىمداڭقىراپ بارىپ ۇيىقتادىم. تاڭعا جۋىق قۇلاعىما قۇڭعىرلاپ، ازان شاقىرعان داۋىس كەلدى. «بۇل اۋىلدا مەشىت جوق سياقتى ەدى عوي»، – دەپ تاڭىرقاعانداي بولدىم. ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا جاتىپ، باسىمدى جاستىقتان جۇلىپ السام، قاسىمدا قۇجىرايىپ كەرىم وتىر. «اللاھۋ اكپاردى» ماقامداپ سوزعاندا، داۋىسى ءبىر الىستاپ، ءبىر جاقىنداپ ەستىلەدى. ءۇي تولى ادامنىڭ ءتəتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقانىمەن جۇمىسى بولماي، ازان شاقىرىپ وتىرعان وسى كەرىم ەكەن.

تاڭەرتەڭ الدىمەن قادىر اعانىڭ قاباعىنا قارادىم. ول كىسى تاڭعى شايعا وتىرعانشا سىر بەرگەن جوق. شəي ۇستىندە: «كەرىمجان، كەشە كەشكىلىك ارقالانىپ ايتقان ءəنىڭنىڭ جاڭعىرىعى تاڭ الدىندا تاعى دا قۇلاعىما كەلدى»، – دەپ ءىشتارتا ءəزىل تاستادى. بۇل كۇنىنە ءتورت-بەس كەزدەسۋ وتكىزەتىن سۇرگىن ءجۇرىستىڭ «ءبىسسىمىللاسى» بولاتىن. مەن كەزدەسۋ سايىن: «ماعان داۋىس بەرىڭىزدەر»، – دەپ كەۋدەمدى سوعامىن. ۇرىستا تۇرىس جوق، نەبىر وتكىر مəسەلەلەردى كوتەرەمىن. جۇرت قادىر اعامىزدىڭ اۋزىنا قارايدى، سوندا قادىر اعامىز: «بۇل بالا سىزدەردىڭ بالالارىڭىز با؟» – دەپ بار جۇكتى وزدەرىنىڭ موينىنا ارتادى دا كەتەدى.

«قادىر مىرزا ءالي كەلىپتى»، «قادىر مىرزا ءالي ايتىپتى» دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ جاقتى ءبىراز ءدۇمپىتتى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر اي ۋاقىت تا زۋ ەتىپ وتە شىقتى. سايلاۋدىڭ ءبىرىنشى تۋرى اياقتالاردا ما، الدە ەكىنشى تۋرعا وتەردە مە، ول كىسى ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىنە باراتىن بولدى. نەگىزگى پارتيانىڭ اتىنان سايلاۋعا ءتۇسىپ جاتقان ءبىر ۇمىتكەردىڭ ءسوزىن سويلەۋى كەرەك ەكەن. كەتەرىندە شىعارىپ سالىپ تۇرىپ: «قادىر اعا، بۇل ەكى پارتيا قارسىلاس قوي، بۇگىن مىنا پارتيانىڭ، ەرتەڭ انا پارتيانىڭ سويىلىن سوققانداي بولىپ قالمايسىز با؟» – دەدىم جۇمسارتىپ. قادىر اعام تۇك تە ساسقان جوق: «مەن پارتياسىنا قارامايمىن، ادامىنا قارايمىن»، – دەپ سارت ەتكىزدى.

قاداقتاي عانا قادىر اعامىز تالايدى سوزبەن قالپاقتاي تۇسىرگەن قانداۋىر كىسى. دەنەسىن تىك ۇستاپ جۇرگەندىكتەن، بويىنىڭ از-كەم الاسالىعى بىلىنە دە بەرمەيتىن. «ءاي، مەنىڭ پالتومدى سىرباي كيىپ كەتكەن بە؟» – دەگەن ءسوز دە قادىردان قالعان. ءبىر وقپەن ەكى قوياندى اتقانداي، ۋىتتى تىلمەن ءوزىن ءبىر شالسا، الىپ دەنەلى سىربايدى ەكى شالىپ تۇر. وزىنە سونشالىقتى قاتال قارايتىن، ءبىر ءوزى ءبىر فابريكا سياقتى قاتاڭ جوسپارمەن جۇمىس ىستەيتىن، كەيدە ءوزىنىڭ جانىن ءوزى جارالاپ سويلەيتىن ونداي شىنشىل ادام ءبىزدىڭ ارامىزدا جوقتىڭ قاسى. «قادىر ولەڭدى ماتەماتيكالىق دالدىكپەن جازادى»، – دەگەندەي سوزدەر ونىڭ ءوز بولمىسىمەن دە بىتە قايناسىپ جاتقانداي ەدى. اعىل-تەگىل سەزىمنىڭ جەتەگىندە جۇرەتىن  اقىندار قادىردى تۇسىنبەيتىن، ءار ءسوزى شەگەدەي قاعىلاتىن قادىر ولاردى تۇسىنبەيتىن. اتىشۋلى «ءيىرىم» اتتى باس-اياعى جۇپ-جۇمىر كىتاپتىڭ جازىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتسا كەرەك.

ءبىزدىڭ ستۋدەنت كەزىمىزدە قادىر مىرزا اليگە: «اقىنداردىڭ ىشپەسە جازا المايتىنى راس پا؟» – دەگەن سۇراق قويىلدى. سوندا ول: «ولار جاقسى ولەڭدى ساۋ كەزىندە جازادى، ماس بولعاندا وقيدى. كەيبىر اقىلى جوقتار سونىڭ بايىبىنا بارماي، ساندالىپ كەتەدى»، – دەپ جاۋاپ بەردى. «اتلانتيدادا باتىپ ولگەندەردەن گورى، اراققا باتىپ ولگەندەردىڭ سانى كوپتەۋ» دەگەن دە ءسوزى بار. «جازمىش» پەن «يىرىمنەن» اڭعارعانىمىز، ول ءوز زامانداستارىنىڭ ىشكىلىككە سالىنىپ، جىگەرسىز ءومىر سۇرگەندەرىن ونشا ۇناتا قويعان جوق. سىناسا سولاردىڭ ءتۇرلى قىلىقتارىنان كورىنگەن ۇلت باسىنداعى كۇيرەكتىك پەن بوساڭدىقتى، پارمەنسىزدىك پەن پارىقسىزدىقتى سىنادى. ەگەر سونداي كەلەڭسىزدىكتەردى اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ جازدى ەكەن دەپ قادىر مىرزا ءاليدى ۇناتپاساق، وندا قيسىن بويىنشا ابايدى دا ۇناتپاۋىمىز كەرەك.

شىنداپ كەلگەندە قادىر مىرزا ءاليدىڭ ءوزى دە ءبىرشاما جۇمباق ادام. ءومىر سۇرگەن ورتاسى قانداي ورتا بولعانىنان حابارىمىز مول. اقىنداردىڭ ءومىر جاسى وسىلاي بولۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان كەز. قىرىقتىڭ قىرقاسىندا شالعىمەن شاپقانداي جاپىرىلىپ تۇسەتىن. ول جاستان امان شىققاندار قاداۋ-قاداۋ. سونىڭ ءبىرى قادىر بولسا، كوپشىلىك قادىردى سول ءۇشىن دە قاتتى ادام دەيتىندەي كورىنەتىن. اقىندار وتقا ۇمتىلعان جىندىكوبەلەك سياقتى بولاتىن دەسەك، ەشكىمنىڭ تالاعى تارس ايىرىلا قويماس. بىزبەن بىرگە وتقا ءتۇس، وتقا تۇسپەسەڭ ادام ەمەسسىڭ دەگەن تۇسىنىكتىڭ ءوزى تۇسىنىكسىز. ال ولەڭنىڭ ءوزىن ماتەماتيكالىق دالدىكپەن جازاتىن اقىن ومىردە قاتەلەسۋى مۇمكىن بە؟ وسى تۇرعىدا قالاي ءومىر ءسۇرۋدى قادەكەڭنەن نەگە ۇيرەنبەسكە دەگىڭ كەلەدى. ۇزاق جاساپ، ۇل مەن قىزدىڭ قىزىعىن كورىپ، نەمەرە-شوبەرە ءسۇيىپ دەگەن دە ءبىر ارمان. بىراق…

قادىر اعامىز جارتىلاي قالاعا، جارتىلاي اۋىلعا ۇقسايتىن قالقاماننىڭ كوشەسىندە اياعىن باياۋ باسىپ كەلە جاتتى. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتىنىڭ قولىندا جارتى ليترلىك بانكىسى بار. مەملەكەتتىك سىيلىققا قوسىپ، تاۋەلسىز «تارلان» سىيلىعىن دا العان ادامعا ۇقسامايدى. ورىس تىلىندە جازباعانى بولماسا، ولجاس سۇلەيمەنوۆتەردىڭ قاتارىندا تۇراتىن-اق اقىن. كەي جىلدارى ءبىر جىلدا ەكى كىتاپتان جازىپ شىعارعان ادام بۇلايشا قوڭىرتوبەل بولىپ جۇرمەسە كەرەك ەدى. قولىنداعى بانكىسىنىڭ جايىن سۇراساق، ءبىر ورىس كەمپىردەن ەشكىنىڭ ءسۇتىن الىپ ىشەدى ەكەن. «ماعان كەلىپ اڭگىمە ايتىپ كەتەدى»، – دەدى وڭ جاقتا وتىرعان ءبىر سىرلاس بويجەتكەن. «ە، قادىر اقىننىڭ ءومىرىن ۇزارتۋعا مۇمكىندىگىڭ بولىپتى عوي»، – دەگەن ءسوز ابايسىز اۋزىمىزدان شىعىپ كەتتى. بۇل اۋرۋحانادا ەم قونباي، ەشكىنىڭ ءسۇتى دە شيپا بولماي، اقىن اعامىز ومىردەن وتە بارعانداعى قيماستىقپەن ايتىلعان ءسوز ەدى.

مەن ءبىر نارسەنى ءتۇسىندىم. ەگەر بالا-شاعاسىنان كوپ ءۇمىت كۇتپەسە، ادام قايتادان قايراتتانا باستايدى ەكەن. ەلىنە، ۇلتىنا، اعايىنىنا جاسايمىن دەگەن قىزمەتىن جاساپ بولسا دا، ۇرپاعى جاساماعان نارسەنى جاسايمىن دەپ تاعى ۇمتىلادى ەكەن. بۇل قايراتكەر ادامدارعا ءتان قايسارلىق شىعار، كىم بىلگەن. ادام جاراتىلىسى تۋرالى نەشە ءتۇرلى تىلسىم سىرلار اشىلىپ جاتقاندا، بۇعان دا ەش تاڭعالۋعا بولمايدى. قادىر مىرزا ءالي «جازمىش» پەن «يىرىمدە» سونداي تىلسىم سىرلاردىڭ تالايىن تاۋىپ جازدى. ءومىر – اساۋ تۇلپار دەسەك، ولە-ولگەنشە ءوزى دە جالىنا جارماسىپ ءوتتى. قالقاماننىڭ كوشەسىندە قولىنا بانكى كوتەرىپ بارا جاتقان، قايمانا جۇرتقا ءتۇر-ءتۇسى وتە تانىس ادامنىڭ ءبىر سىرى وسى ەدى. الايدا ول بۇگىن-ەرتەڭ قۇلاي سالاتىن ادام سياقتى كورىنبەگەن. دارىگەرلەردىڭ قاتەلىگىنەن و دۇنيەگە ەرتەرەك اتتانىپ كەتە بارعان سىڭايلى. جاقىن ارالاسقان ادامداردىڭ اراسىندا سونداي دا ءبىر اڭگىمە بار.

بالكىم، بۇل دا كوپ اڭىزدىڭ ءبىرى بولار، كىم بىلگەن. اتاقتى ادامداردىڭ ءومىرى دە اڭىز، ءولىمى دە اڭىز. ولار نە ىستەپ، نە قويدى، ءبارى حالىقتىڭ كوز الدىندا. «ءيىرىمنىڭ» ىزىنە سالساق، قادىر اعامىزدىڭ ءوز جەكە باسى تۋرالى دا ايتىلار اڭگىمە جەتەرلىك. ءبىر جولى استانا – الماتى جۇردەك پويىزىنا ورالدىڭ ءبىر باقۋاتتى قازاعىمەن بىرگە وتىردىم. قادىر مىرزا ءاليدى تۋعان اعاسىنداي جاقسى كورەتىنىن ايتتى. ومىردەگى بار جاقسىلىقتاردى وتباسىلارىمەن بىرگە وتكىزىپ كەلگەن كىسى كورىنەدى. ءبىر سوزىندە: «قادىر اعامىز جايسىزداۋ ءومىر ءسۇردى»، – دەپ قالدى. كوزىنە قاراسام، انشەيىن جاناشىر بولا قالىپ ايتىپ وتىرعان سەكىلدەندى. «جايسىز ءومىر سۇرسە، وسىنشا كىتاپ جازار ما ەدى؟» – دەپ ويلادىم مەن. تاعى ءبىر جولى ادەبيەتتە وزىمەن تەل وسكەن تۇماعاڭ: «وسى قادىر ماعان «بالاڭ قازاقشا سويلەمەيدى» دەپ ءتيىسۋشى ەدى، ءوزىنىڭ ءۇش بالاسى دا ورىس كەلىن ءتۇسىرىپ جاتىر»، – دەپ وكپەلەگەن سىڭاي ءبىلدىردى. كەيىن افوريزمدەر جيناعىن پاراقتاپ قاراسام، قاداعاڭ وتباسىنداعى سول جاعدايعا شامىرقانعانداي، ءتىل تۋرالى ءبىراز قاناتتى سوزدەر جازىپ تاستاپتى. بىراق، حالىق اراسىندا جاتتالىپ قالعانى ەرتەرەكتە جازعان:

«انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل،

ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە.

وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل،

ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە»، – دەگەن ولەڭى ەدى.

ءسوز اراسىندا تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ:

«قازاق بولىپ تۋعاننان سوڭ بوبەگىم،

قازاق بولىپ قالۋ كەرەك تۇبىندە»، – دەگەن ولەڭى بارىن دا ەسكە سالا كەتكەن ارتىق بولماس. قۇدايعا شۇكىر، جاقىندا «اق جەلكەن» جۋرنالىنىڭ ءتىلشىسى قادىر اعامىزدىڭ نەمەرەلەرىنىڭ بىرىنەن سۇقبات الىپ كەلدى. سويى سىرىم، شىعىس مەديتسيناسىنىڭ مامانى، شىعىس جەكپە-جەگىمەن شۇعىلدانادى. ءتۇرى-باسى اتاسىنان اۋمايتىن ارىستاي ازامات بولىپ ءوسىپتى. «اتامنىڭ كەنجە ۇلىنىڭ بالاسى مۇحيت سۋرەتشى. مۇحيتتىڭ ايتۋىنشا، اتام ەكەۋمىزدىڭ سويلەۋ مانەرىمىز قاتتى ۇقسايدى»، – دەگەن ءسوزى جىپ-جىلى كۇيىندە كوكەيىمىزگە قونا قالدى. ەڭ باستىسى، سىرىم تىلشىمىزگە قازاقشا سويلەپتى.

راسىن ايتايىن، قادىر اقىننىڭ وبرازىن سومداردا العاش نە جازارىمدى بىلمەي شاشىلىپ قالعانىمدى جاسىرمايمىن. ويداعى تام-تۇمداعان جىلى پىكىرىمىزدى جوعارىدا نۇسقالعان كوميسسيا جۇمىسىنا بايلانىستى مۇحتار شاحانوۆتىڭ كەشە عانا ايتقان سوزدەرى كۇل-پارشا قىلدى. بىراق، قادىر اعامىز كوزى ءتىرى بولسا: «ابايمەن بىرگە سىنالعاننىڭ ايىبى جوق»، – دەر مە ەدى، كىم بىلگەن. مۇحتار شاحانوۆتىڭ: «ءىسى ءۇشىن مەن ماحامبەتتى بيىك قويام ابايدان»، – دەگەن ولەڭ جولىن ەلدىڭ ءبارى بىلگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىز. وسى ارالىقتا اقىننىڭ جارى: «مۇحتارعا بارام، ايتام»، – دەپ ءبىراز نازالانعان كورىنەدى. كوزى تىرىسىندە قانشالىقتى سۇيەۋ بولعانىن بىلمەيمىز، ال ءوزى جوقتا ابىرويىنا ارا تۇسكەننىڭ ءجونى ءبىر باسقا. اركىم-اركىمنىڭ ايەلى ەتى ءتىرى بولىپ، كۇيەۋىنىڭ جوعىن جوقتاپ جۇرگەن جوق. ءۇش ۇلدان كورگەن ۇرپاق تا جالعىز اعاشتان تاراعان جاپىراقتاي بولىپ جامىراپ ءوسىپ كەلەدى. الايدا قادىر اعامىزعا «وكىنىشىڭىز بار ما؟» دەسە، «جوق» دەي الماۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.

قادىر عيناياتۇلى 1935 جىلى 5 قاڭتاردا ورال وبلىسىنىڭ جىمپيتى كەنتىندە تۋعان. الماتىعا ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي وقۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن كەلىپتى. قازمۋ-ءدى بىتىرگەن سوڭ وسىندا قىزمەت ىستەپ تۇراقتاپ قالعان. ول زاماندا قالاعا كەلگەن قازاقتىڭ ازاماتتارى قاداۋ-قاداۋ، جالعىز-جالعىز. وتباسىمەن قوپارىلا كوشىپ كەلۋ دەگەن سيرەك. ەلدە جالعىز شەشە، مۇندا سۇيگەن جار. مەن دەگەن تالاي جىگىت ەكى ايەلدىڭ ورتاسىندا جالتاڭداپ ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعان. قادىر اعامىزدىڭ ءبىر وكىنىشى بولسا، سول انامىزعا جاساي الماعان قامقورلىعى شىعار. انامىزدىڭ ەسىمى ماعىراش ەكەن. ماعىراش انامىز تۋرالى سىرىمنان سۇرادىق. سىرىم اجەسى سالتاناتتان تومەندەگىدەي مالىمەتتى انىقتاپ بەردى. ماعىراش انامىز دا جىمپيتىدا 1914 جىلى دۇنيەگە كەلىپتى. قاي اي، قاي كۇنى ەكەنى بەلگىسىز. قۇجاتىندا دا كورسەتىلمەگەن، سوعان قاراعاندا ءوزى دە بىلمەگەن بولۋى كەرەك. «جىلدىڭ قاي مەزگىلى ەكەنى بەلگىلى شىعار، بىراق قۇجاتىندا جازىلماپتى»، – دەدى سىرىم. قادىرداي ارىستى تۋعان ماعىراش انامىز 83 جاس جاساپتى. قادىر اقىن اناسىن سول جىمپيتىداعى قورىمعا ءوز قولىمەن قويعان. اقىننىڭ ءوزى 76 جىل عۇمىر كەشتى.

جالپى قازاقتىڭ قارايلاس اقىندارى قادىر مىرزا ءالي، تۇمانباي مولداعاليەۆ جانە ورازاقىن اسقار ۇشەۋى ءبىر جىلدىڭ تولدەرى. قادىر قاڭتاردا، تۇمانباي ناۋرىزدا، ورازاقىن مامىردا تۋعان. ارالارىندا ەپتەپ باسەكە دە بولعان بولۋى كەرەك. بىراق، سىرلاس، سىيلاس، قيماس جاندار. «ەنە مەن كەلىن باتىسپاپتى» دەگەن قازاقتىڭ ايتا سالاتىن ءسوزى بار. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءبىر بىلسە وسى ورازاقىن اعامىز بىلەر دەپ ارنايى تەلەفون شالدىق. «اپامىز قازاق پا، الماتىعا نەگە كوشىپ كەلمەگەن، قارتايعاندا كىم باعىپ-قاققان؟» – دەپ سۇرادىق. «قازاق ەمەسپىن دەپ ايتقان جوق، – دەدى ورازاقىن اسقار. – الماتىعا كەلىپ-كەتىپ تۇردى. ول كىسى كەلگەندە قوناققا شاقىرىسىپ تۇردىق. قادىر ماعان شەشەمنىڭ اكەلگەنى دەپ، ءبىر قارا قويدىڭ باسىن مۇجىتتى. شەشەسى تۋرالى «ناعاشىلارىمىزعا بارىپ كەلدىك» دەپ بولەكتەپ ايتىپ وتىرعانىن بىلەم. قاراشاي-شەركەش دەگەندەر قازاقپەن ەتەنە ارالاسىپ كەتكەن عوي. قازاقتىڭ تالاي مىقتى جىگىتتەرى سولاردان ايەل العان. الماتىعا كوشىپ كەلمەسە، باقيلىق بولعانداردىڭ جاتقان جەرىن تاستاپ كەتە الماعان شىعار. مەنىڭ بىلۋىمدە، ءداستۇردى بەرىك ۇستانعان جادى مىقتى كەمپىر بولاتىن. سول جاقتا قادىرعا بەرىلگەن ۇيدە، قادىردىڭ ۇلكەن بالاسىنىڭ، ياعني نەمەرەسىنىڭ قولىندا تۇردى دەپ ەستىگەم».

وسى كوكتەمدە جاسى سەكسەن ۇشكە كەلىپ وتىرعان ورازاقىن اسقاردىڭ ەلجىرەي ايتقان اڭگىمەسىنىڭ ءتۇيىنى وسى بولدى. «بۇل اڭگىمەنىڭ اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا قانشالىقتى قاتىسى بار؟» دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. اقىن دا الدەكىمدەر ايتىپ جۇرگەندەي «اھ» دەگەندە، اللانىڭ اۋزىنان تۇسە قالعان جوق. ولار دا ادام بالاسى، ولار دا پەندە. ءبىزدىڭ باسىمىزدى قاتىرعان تىرشىلىك تۇيتكىلدەرى ولاردىڭ دا باسىن قاتىرعان. اناسىنىڭ قۇلپىتاسىنىڭ باسىنا جازىلعان تومەندەگىدەي ولەڭ شۋماعى جۇرەگىڭدى شىم ەتكىزەتىنى سودان دا بولۋى كەرەك. بىردەن باسىن اشىپ ايتارىمىز، مۇنداعى ءسوز پەندەاۋي اڭگىمەنىڭ اۋانى ەمەس، اركىم-اركىم ەسىنە تۇتار دانالىق ءسوز دەۋگە ابدەن لايىق.

بالا بوپ قىزىق كورمەگەن،

بالادان قىزىق كورمەگەن،

بايدان دا قىزىق كورمەگەن،

قايدان دا قىزىق كورمەگەن،

بۇل جەردە جاتىر كەيۋانا.

«مۇنداي جىر قانداي كوكىرەكتەن شىعادى؟» دەپ ەرىكسىز تاڭىرقايدى ەكەنسىڭ. بۇل جولداردىڭ ار جاعىندا: «كەلدىم، كوردىم، كوندىم» دەگەن تەرەڭ فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىم جاتىر. ءبىر كەزدە قادىر ويدىڭ، اقىلدىڭ اقىنى دەگەن دە ءسوز شىققان. ءبىر قىزىعى، «ويدىڭ، اقىلدىڭ اقىنى» دەگەن ءسوز «اسا كەرەمەت ەمەس» دەگەندەي ەستىلگەن. بىراق، سەزىم مەن ەموتسيانىڭ اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوز ولەڭدەرىن اۋدارۋعا باسقانى ەمەس، ناق وسى اقىلدىڭ اقىنىن تاڭداعانىنا باسپاگەرلەر كۋا. ءسويتىپ ءورشىل رۋحقا اقىل دارىتقان «قىش كىتابى» اتتى اۋدارما جىر جيناعى دۇنيەگە كەلدى. سول زامانداعى ادەبيەتتىڭ الامان بايگەسىندە قادىردى ءوز شىعارمالارى ءبىر مويىنداتسا، ولجاستى اۋدارعان اۋدارماسى ەكى مويىنداتتى.

وسى ماقالانى جازاردا سۋرەتشىگە «قادىر اقىننىڭ بەت-بەينەسىن قۇم تاۋلاردىڭ بەتكەيىنەن شىعارىپ سالىپ بەرشى» دەپ ءوتىنىش ايتتىم. ويىمدا جاستىق شاعىمىزدا قازاقتىڭ ەكى ۇلكەن اقىنىنا بىردەي ءتان تۋىندى رەتىندە ايرىقشا اسەر ەتكەن «قىش كىتابى» تۇردى. ال، كوز الدىما اقىننىڭ ءبىزدىڭ جاقتاعى كوگىلدىر تاۋلارمەن استاسقان قۇم تاۋلارعا ءىشتارتا قاراپ تۇرعانى كەلدى. بالا كۇنىمدە اۋداندىق گازەتكە «توپىراقتاۋدىڭ ەتەگىندە اۋىلىم» دەپ ماقالا جازعان مەن پاقىر تۋعان جەرىم وزەن-سۋ مەن نۋ توعايعا تولى بولسا دا، وسى ءبىر ارسا-ارسا قۇم تاۋلاردى ەرەكشە جاقسى كورەتىنمىن. ونى باسقاسى باسقا، ال قۇم اراسىنان كەلگەن قادىر اعامىزعا كورسەتپەۋىم مۇمكىن ەمەس بولاتىن. سوندا ول كىسى: «اپىر-اي، مىناۋ ناعىز ءاسانالى كينو تۇسىرەتىن جەر ەكەن»، – دەپ ەرەكشە تامسانعان ەدى. ءوزىنىڭ ءوڭى دە سول كەزدە باتار كۇننىڭ شۇعىلاسىنا بولەنىپ، توپىراق تۇستەنە كۇرەڭىتىپ تۇرعانى كوز الدىمدا سۋرەت بوپ قالدى. ماقالامنىڭ «قىش ادام» دەگەن اتى مىنە، وسىدان دا شىقتى.

بالكىم، مەن ونىڭ وبرازىن ەندى تاپقان بولارمىن. ونىڭ سابىرىنداي سابىر ەكىنىڭ بىرىندە جوق. ونىڭ توزىمىندەي ءتوزىم دە ەشكىمدە جوق. العاش كورگەنىمدە ەجەلگى گرەك امفيتەاترىنىڭ الاڭقايىنا جارق ەتىپ شىعا كەلگەن ءدىلمار شەشەنگە ۇقساپ كەتكەن. الىس تا جاقىن ادەبي ورتادا ول سول قىشتان قۇيىلعان مۇسىندەي ءبىر قىرىم ارتىق ەتى جوق سىپتاي قالپىنان ءبىر وزگەرمەدى. ونىڭ جەتپىس التى جاس جاساعان ومىرىندە جەتپىستەن استام كىتاپ شىعارعانىن ويلاساڭ، بۇل ەشقانداي دا كوپىرمە قىزىل ءسوز ەمەس ەكەنىن ۇعاسىڭ. ءومىرىنىڭ سوڭىنداعى ونشاقتى جىلدا 2 تومدىق افوريزمدەر، 20 تومدىق شىعارمالار، 11 تومدىق اۋدارمالار دايىنداپ كەتىپتى.

قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنان باسقا، قازىر جويىلىپ كەتكەن قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى اتاعىن دا الىپتى، قازىر بەرىلمەي كەتكەن «تارلان» سىيلىعىنا دا يە بولىپ ۇلگەرىپتى. بۇل ونىڭ قاي-قاي ورتادا دا سىيلى ادام بولعانىنا ايقىن دالەل.

ال قازىر ءارتۇرلى اڭگىمە ولگەن ادامدار تۋرالى دا ايتىلا بەرەتىن بولدى. ءارى مۇنى «يىرىمدە» قاداعاڭنىڭ ءوزى باستاپ بەردى. سوندا تاياقتىڭ ءبىر باسى وزىنە كەپ تيەرىن بىلمەدى دەپ ايتا المايسىز. قازىرگى «جۇلدىزداردىڭ» باسىنداعى سۇمدىقتاردىڭ قاسىندا ول اڭگىمەلەر «اكەم-اي» دەپ كورىسەتىندەي بار. ەگەر قاداعاڭ كورەگەندىكپەن ونىڭ دا الدىن الماعان بولسا، بۇگىندە ادەبي ورتانى توپان سۋ باسقانداي كۇي كەشەر ەدىك. سەبەبى، قوعامىمىزدىڭ بەتكەۇستارى سانالاتىن اقىن-جازۋشىلارعا قاتىستى اڭگىمەلەر «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكاياسىنان ءبىر مىسقال دا كەم تۇسپەيتىندەي كورىنەتىن. وسىنىڭ ءبارىن اششىسىن دا، تۇششىسىن دا سۇرىپتاپ، ساراپتاپ ءوز اۋزىمىزدان ايتقانىمىز حالىققا دا وڭ اسەر ەتتى. ونداي اقىل يەسىنىڭ سىرتتان ەمەس، ءوز ارامىزدان تابىلعانىنا مىڭ دا ءبىر شۇكىر دەۋىمىز كەرەك. قازديعان بويى، قانداۋىر ويى، قانجارداي سويىمەن دە ەستە قالعان قالامگەردىڭ تۋعان ادەبيەتىمىز ءۇشىن جاساپ كەتكەن ءبىر ەڭبەگى وسى.

بۇعان قاراپ قازاقتىڭ قاي جازۋشىسى دا ادەبيەت ءۇشىن ءبىر قادىر مىرزا اليدەي-اق ەڭبەك ەتسە قانەكي دەگىڭ كەلەدى. بىراق قازاق جازۋشىسىنىڭ ماڭدايىنا تەك قانا ادەبيەت ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ باقىتىن جازباعان. ول ءجاي ادام ەمەس، ۇلتىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعاتىن ادام بولۋى كەرەك. ايتپەسە ولەڭى ۇرانداي، رومانى قورعانداي بولعانىنا دا قارامايتىن بولدى مىنا جۇرت. جازۋدىڭ ازابىنا قايمانا جۇرتتىڭ مازاعى قوسىلسا، ءومىرىڭ توزاققا اينالماي ما؟!  بىراق ولار ەت پەن سۇيەكتەن ەمەس، قۇم مەن توپىراقتان جارالعانداي سونىڭ بارىنە دە ءتوزىپ كەلەدى. مىنە، جازىپ وتىرعان ماقالامدى اياقتاي بەرگەنىمدە وقىرمانى كوپ سايتتاردىڭ بىرىندە «جۇرتتىڭ جوعىن جوقتاماعان جازۋشى جازۋشى ما؟» دەگەن تاعى ءبىر ماقالا جارق ەتە قالدى. كوزى ءتىرى بولىپ، مۇنى وقىسا قىش ءمۇسىن قادىر اعامىز: «ەندى ءبىز نە ىستەپ ءجۇر ەكەنبىز؟» دەپ قازديا قالار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. تەلى-تەنتەكتىڭ ءسوزى باس جارسا:

«ابايلا
كۇننىڭ ۇكىسىن
جىبەرەر بولساڭ قوزعاپ ءبىر،
ساۋ ەتىپ كوكتىڭ كۇمىسى
توگىلىپ كەتە جازداپ تۇر.
قاجەتى جەلدىڭ جوق تەگى،
ءۇف – دەسەڭ بولدى ازداپ ءبىر،
سەلدىرلەۋ بۇلتتار كوكتەگى
سەتىنەپ كەتە جازداپ تۇر!
داۋسىڭدى – الماس قىلىشتى —
كوتەرەر بولساڭ ازداپ ءبىر،
تىرسيىپ پىسكەن تىنىشتىق
جارىلىپ كەتە جازداپ تۇر»! – دەگەن قادىر اقىننىڭ ءسوزى تاس جارادى!

بۇدان كەيىن «اقىن باتىر بولماسا اقىن ەمەس» دەۋدىڭ ءجونى بار ما؟! «باتىر اقىن بولماسا اقىن ەمەس» دەگەندەي قيسىنسىز-اق. تالانتتى ءبىر اقىن ايتقانداي، «بۇل زامان دا وتەر-كەتەر».  اقىن-جازۋشىلارعا ادەبيەت ءۇشىن الاڭسىز ءومىر سۇرەتىن كۇندەر دە تۋار. بىراق، ماتەماتيكالىق دالدىكپەن جازىلعان قاداعاڭنىڭ ولەڭدەرى ول كۇندەرگە جەتە مە، جەتپەي مە، ماسەلە سوندا!

دەرەككوزى: «اق جەلكەن» جۋرنالى, №8.

تامىز، 2018

Abai.kz