موعول ما، الدە موڭعول ما...؟
جەر انا توسىندە مىڭداعان جىلداردى وتكەرىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارشا حالىقتاردىڭ، ارقايسىسىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جولىندا باسقاعا ۇقسامايتىن تەك وزىنە عانا ءتان تاريحى بار. دەمەك، ءار حالىقتىڭ تاريحي تاعدىرى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. سول ءۇشىن دە بۇگىنگى ماقالامىز كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىندە تۇسىنىكسىزدەۋ بولىپ جۇرگەن اتالۋى ۇقساس بولسا دا، نەگىزگى وزەگى ءبىر - بىرىنە قوسىلمايتىن مونعول ۇلتى مەن تۇركىنىڭ ءبىر بۇتاعى موعولدىڭ شەجىرەسى جايىندا بولماق. سەبەبى، موعولدار – قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىندا ايشىقتى ورىنى بار رۋلىق بىرلەستىك بولعان.
ەندى وسى تاقىرىپ بويىنشا قىسقاشا زەرتتەۋ ماقالامىزدى موڭعولتانۋ مەن تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ كورنەكتى وكىلى ي. قابىشۇلى جازعان «تۇران الەمى» اتتى تۇركى – مونعول تاريحى جايىنداعى كىتابىنان باستايىق. سونىمەن، مىنە وقي وتىرىپ كەرەگىمىزدى دە تاپتىق: «...موڭعول – بۋددا ءدىنىن قابىلداعان حالىق. بۇل ءدىننىڭ شىققان ورتالىعى ينديا مەن تيبەت ەلى. وعان ءۇندى، قىتاي، موڭعول سياقتى وتە ەرتە كەزدەگى پاتشالىقتار سيىنىپ كەلگەن» دەگەن دەرەگى بىردەن نازارىمىزعا ءىلىندى. ەندى كىشكەنە ايالداڭىز; 1) ەجەلگى ءۇندىستان; 2) ەجەلگى قىتاي – دەگەندى وقىدىم، ال، «ەجەلگى موڭعوليا» دەگەن تاقىرىپتى، تاراۋدى، ءبولىمدى، مەن ەشبىر مەكتەپ وقۋلىعىنان، باسقا دا ادەبي، تاريحي شىعارمالاردان كەزدەستىرمەدىم...؟!
سوندا قازىرگى موڭعول حالقىنىڭ تاريحى «قالاي باستالادى؟» – دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ونىڭ شەشۋىن تابۋ ءۇشىن موڭعولدىڭ لۋۆساندانزان عۇلاماسىنا جۇگىنەمىز. بۇل كىسى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» كەيبىر دەرەگىنە سۇيەنە وتىرىپ «التىن توۆچ» (التىن شەجىرە) اتتى كىتاپ جازعان بىردەن – ءبىر وقىمىستى. جانە دە لۋۆساندانزان ءوز كىتابىندا – شىڭعىسحاننىڭ شىعۋ تەگى مەن موڭعول اۋلەتىنىڭ ارعى ءداۋىرى شەجىرەسىن جازىپ شىققان. ەندى، بىزگە قاتىسى بار – اۋ دەگەن جەرلەرىنە توقتالىپ وتەر بولساق: «...ءۇندى جەرىمەن ساباقتاس جاتقان تيبەتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى «مويىنعا وتىرعان حانىنان» ءبولىنىپ كەتكەن دالاي اۋليەنىڭ كەنجەسى بورتە چينۋا (كوك ءبورى) ەسىمدى جىرىندى جىگىت مارال سۇلۋدى (گۋا - مارال) الىپ قاشىپ، تەڭىزدەن ءوتىپ، اسقار تاۋدان اسىپ، قازىرگى موڭعوليا ولكەسىنىڭ الدىڭعى حەنتەي وڭىرىندەگى بۋرحان – حالدۋن تاۋىنا كەلگەندىگى باياندالادى. توقتاڭىز، بۇل قالاي ؟ بۇكىل تۇركىنىڭ توتەمى بولعان – كوكبورىنى ب.ز.ب. ءVى عاسىردا كونە ءۇندىستاندا پايدا بولعان بۋددا دىنىنە اپارىپ تەلىگەنى تۇسىنىكسىزدەۋ..؟! سوندا، توتەميزم سەنىمى بۋدديزمنەن تارالادى ما؟ ودان قالسا ەندى بۋددا ءدىنى شەتتە قالىپ، «ءتاڭىردىڭ جەبەۋىمەن..» - دەپ، اڭگىمە اۋەنى ءتاڭىر دىنىنە قاراي ويىسادى. ول از دەسەڭىز 1206جىلعى قۇرىلتايدا حان سايلانعان (قونتايشى ەمەس) شىڭعىستىڭ «ماڭگى كوك ءتاڭىرى» دەپ سويلەگەنى موڭعول عالىمى ح. داۆاننىڭ «چينگيسحان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديە» اتتى كىتابىندا جازىلعان. (68 – بەت) ال، ءسوز باسىنداعى «بۋددا ءدىنىن ەجەلدەن قابىلداعان موڭعول حالقى» قايدا قالدى؟ ارى قاراي، «...موڭعول اۋلەتى ءوسىپ ەرجەتتى» دەي كەلە ءدىندار لۋۆساندانزان «موڭعولدار – شىڭعىس اۋلەتىنىڭ ارعى اتالارىنىڭ تۇسىندا عانا «موڭعول جۇرتى» بولىپ ءبولىنىپ شىققاندىعىنا مەڭزەيدى. ال ەكى ارالىقتاعى بورتە چينۋادان – شىڭعىس اۋلەتىنە دەيىنگى «موڭعول تاريحى» جايلى مالىمەتتەردى قايدان الامىز؟ مىنەكەي، تاريح كەڭىستىگىندەگى وسىنداي اقتاڭداقتار مەن قيسىنسىزدىقتار، سەنىمسىزدىك پەن بۇرمالاۋشىلىققا اپارىپ، زامانا اعىمىنداعى تاريح كوشىن باعىتىنان بۇرىپ ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ وتكەنىنە، ۇلتتىق شەجىرەسىنە زور قيانات جاسالادى.
عۇلاما لۋۆساندانزان جازباسىمەن بۇل اۋلەتتىڭ «موڭعول» بولۋىن شامامەن ءحى ع. سوڭى دەسەك (سەبەبى شىڭعىسحاننىڭ اتا – بابالارىنىڭ اۋلەتى سول زامانادا عۇمىر كەشكەن عوي) ول كەزدەگى تاريحي مالىمەتتەردە، ساياحاتشىلار جازباسىندا «موڭعول جۇرتى» جايلى ەشقانداي دا دەرەك جوق. سوندا بۇل اۋلەتتى قاي ەلگە قوسامىز؟ ۇندىگە، قىتايعا، تيبەتكە الدە تۇركىگە مە..؟! تاعى ءبىر مىسال: موڭعولتانۋشى عالىم ە. كىچانوۆتىڭ «..ءحىى عاسىرداعى قىتاي جازبالارىندا «موڭعول» ءسوزىنىڭ كەزدەسپەيتىندىگىن سونداي – اق، شىڭعىس حان ءومىر سۇرگەن ءحىىى عاسىردا دا «موڭعول» تەرمينىنىڭ بولماعاندىعىن مويىنداعان» جازباسى جانە بار. سونىمەن، جازىلعانداردىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزە كەلە وسى ءبىر تۇسىنىكسىز جاعداياتتىڭ كىلتى نەمەسە قۇپياسى، ايتىلۋى مەن جازىلۋى دا ۇقساس ايىرماشىلىعى ءبىر عانا «ن» ارپىنەن تۇراتىن تۇركى تەكتەس «موعول» جۇرتىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى - اۋ دەگەن ويعا توقتالىپ، اتالمىش باعىتتا كۇرمەۋى قيىن وسى ءبىر تاقىرىپتىڭ شەشۋىن تابۋعا تالپىنىس جاساپ كورەلىك.
سەبەبى، «موعول» ءسوزى ب.ز. ءىىى ع. باستاپ مۋگۋليۋي – دەگەن اتپەن ەسكى جىلنامالاردا كەزدەسەدى. ناقتى ايتساق: «...ءسويتىپ، عۇندار مەملەكەتى ىدىراپ، ءسانبي تايپالارى تالقاندالعان سوڭ، ولاردىڭ ءبىر تارماعى ب.ز. 310 – 376 جىلدارى توبالىقتاردىڭ قول استىندا بولادى. كەيىن قۇل مۋگۋليۋيدىڭ ۇستەمدىگىنەن، ونىڭ بالاسى گلۋحويدىڭ شابۋىلىنان امان قالعان ەلدەر بۇدان بىلايعى شەجىرەلەردە «جۋجان» اتىمەن تاريحقا ەندى- دەگەن مالىمەتتەردى الدىعا تارتا وتىرىپ تۇركىلىك «موعول» رۋلارىنىڭ وتكەن تاريحىن قاۋزاپ كورەلىك. دەمەك، بۇندا «قۇل مۋگۋليۋي» ءسوزى توبالىقتارعا قارسى كوتەرىلىسكە شىققان ءبىرشاما رۋلاردىڭ كوسەمى، ياعني ادام ەسىمى.
وزدەرىڭىز وقىپ وتىرعانداي ارعى تەگى عۇننان تارالاتىن ءسانبي، توبا، جۋجاندار وزىمىزگە ەتەنە جاقىن بايىرعى تۇركىلىك كوشپەلىلەر جۇرتى. وعان دالەل: «... توبانىڭ ۆەي ۇلىسىنىڭ امىرشىسىنە ب.ز. 520 جىلى بارعان جۋجان حانى اناحۋاننىڭ ءوز اۋزىمەن ايتقان : ...ءبىزدىڭ دە اتا – بابالارىمىز ۆەي (ۇلى ۆەي) ۇلىسىنان وربىگەن حالىقپىز» – دەۋى، شىن مانىندە ولاردىڭ ارعى تەگى عۇن، بەرىدە توبالاردىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىنىڭ ايقىن دالەلى ەمەس پە.
ال، ەندى جۋجانداردان بەرى تارقاتساق – نيرۋن (ارقا), موڭعول (موعول), تاتار دەگەن ءۇش اتا تاريح باستاۋ الادى. ەندى، ي. قابىشۇلىنىڭ مىنا ءبىر جازباسىنا نازار اۋدارايىق: «جۋجاندار نەگىزىندە «موڭعول» جۇرتىندا ءوسىپ – ونگەن رۋ – ۇلىس ەكەنىن دالەلدەۋدىڭ قاجەتى شامالى» («تۇران الەمى» 49-50 بەتتەر) توقتاڭىز اعاسى، بۇل جەردە «موڭعول» ەمەس موعول جۇرتىندا ءوسىپ – ونگەن بولۋى كەرەك..؟! سەبەبى، 1) ءوزىڭىز جۇگىنەتىن وقىمىستى ءدىندار لۋۆساندانزاننىڭ «موڭعولدار – شىڭعىس اۋلەتىنىڭ ارعى اتالارىنىڭ تۇسىندا عانا «موڭعول جۇرتى» بولىپ ءبولىنىپ شىققان دەگەن مالىمەتىن قايدا جاسىرامىز؟! بۇنى تۇسپالداپ حىى - ءحىىى عاسىرلاردىڭ اراسى دەپ الار بولساق، (قۇل مۋگۋليۋي ب.ز. ءىىى ع.) اراداعى مىڭ (1000) جىلعا جۋىق ۋاقىتتى كىمنىڭ ەنشىسىنە بەرەمىز؟ 2) موعولدار بىرلەستىگىنە قانداي رۋلار جاتادى دەسەك، ونىڭ جاۋابىن راشيد ءاد- ديننەن الامىز: ول موعولداردى ەكى تارماققا بولەدى: 1) جالايىرلار باستاتقان بىرقاتار رۋلار، 2) كەرەيلەر باستاعان ءبىرشاما رۋلاردى اتاپ جازعان. جانە «بابىرناما» كىتابىندا جالايىرلاردى ەرتەدە «موعول» دەپ اتاعانىن وقىعانىم بار-دى. ال، موعول جۇرتىنىڭ اۋماعىنا كەلسەك – نيرۋن (ارقا) ءسوزى سارىارقا، ارال ماڭى، سىر ءوڭىرى جانە تالاس ايماعى مەن شىعىسى جەتىسۋ ەكەندىگىن كونە تاريحتان بىلەمىز. ەندىگى، ءوزىڭىز بايقاپ وتىرعانداي بۇندا تەك تۇركىلەر جايىندا, تۇڭعىس – مانچجۋردان تارايتىن مونعول (حالحا) جۇرتى جايلى ءبىر اۋىز ءسوز جوق دەمەك، قازىرگى موڭعوليا مەن مونعول ۇلتىنىڭ بۇل جەرگە تۇككە دە قاتىسى جوق!
ياعني، ءبىزدىڭ جازبا جۇمىسىمىز كوشپەندىلەردىڭ ارعى تەگى عۇنداردان (ولار ساقتاردىڭ ۇرپاقتارى ەدى) باستالىپ ودان ءسانبي، توبا بەرتىن كەلە جۋجاندارعا, ولاردان – نيرۋن، موعول، تاتار رۋلارى وربيتىنىنە كەلىپ تىرەلدىك. بۇل تۇركى قاعاناتى (ب.ز. 552 - 603 ج.ج.) ءداۋىرى دەگەن ءسوز، سەبەبى، جوعارىداعى جۋجان اناحۋان (اناعاي) قاعانعا تۇرىك قاعانى بۋمىن:
- «...قىزىن ماعان ۇزاتسىن!» دەپ ەلشى جىبەرگەندە، - «سەن، تەمىر بالقىتۋشى قۇل، مۇندايعا قالاي اۋزىڭ بارادى!» دەپ قاتتى اشۋلانعان اناعاي قاعاننىڭ اتقا قونۋى، اراداعى سوعىستا جۋجاندار تۇركىلەردەن ويسىراي جەڭىلىپ تىنادى. بۇنداعى مەنىڭ ويىم: ب.ز. ءىىى ع. ەكىنشى جارتىسىنداعى «قۇل مۋگۋليۋي ۇستەمدىگى» مەن «تەمىر بالقىتۋشى قۇل بۋمىن» اراسىندا ءبىز بايقاي بەرمەيتىن بايلانىس بار سياقتى. دەمەك، بيلىككە تالاس بارىسىندا جۋجاندار مەن موعول تۇركىلەرى كەزەكپە – كەزەك جەڭىسكە جەتىپ بيلىك اۋىسىپ وتىرعان دەۋىمىزگە ابدەن بولادى. ولار (جۋجاندار) تاريح ساحناسىنان، بيلىكتەن كەتكەنىمەن ەلدەن، جەردەن ءتۇپ – تۇياعىمەن كوشىپ كەتكەن جوق ويتكەنى، ولار ءوز اتامەكەنىندە عۇمىر كەشكەن ءبىر اتادان تارايتىن كوشپەلى تۇركى تۇقىمداستارى عوي. راس، ءبىراز بولىگى باتىسقا اۋىپ بارىپ بۇدان بىلايعى تاريحي شەجىرەلەردە اۆارلار اتالعان-دى.
ال، قىتايدىڭ «سۋن شۋ» (سۇن ۇلىسىنىڭ قۇجاتى) اتتى جىلناماسىندا جۋجاننىڭ ءبىر اتى «داتان»، تاعى ءبىر ەسىمى «تان – تان» دەگەن دەرەكتەرىنە ورالايىق. بۇل جايلى ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن زەرتتەۋشى، عالىم گ. ە. گرۋمم – گرجيمايلو جۋجاننىڭ «داتان» دەگەنى «تاتار» سوزىنەن تۋىنداعانىن ايتىپ وتكەن. ابدەن مۇمكىن، بۇل ءۇردىس جالعاسا كەلە تۇركى قاعاناتى كەزىندەگى ب.ز. ءVىىى ع. «وتىز تاتار»، «توعىز تاتار» اتالىپ تەگى ءبىر تۋىستاس موعولدارمەن قاتارلاسا تاريح ساحناسىنا قايتا شىعادى. جانە دە راشيد ءاد – ءديننىڭ «وتە ەرتە كەزدە موڭعول (موعول) تايپالارى مەن ولاردىڭ مەكەن جايىن ۇنەمى يەمدەنىپ كەلگەن قۋاتتى رۋ – ۇلىستار تاتار اۋلەتى ەدى» دەگەن جازباسى بار.
مىنەكەي، ب.ز.ءVىىى ع. سوڭى مەن ءحى ع. اراسىن قامتيتىن وعىزدار داۋىرىنە دە كەلىپ جەتتىك. العاش جەتىسۋدىڭ باتىسىن مەكەندەگەن وعىز تايپالارى ء(Vىى ع.) تۇرىك قاعاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ۋاقىت وتە كەلە ايماقتاعى باسقا ۇلىستارعا قاراعاندا مەرەيى ۇستەم بولىپ اۋماعى بارىنشا كەڭەيىپ، قاناتىن كەڭگە جايدى. وعىز قاعاناتى تايپالاردىڭ بىرىككەن وداعىنان قۇرىلدى، قۇرامىنا قارلۇق، حالاج، قاڭعار – پەچەنەگتەرمەن قاتار موعول ت.ب. رۋلىق توپتارى كىردى. موعولدار توبىنا: جالايىر، دۋلات، قيات، قوڭىرات، كەرەيت، نايمان، مەركىتپەن قوسا ءبىراز تۇركى رۋلارى ەندى. ودان جەتىسۋدا قارلۇق قاعاناتى (756 – 940ج.ج.) قۇرىلعاننان كەيىن بيلىكتەن ايىرىلعان وعىز تۇقىمداستار سىر بويىنا قاراي ىعىسىپ، موعولدار ءوز اتامەكەنى جەتىسۋدا قالدى. قورىتىندى - شىڭعىس حان داۋىرىندەگى ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن «موڭعولدار» بولماعان، ول سان عاسىرلىق ءوز اتامەكەنىندە عۇمىر كەشىپ جاتقان اتالمىش موعول تۇركىلەرى ەدى، دەگەندى وسى جولداردىڭ ءوزى-اق بىلدىرىپ تۇر ەمەس پە! جانە دە اكەسى ەسۋكەيدى ۋ بەرىپ ولتىرەتىن تاتارلار دا ىرگەلەس ءومىر سۇرگەن «داتان» نەمەسە «تان - تان» ۇرپاقتارى ەكەنىن ىشتەي سەزىنىپ تە وتىرمىز. ءتىپتى سول زاماندا «موعول» تەرمينىنىڭ اياسى كەڭەيىپ تۇرىك ەتنونيمىنىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانىستا بولعاندىعى جايلى مالىمەتتەر كوپتەپ كەزدەسەدى.
سونىمەن، شىڭعىسحان داۋىرىنە كەلگەندىكتەن ونىڭ اتاقونىسىنان باستايىق. ول، قيسىنى كەلمەس، قيالعا بەيىم موڭعوليانىڭ حەنتەي ولكەسى ەمەس، زەرتتەۋشى عالىمدارعا ەتەنە تانىس راشيد اد – دين مەن ءا. ءباحادۇر حان شەجىرەلەرىنىڭ بايانى بويىنشا – تالاس ايماعى، سىر بويى، ارال جاعاسى مەن ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ وڭىرلەرى بولعان. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى وسى باعىتتىڭ دۇرىس ەكەندىگىن كورسەتۋدە. ماسەلەن، ت. ءا.تىنىبايىن جازعان «شىڭعىسحاننىڭ اتا مەكەنى مەن اتا تەگى جانە ءتىلى مەن ءدىنى» كىتابىن (الماتى، شاپاعات – نۇر، 2014) وقىساڭىز ءبىراز تىڭ مالىمەتتەرگە قانىعاسىز. جوعارىدا جۋجاننان – موعول، نيرۋن، تاتار رۋلارى تارالادى دەدىك، موعول جايلى ءبىراز قاۋزادىق، ەندى نيرۋنعا توقتالار بولساق، ءبىر دەرەكتەردە «نيرۋن» (ارقا) دەپ اتالعان ۋاقىت وتە كەلە «ارقانىڭ ەلى»، «ارقالىقتار» ت.ب. ايتىلعان ەكەن دەگەن بولجامدار بار. كەيىندەرى اتاق – داڭقى شارتاراپقا جايىلىپ كۇشتى ەل بولعاندا، سىرتتاعىلار «ارقالىق ەل» اتاسا، ولار وزدەرىن «قيان» دەپ اتاعان جانە نيرۋنداردىڭ ءىرى رۋلارىنىڭ ءبىرى «نۇكىز» ەدى. ال، ءا. ءباھادۇردىڭ « تۇرك شەجىرەسىندە» - قاتاعان، ۇرعىت، ماڭعىت، بارلاس، قيات، دۋلات ت.ب. نيرۋن رۋلارى ەكەندىگى جازىلعان. «نيرۋن» - نۇر رۋلارى نەمەسە نۇردان جارالعان دەگەن ماعىنا بەرەدى – دەپ انىقتاما دا بەرىپ وتكەن. ال، وسىنداعى بارلاس رۋىنان ورتا ازيانىڭ ءامىرشىسى اقساق تەمىردىڭ شىققاندىعىن دا ايتا كەتەيىك.
ەندىگى كەزەكتە «تاتار» رۋى شەجىرەسى بۇل ەتنوستىڭ قۇرامى – الشىن، تانا، ءدويت (شومەكەي) تاز ت.ب. رۋلارىنان قۇرالادى. مىنە، بۇل ارقىلى ەجەلگى تاتارلار دەگەنىمىز، كىشى ءجۇزدىڭ رۋلارى ەكەندىگى بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇر عوي. دەمەك، شىڭعىستىڭ اكەسى ەسۋكەيگە ۋ بەرەتىن تاتارلار ءوزىمىز بايقاپ وتىرعانداي سوناۋ ب.ز. ءىىى عاسىرىنىڭ سوڭىنان بەرى موعولدارمەن قاناتتاس، كورشى قونىستانىپ جۇرگەن ءتۇبى ءبىر جۋجاننان تارايتىن تۇركى رۋلارى. بۇدان ءارى الاش ارداقتىسى، عۇلاما جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ «شىڭعىسحان جانە ونىڭ زامانى» اتتى تاريحي حيكاياسىنان ءۇزىندى كەلتىرسەك: «...قايتكەندە دە شىڭعىس حان ءوز ۇلىسىن ەكە موعۇل ۇلىسى دەپ اتاعان، ەكە موڭعول ەمەس. سەبەبى، سول زامانداعى اراب، پارسى دەرەكتەرىندە، قاپقازيا، باتىس ەۋروپا جازبالارىندا «موڭعول» اتاۋى ۇشىراسپايدى. «موڭعول» - ناقتىلاپ ايتساق، «مەن - گۋ» - قىتاي داستۇرىندەگى تاۋاريحقا ءتان اتاۋ». مىنە، ەندى بۇعان ءبىزدىڭ الىپ – قوسارىمىز جوق، قىسقا ءارى تۇسىنىكتى ايتىلعان.
مىنە ءوزىڭىز وقىپ اقيقاتىن كوزبەن كورىپ وتىرسىز عوي، ءبىرىن – ءبىرى تولىقتىرعان تاريحي فاكتىلەر ەش قيىندىقسىز – اق تاسپاداي ءورىلىپ كەلەدى. ولار ايماقتاعى بيلىك ءۇشىن عاسىرلار بويى ءبىرىن – ءبىرى قىرعىنعا ۇشىراتىپ وتىرعان. شىڭعىس حاننىڭ بالاسى شاعاتايدىڭ ۇلىسى ىدىراپ – باتىسىندا بارلاستان شىققان ءامىر تەمىر مەملەكەتى، شىعىسىندا توعىلىق تەمىر نەگىزىن قالاعان موعولستان (موڭعولستان ەمەس) مەملەكەتى ء(حىV ع. ورتا تۇسىنان – ءحVى ع. باس كەزى) پايدا بولدى. بۇنداعى شىڭعىس تۇقىمدارىنان كەيىنگى بيلىكتەگى ۇلىسبەگىلەر - دۋلاتتار مەن جالايىرلار بولعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. مىسالعا: مەملەكەتتى ءار كەزەڭدەرىندە شاعاتاي حانعا ادال قىزمەت ەتكەن دۋلات تايپاسىنان شىققان پولادشى، كەيىننەن قامار اد – دين، شامس اد – دين دەگەن امىرلەر باسقارعان. قازاقتىڭ عۇلاماسى ا. مارعۇلان وتكەن عاسىردىڭ 1941 جىلدارى «...جەتىسۋدىڭ سول كەزدەگى ساياسي اتاۋى موعولستان بولسا، مەكەندەگەن تايپالارى رەسمي تىلدە موعول» – دەپ اتالادى. بىراق بۇل موعول دەپ وتىرعان كوشپەلى تايپالار موڭعول دا ەمەس، ۇيعىر دا ەمەس، تۇرىك تىلىندە سويلەيتىن سول جەردىڭ تاريحي زاماننان كەلە جاتقان تۇرعىن حالقى. ەكىنشى تۇردە ايتقاندا موعول دەپ اتالعان ەلدەر ۇلى ءجۇز ءۇيسىننىڭ قۇرامىنا كىرگەن ءۇيسىن – دۋلات، قاڭلى، شانىشقىلى، جالايىرلار» دەگەن جازباسى بار.(«موعولستان، موعولدار دەگەنىمىز كىمدەر؟» م. قازىبەك، «انا ءتىلى» № 27 (1233) 10 – 16 شىلدە، 2014 ) مىنە، تۇگەلىمەن تۇركى تۇقىمداستار، موڭعولدىڭ اتى تۇگىلى زاتى دا جوق!
ءيا، كەيىنگى موعولدار تاريحىنىڭ جالعاسى 1366 – 1405جىلدارى ورتا ازيانىڭ ايگىلى بيلەۋشىسى، شىڭعىسحاننىڭ اتالاسى، بارلاستان شىققان ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاعى (شوبەرەسى) بابىردىڭ ۇندىستانعا شابۋىلىنان قايتا باستالادى. دەليدى وزىنە باعىندىرعان بابىر شاح (يمپەراتور) لاۋازىمىن يەلەنگەن سوڭ ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىگىنەن جيناعان 100 مىڭ اسكەرىمەن سوعىس جورىعىن باستاپ بيحار، بەنگال ايماعىن وزىنە باعىندىرىپ ۇلى موعولدار (موڭعولدار ەمەس) يمپەرياسىن قۇردى. وسىناۋ اسا قۋاتتى ۇلى موعولدار يمپەرياسى وز بيلىگىن ءحVىىى ع. ورتاسىنا دەيىن جۇرگىزدى.
ەندىگى، وقىرمانىڭ كوكەيىندە تۇرعان «تۇركى تەكتى موعولدىڭ تاريحى نەگە تۇڭعىس – مانجۋر تۇقىمىنا جاتاتىن «موڭعول» جۇرتىنا تەلىندى؟» – دەگەن سۇراققا ويىمىز بەن كوزقاراسىمىزدى دا ايتا كەتەيىك.
...مەنىڭ ويىمشا بۇل جاعداياتتىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە – اۋ، شامالاپ ايتساق سوناۋ ب.ز. ءحى – ءحىى ع. باستالاتىنداي. سەنبەسەڭىز، زەرتتەۋشى عالىم م. ادجي كىتابىنان ءۇزىندى وقيىق: « ... ا ناچالو ۆسەمۋ پولوجيل ۆ. مونوماح، كوتورىي 1116 گودۋ يزيال لەتوپيس نەستوروۆۋ يز پەچەرسكوگو موناستىريا ي پەرەۆەل ەە سۆوي پريدۆورنىي ۆىدۋبيتسكي موناستىر، گدە تەكست پوپال ك يگۋمەنۋ سيلۆەسترۋ. ون-تو پەرۆىم ي «پەرەپيسال» يستوريۋ رۋسي. (پولىن پولوۆەتسكوگو پوليا. 46-بەت) مىنە، رەسەيدىڭ قولدان جاسالعان جالعان تاريحىنىڭ – قاشان؟، قالاي؟ باستالعانىن تاستاعى تاڭباداي ەتىپ كورسەتىپ تۇر. سودان بەرى بۇل ءۇردىستى بيلەۋشى توپتار جان – جاقتى جەتىلدىرىپ، جۇيەلەپ قولداپ وتىرعان سىڭايلى..
ءبىز ەندى كوپ سوزباي، حال – قادىرىمىزشە بەرگى ءحىح ع. باستاپ تارقاتىپ كورەلىك. سول كەزەڭدەگى «ۇندىەۋروپالىق» كوزقاراستاعىلار ادامزات قوعامىنداعى بەلگىلى ءبىر توپتى باسقالاردان ارتىق كورسەتىپ، ول «جاراتۋشىنىڭ پارمەنىمەن بولعان» دەگەن قيسىنسىز تۇسىنىككە اكەلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە «اريلىكتى»، «اتلانتيزم» ت.ب. تاريحي دامۋ بارىسىندا وزىندىك عىلىمي تەوريالارى بار سالانى باعىتىنان جاڭىلدىرىپ، بىرجاقتى بۇرمالاپ ناسيحاتتاۋعا جول اشتى. ونىڭ ءبىر كورىنىسى حح عاسىردىڭ 30 – جىلدارىنان كەيىن بيلىككە كەلىپ «اريشىلدىككە» بوي ۇرعان ا. گيتلەرلىك فاشيستىك گەرمانيانىڭ تاعدىرىن ەسكە سالساق تا جەتىپ قالار. ءسويتىپ، حح عاسىر باسىندا كوپتەگەن مەملەكەتتەر بيلىگىندەگى ساياسي ەليتالار بۇل يدەيانىڭ جاسامپازدىق قۋاتىن جاقسى سەزىنىپ، سىرتقى ساياسي سالادا جان – جاقتى پايدالانۋعا بەت بۇرعاندى.
ءيا، ماسەلەن پاتشالىق رەسەي بىزدەردى قازاق ەكەنىمىزدى بىلە تۇرا «كيرگيز» دەپ شەكەدەن قاراۋىنىڭ استارىندا دا ساياسي قيتۇرقىلىق جاتىر ەمەس پە؟! وسى يمپەريا بيلىگىن توڭكەرىسپەن تارتىپ العان، حح ع. باسىندا «اريلىك» يدەولوگيا نارىنەن سۋسىنداپ ۇلگەرگەن بولشەۆيكتىك كەڭەس بيلىگى كوممۋنيستىك – ينتەرناتسيونالدىق ناسيحاتتى بەت پەردە ەتىپ، ال، ءىس جۇزىندە ۇلى ورىستىق شوۆينيزمدىك باعىتتى بەرىك ۇستاندى. بۇل باعىتتى شارىقتاتىپ دامىتۋدا ەڭ ۇلكەن كەدەرگى – وتكەن عاسىرلاردا «ورىستىڭ ءوزى بودانى بولعان»، جالپى سلاۆيان تاريحىندا، مادەنيەتى مەن تىلىندە اجىراماستاي بولىپ استاسقان «تۇركىلىك ەرەكشەلىكتەر» ولاردىڭ كوزىنە كۇيىك بولدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ەندىگى ۇلى ورىستىق «شوۆينيزم» دەرتىمەن اۋىرعان ساياساتكەرلەر اتالمىش «تۇركىلىك ىقپالدان» تازارۋ ءۇشىن، ولاردى تومەندەتىپ كورسەتۋ، تاريحىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن، ءدىنىن جويۋ، بۇرمالاۋ ت.ب. جۇزەگە اسىرۋ وسى ءبىر بيلەۋشى توپتىڭ ەڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولدى. بىزگە «اعا» بولعان، مادەنيەت پەن وركەنيەت اكەلگەن «ۇلى ورىس» حالقىنىڭ قولدان جاسالعان تاريحى جايلى مىنا ءبىر دەرەك مەنىڭ ءتىپتى جاعامدى ۇستاتتى. تاعى دا زەرتتەۋشى م. ءادجيدىڭ كىتابىنا جۇگىنەيىك: «سلاۆيان ۆ درەۆنەم كيەۆە ۋ ۆلاستي نە بىلو. وب ەتوم ۋبەديتەلنەە سۆيدەتەلستۆۋەت ي تەكست دوگوۆورا، زاكليۋچەننوگو 911 گودۋ مەجدۋ كيەۆسكيمي كنيازيامي ي ۆيزانتيەي. «مى وت رودۋ رۋسسكوگو، كارل، ينگەلوت، فارلوۆ، ۆەرەميد، رۋلاۆ، گۋدى، راۋل، كارن، فلەلاۆ، ريۋار، اكتۋترۋنيان، ليدۋلفوست، ستەميد....» ۆوت كتو پرەدستاۆليال رۋس ح ۆەكە. «يمەنا پەرۆىح رۋسسكيح ليۋدەي ۆارياگوۆ ي يح درۋجيننيكوۆ – پوچتي ۆسە سكانديناۆسكوگو پرويسحوجدەنيا» - وتمەچال ۆ. و. كليۋچەۆسكي (1841-1911) سلاۆيانە ۋ رۋسوۆ ۆ ح ۆەكە بىلي ي وستاۆاليس «جيۆىم توۆاروم» يستوچنيكوم دوحودا: يمي رۋسى تورگوۆالي نا نەۆولنيچيح رىنكاح ۆيزانتي ي ۆوستوكا. «... پوزجە ستارانيامي پروستودۋشنىح لەتوپيستسەۆ پەرەدەلاننىە نا سلاۆيانسكي مانەر: حەلگا ستالا – ولگوي، ينگۆار – يگورەم, ۆالدەمار - ۆلاديميروم» (پولىن پولوۆەتسكوگو پوليا. 43-بەت) ءيا، بۇندا شۆەدتىڭ رۋس تايپاسىنىڭ تاريحىن سلاۆياندىق ورىستاردىڭ وزىنە اۋدارىپ كوشىرىپ العانى بايقالادى... دەمەك، تاجىريبە بار نەگە ونى «بۇراتانا حالىقتارعا» پايدالانباسقا؟ى ءسويتىپ، جاۋىنگەر قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىن موڭعولعا اۋدارىپ تۇتاستاي ءبىر ۇلتتى تاريحىنان، مادەنيەتىنەن ادا، ماڭگۇرت جاساۋ! مىنە وتارشىلدىق، قۇلدىق ساياساتتىڭ وزبىرلىعى، قۇدايسىزدار بيلىك ەتكەن كەڭەس بيلىگىنىڭ سۇرقيالىلىعى.
ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى ورىستاردان الدەقايدا جوعارى مادەنيەتى بولعان تۇركى ءتىلدى كوشپەلىلەردىڭ - ءتىلى، دىنىنە جانە تاريحىن وزبىرلىقپەن كەيىنگى ۇرپاق تانىماستاي ەتىپ وزگەرتۋدى باستى نىسانا ەتىپ الادى. سەبەبى، بۇل ءۇردىس قىزىل يمپەريانىڭ بىرتەكتىلىگىنە، ورىس ۇلتىنىڭ تاريحي تۇرعىداعى «ەۋرازيالىق» ۇستانىمىنا قاراما – قايشى بولاتىن. وسى سالانى قاتاڭ كۇن تارتىبىندە ۇستاعان كەڭەستىك ساياسي – يدەولوگيالىق بيلىك 1940 – شى جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني مۇراسىنا، باتىرلىق جىرلارى مەن تاريحىنا شۇيلىگىپ، قىسپاققا الىپ شەكتەۋگە ۇشىراتىپ، ونىڭ ورنىنا تانىماستاي بولىپ بۇرمالانعان قولدان جاسالعان جالعان تاريحتى دارىپتەۋگە جان اياماي كىرىستى. ءسويتىپ، تۇركى تەكتى ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ وتكەنى مەن رۋحاني بولمىسىنا، تاريحىنا قىزىل يمپەريا تاراپىنان كەشىرىلمەس كۇنا، ورنى تولماس وراسان قيانات جاسالدى. ماسەلەن، وزدەرىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە تۇركى رۋلارىنىڭ ءبارىن «موڭعول» ەتىپ كورسەتتى. مىسالى: «1206ج. كوكتەمدە ونەن مۇرا (ىلە) وزەنى بويىندا موعول تايپالارىنىڭ قۇرىلتايىندا تەمۋچيندى (تەمىرشىن) اق كيىزگە كوتەرىپ حان (حونتايشى ەمەس) ەتىپ جاريالايدى ...» ول رۋلار: مەركىت، كەرەي، تاتار، نايمان ت. ب. ەندى بۇعان نە دەيسىز؟! قايداعى «موڭعول»، بۇلاردىڭ ءبارى دە، تۇركى رۋلارى عوي. ول از دەسەڭىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇلى قاعان بيلىك ەتكەن ۇلان – بايتاق اۋماقتان بىردە – ءبىر مونعول تايپاسىنىڭ ءىزى دە، دەرەگى دە تابىلعان جوق. ءيا، ەندى ويىمىزدى تۇيىندەسەك «... بايىرعى جۇرتى ءداشتى – قىپشاققا ءتۇپ كوتەرىلە اۋعان سوڭ قاڭىراپ قالعان ۇلى دالاعا بىرتە – بىرتە جىلجي كوشىپ، اقىرى شىڭعىسحاننىڭ تۇپكى قونىسىنا يە بولىپ قالعان حالحا جۇرتى ءوزىنىڭ موڭعول ەكەنىن سوۆەتتىك ورىستىڭ كومەگىمەن تەك 1923 جىلى عانا ءبىلىپتى». (ەكىنشى كىتاپ. شىڭعىسحان جۋرنالى. №4.(9) 2013. 73 - بەت) مىنە، تاريحتىڭ اتى تاريح، قانشا بۇرمالاپ، وزگەرتسەڭدە ەرتە ما، كەش پە - شىندىق ءبارىبىر جەڭەدى...!.
ال، ازىرگى مونعولدار ءحىىى – ءحVى عاسىرلارداعى جازىلعان تاريحي مالىمەتتەردى وقىپ تا، تۇسىنە دە المايدى. دەمەك، شىڭعىس حان تاريحىنىڭ قازىرگى مونعوليامەن ەشقانداي – دا بايلانىسى جوق! سولاي بولا تۇرسا دا، قورىتا ايتقاندا «موڭعول شىڭعىسحان» الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان، كۇرمەۋى قيىن تاريحي داۋدىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالدى. سونىڭ ءبىر كورىنىسى مىنە ءوزىڭىز وقىپ وتىرعان تۇركى تەكتى موعول رۋى مەن شىڭعىسحاننىڭ، ودان بەرى كەلە قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىنا جاسالعان كەشىرىلمەس قياناتتىڭ ايشىقتى ايعاعىنىڭ ءبىر پاراسى وسى – اۋ دەگەن ويمەن شاعىن ماقالامىزدى اياقتايمىز.
ال، ەندى وقىرمان قاۋىم ! تۇركى تەكتى موعول مەن مونعولدىڭ (حالحا) ارا - جىگىن ناقتىلى دەرەكتەرمەن تالدادىق، كەيبىر كۇڭگىرت تۇستارىن اشىپ، جان – جاقتى تۇسىنىكتەمە دە بەردىك. ارينە، بۇل تاقىرىپتى بۇدان دا ءارى انىقتاۋ، زەردەلەۋ، تولىقتىرۋ ءالى دە قاجەت دۇنيە جانە سوڭعى نۇكتەنىڭ قويىلۋى تاريحتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەنشىسىندە ەكەندىگىندە داۋ جوق...
قالي يبرايىمجانوۆ، تاريحشى قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- ي. قابىشۇلى، «تۇران الەمى»، الماتى «سانات»، 2007
- م. سۇلتانياۇلى، «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، الماتى «ونەر» 1998
- ەجەلگى قازاقستان ەنتسيكلوپەديا، «ارۋنا» باسپاسى، 2004
- ق. دانياروۆ، «قازاقستاننىڭ بالاما تاريحى»، الماتى «جىبەك جولى» باسپا ءۇيى، 1997
- ت.ءا. تىنىبايىن، «شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنى مەن اتاتەگى جانە ءتىلى مەن ءدىنى»، الماتى «شاپاعار – نۇر»، 2014
- ع. ايداروۆ، «ورحون – ەنيسەي جانە كونە ۇيعىر جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءتىلى»، الماتى «راۋان»، 1995
- س. قوندىباي، «ارعىقازاق ميفولوگياسى»، الماتى «ارىس» 2008
- ت. جۇماحانوۆ، ب. جۇماتاەۆ، «قازاق حاندىعى» الماتى «ارۋنا Ltd» جشس، 2010
- م. ادجي، «پولىن پولوۆەتسكوگو پوليا» موسكۆا، توو «پيك - كونتەكس» 1994
Abai.kz
