ۇلتتىق ستاتيستيكا اگەنتتىگى سايتىنىڭ 2018 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنا دەيىنگى ەسەبى بويىنشا، ەلىمىزدەگى حالىق سانى 18 329800 ادامعا جەتكەن. العاشقى جارتى جىلدىق ىشكى كوشى-قون ستاتيستيكاسىنا سۇيەنسەك، 2017 جىلدىڭ العاشقى جارتى جىلدىعىمەن سالىستىرعاندا 24 پايىزعا ازايعان. ارينە، بۇل وبلىس ورتالىقتارىنا ياكي ءىرى قالالارعا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ناقتى مالىمەتى دەۋگە ەرتەرەك. اۋىلدان قالاعا كوشۋ پروتسەسى ءالى توقتاعان جوق.

ىشكى كوشى-قون جايلى ايتقاندا ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ەلدە ءجۇرىپ جاتقان وڭتۇستىكتىڭ حالقىن سولتۇسىككە كوشىرۋ جوباسىن ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. اتاپ ايتقاندا، «جۇمىسپەن قامتۋ - 2020 جول كارتاسى» باعدارلاماسى اياسىندا «جۇمىس كۇشىنە تاپشى» ايماقتارعا «جۇمىس كۇشى ارتىق» وبلىستاردان مامانداردى شاقىرۋ ماسەلەسى قولعا الىنىپ وتىر. ياعني، حالقى تىعىز ورنالاسقان وڭiردەن سولتۇستiك ايماققا حالىقتىڭ قونىس اۋدارۋىن ۇيىمداستىرۋ جونiندە ارنايى ءبولىم بار.

تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى كورسەتكىشتەرگە كوز سالساق، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە حالىق سانى كوبەيسە، كەرىسىنشە سولتۇستىك ايماقتاردا حالىق سانى ەداۋىر ازايعان. ايتالىق، سقو-دا 2004-2014 جىلدار ارالىعىندا 100 مىڭ ادامعا ازايعانى رەسمي دەرەكتەردە كورسەتىلگەن.

تۇركىستان وبلىسى، الماتى وبلىسى، جامبىل وبلىسى، ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا بالا تۋ كورسەتكىشى 1000 ادامعا شاققاندا شامامەن 24-26 بالادان تۋرا كەلسە، سولتۇستىك وڭىرلەردە 13-15 بالا مولشەرىندە قالىپ وتىر. وسى مىسالدان-اق وڭتۇستىك ءوڭىر حالقىنىڭ ءوسۋ بارىسى بايقالسا كەرەك. دەگەنمەن، بۇل وبلىستاردا حالىق سانىنىڭ ارتۋىنا مۇنان باسقا دا فاكتورلار تۇرتكى بولىپ وتىر.

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، الەۋمەتتانۋشى راۋشانبەك ءابساتتاروۆ ق.دانابەككە بەرگەن سۇحباتىندا وڭتۇستىك وڭىرلەردە حالىق سانىنىڭ ارتۋىنا اۋارايىنىڭ قولايلىلىعى جانە ەلدەگى ماگيسترالدى جولداردىڭ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋى سەبەپ دەگەن وي ايتقان بولاتىن. ول سولتۇستىكتىڭ حالىق سانىن ارتتىرۋ - مەملەكەتتىك اسا ماڭىزدى ساياسات بولۋ كەرەك دەپ سانايدى.

ەڭ نەگىزگى سەبەبى، سول وڭىرلەردەگى سلاۆيان تەكتى جانە وزگە دە ۇلىس وكىلدەرىنىڭ ءوزىنىڭ ءتۇپ مەكەندەرىنە – رەسەي، بەلورۋسسيا، ۋكراينا، گرمانيا، تاعى باسقا ەلدەرگە كوشۋىندە بولىپ وتىر. بۇل ۇدەرىس سوناۋ 1990 جىلداردان باستالعان. ءتىپتى، سول كەزدە سقو، پاۆلودار، قوستاناي وبلىستارىنداعى كەيبىر اۋىلدار تۇگەلگە جۋىق كوشىپ كەتكەن. بۇرىن 100 نەمەسە 200 وتباسى بار اۋىلداردا، بۇگىندەرى 20-30 وتباسى عانا قالعان. مەكتەپتەر جابىلعان ياكي جابىلۋ الدىندا تۇر. جول، قۇرىلىس نىساندارى جاڭارماعان. نەگىزگى سەبەپ وسى دەپ ويلايمىن. قازاقستاننان الىس-جاقىن شەتەلدەرگە اعىلا كوشۋدى مىنا ستاتيستيكادان انىق اڭعارۋعا بولادى. 1989 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا ەلىمىزدىڭ جان سانى 16 ميلليون 199 مىڭ 200 ادام دەلىنسە، 1999 جىلعى ساناقتا 12 ميلليون 461 مىڭ ادامعا ازايعان. 10 جىل بويى وسپەگەن، 4 ميلليونعا جۋىق ادامعا كەمىگەن. بۇل ستاتيستيكا جاعا ۇستاتارلىق جاعداي ەدى. شەتەلگە كوشۋ پروتسەسى ءالى توقتاعان جوق. قازىر 18 ميلليونعا جەتتىك. دەمەك، ءبىز جەدەل ءوسۋ ۇستىندەگى ەلمىز. دەموگرافيالىق جاعدايىمىزعا سۇيسىنۋىمىزگە بولادى. سوڭعى 19 جىلدا 5 ميلليوننان ارتىق ادامعا وسكەنبىز. بۇل دەموگرافيالىق ساياساتىمىزدىڭ وڭدى باعىتتا ەكەنىن كورسەتەدى.

بۇدان سىرت، سولتۇستىك ايماقتاردا ىشكى كوشى-قون پروتسەسى ەداۋىر ءجۇردى دەۋگە بولادى. وبلىس ورتالىقتارىنا، شاعىن قالالارعا، الىس ايماقتارعا، الماتى مەن استاناعا قونىستانۋشىلار دا بار. كوپشىلىگى جۇمىس ىزدەپ، جان باعۋ قامىمەن كوشتى.

وتكەن جىلعى، ياعني، 2017 جىلعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 1000 ادامعا شاققانداعى ەڭ جوعارعى كورسەتكىش ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 29,74, استانادا 28,23, تۇركىستان وبلىسىندا 27,20 سابيدەن تۋرا كەلسە، ەڭ تومەنگى كورسەتكىش سقو-دا تىركەلگەن. بۇل وڭىردە 13,17. بۇل وتە تومەن كورسەتكىش. پاۆلودار مەن شقو-دا 15,91 دە 15,98. دەمەك، سولتۇستىكتەگى ايماقتاردا تابيعي ءوسىمنىڭ ءوزى ماردىمسىز. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.

بىرىنشىدەن، وسى وڭىرلەردە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ناشار. ونى اشىق مويىنداۋعا ءتيىسپىز. الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن جانە ينفراقۇرىلىم دامىماعان. ءيا، ستاتيستيكا بويىنشا حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى وڭتۇستىكتەگى كەيبىر ايماقتارعا قاراعاندا سالىستىرمالى تۇردە جاقسى دەپ باعالانادى. بۇل وسى وبلىستارداعى ءىرى كەن ورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىن از مولشەردگى حالىقتىڭ كۇن كورىسىمەن، تاۋ-كەن ءوندىرىسى، ءتۇستى مەتالل، ءىرى ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ ايماقتىڭ ەكونوميكاسىنا قۇيىپ وتىرعان قارجىلىق مۇمكىندىگىمەن، ءىرى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن ولشەنەدى. ال قاراپايىم حالىقتىڭ تۇرمىس-كۇيى، ءوزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعاندار ساناتىنا جاتاتىن، شىن مانىندە جۇمىسسىز حالىقتىڭ كوپتىگى ەسكەرىلە بەرمەيدى.

ەكىنشىدەن، بۇل وڭىرلەردە وزگە ۇلت وكىلدەرى، اسىرەسە سلاۆيان تەكتى وتانداستارىمىزدىڭ سانى ءالى دە مول. ولار كوپ بالالى بولۋعا قۇلىقسىز. رەسەيدىڭ حالقى جىل ساناپ تابيعي تۇردە ازايىپ بارا جاتقانى الەمگە ايان.

ۇشىنشىدەن، بۇل ولكەلەرگە بارۋشىلارعا قاراعاندا، ول جاقتان كوشىپ كەتۋشىلەردىڭ سانى باسىم. مۇنداي جاعداي بەلگىلى دارەجەدە جۇرتشىلىق ساناسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بۇل دا بالا تۋ كورسەتكىشىن باياۋلاتادى.

ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق ساياساتى وڭ باعىتتا دەۋگە بولادى. مۇنى جوعارىداعى مىسالدان بايقاعان بولارسىز. بالا تۋ كورسەتكىشىن جاقسارتۋعا ىنتالاندىرۋ دۇرىس. بىزدە ونىڭ وزىندىك مەحانيزمى بار. جورگەكپۇل بۇرىنعىعا قاراعاندا ارتقان. كوپ بالالى انالارعا بەرىلەتىن جاردەماقى دا بار. ارينە، كوپ ەمەس، جوقتان جاقسى. رەسەيدە ءۇشىنشى بالاعا 9 مىڭ دوللار مولشەرىندە ءبىر جولعى كومەك بەرىلەدى. وسىنداي اۋقىمدى تاجىريبەنى بىزگە دە قولدانسا بولار ەدى.

نەگىزگى ماسەلە تەك الەۋمەتتىك جاعدايعا تىرەلىپ تۇرعان جوق. حالىقتىڭ ساناسى وزگەرۋ كەرەك. ەۋروپا ەلدەرىندە حالىقتىڭ بالالى بولۋىنا بار جاعداي جاسالعانىنا قاراماستان، ولار جىل سايىن ازايىپ بارادى. ءبىزدىڭ قازاققا دا بۇل «دەرت» جۇعا باستادى. قازىر 4-5 بالالى وتباسىنى كورسەك تاڭىرقايتىن بولدىق. سانا وزگەرمەي، ەشتەڭە وزگەرمەيدى.

دەموگرافيالىق ساياسات – ەلىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگى ساياساتى بولۋ كەرەك. سولتۇستىكتى قازاقىلاندىرۋ – نازارباەۆ ساياساتىنىڭ ايرىقشا بولىگى. مۇنى پرەزيدەنت ايعايلاماي، وتە ۇرىمتال ءارى باتىل قادام ارقىلى جاسادى. استانانى اقمولاعا كوشىرۋ – ايتقىزباي ءتۇسىندىرۋ ەدى. سول اسىل مۇراتتى جۇزەگە اسىرۋدا وراسان زور ەڭبەك ىستەلدى. استانا حالقى 1 ميلليوننان استى. الداعى جىلدارى 2 ميلليونعا جەتەدى دەگەن بولجام بار. ارينە، ەل ورتالىعى بولعاسىن كوپتىگى ەشتەڭە ەتپەيدى. دەگەنمەن، استاناعا جاقىن سولتۇستىك وبلىستاردى ۇمىت قالدىرماۋ كەرەك. اسىرەسە، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى مەن پاۆلودار وبلىسىنداعى حالىق سانىن قاپەرگە الىپ، ونداعى دەموگرافيالىق احۋالدى نازاردا ۇستاماساق، كۇندەردىڭ كۇنىندە وپىناتىن بولامىز. وڭتۇستىكتىڭ حالقىن سولتۇستىككە كوشىرۋ باعدارلاماسى كەش بولسا دا وڭدى ويمەن قولعا الىنعان جاقسى باستاما. سولتۇستىككە كوشىرۋ باعدارلاماسىن شولىپ شىقتىم. وتكەن جىلى 288 وتباسىن كوشىرۋ جوسپارلانعانىمەن، 248 وتباسى قونىس اۋدارىپتى. بۇل، ارينە، مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا ىسكە اسىرىلعانى. ءوز ەركىمەن كوشىپ بارعاندارى تاعى بار بولۋى مۇمكىن. مەنىڭشە، يدەيا دۇرىس بولعانىمەن، ىسكە اسىرۋ تەتىگى وڭتايلى ەمەس سەكىلدى. كوشىپ بارعاندارعا ءبىر جولعى كومەك قاراجاتى جان باسىنا 80 مىڭ تەڭگە ەكەن، ءۇي جالداپ تۇرۋعا ءبىر جىلدىق كومەك قارجىسى تاعى بار. سولتۇستىكتە بوساپ قالعان اۋىلدار كوپ. ولارعا ەگىندىك جانە جايىلىمدىق جەرلەر تەگىن بەرىلەدى. يگەرە السا كوپ جەر الۋعا بولادى.

كەڭەس وداعى «تىڭ يگەرۋ» جىلدارى ميلليونداعان حالىقتى قازاقستانعا اعىلتقان جوق پا. ءبىز «سولتۇستىكتى يگەرۋ» دەگەن مەملەكەتتىك ۇزاق مەرزىمدى باعدارلاما اشىپ، اۋىل-شارۋاشىلىق جەرلەرىن تولىقتاي يگەرۋدىڭ، ودان شىققان ءونىمدى سول جەردە وڭدەۋدىڭ ناقتى مەحانيزمىن جاساساق قۇبا-قۇپ. ازىق-تۇلىك، استىق ونىمدەرىنە الەمدە سۇرانىس ارتپاسا، كەمىمەيدى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارى – ءداندى داقىلداردىڭ ورتالىعى. بۇل ولكەلەردە اۋىل-شارۋاشىلىق جانە مال شارۋاشىلىق كلاستەرىن قازىرگىدەن ون ەسە ارتتىرۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. قىتاي – ازىق-تۇلىك جانە استىق ونىمدەرىنە قولايلى ۇلكەن نارىق. ءبىز نەگە كورشى ەلدىڭ وسى مۇمكىندىگىن ورايلى پايدالانبايمىز؟ مۇنى الىپ كومپانيالاردىڭ شەكسىز پايدا تابۋ، دايىن استىقتى ساتۋ قۇرالىنا ەمەس، مىڭداعان حالىقتىڭ كۇنكورىسىنە اينالدىرا الساق، بولاشاقتا سولتۇستىكتەگى ولكەلەردىڭ جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە اۋقاتى ارتادى. استىق ەكسپورتى قازىردىڭ وزىندە ماردىمسىز ءجۇرىپ جاتىر. قىتاي تاراپى ءداندى داقىلدارىمىزعا قانشالىقتى قىزىققانىمەن، بىزدەگى بيۋروكراتيا وعان جول بەرەر ەمەس. قىتايعا استىعىن قاراپايىم جانە ورتا شارۋا قوجالىقتارى ساتا الاتىن مىقتى مەحانيزم جاساساق جاقسى بولار ەدى.

سولتۇستىكتى يگەرۋ – ۇران ەمەس، ءىستىڭ، ناقتى جۇمىستىڭ ناتيجەسى بولۋى كەرەك.

ەرلان ابىكەنۇلى

Abai.kz