قازىرگى زاماندا ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەنى الىپ ءجۇرۋى ونىڭ تولىققاندى تاۋەلسىزدىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. ال، ءتىل تاۋەلسىزدىگى زامان تالابىنا ساي ءومىردىڭ بارلىق قارىم-قاتىناس قۇرالى بولا الاتىنداي ونىڭ قابىلەتى مەن مۇمكىندىكتەرىنە بارىپ تىرەلەدى. ول قانداي قابىلەتتەر مەن مۇمكىندىكتەر؟ بۇل كريتەريلەرگە ءتىلدىڭ ورفوگرافيالىق ورنىقتىلىعى، ورپوەفيالىق قانىقتىعى، الىپبيلىك دەربەستىگى جانە تەرمينولوگيالىق تياناقتىلىعى جاتادى.

قازىرگى زاماندا ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەنى الىپ ءجۇرۋى ونىڭ تولىققاندى تاۋەلسىزدىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. ال، ءتىل تاۋەلسىزدىگى زامان تالابىنا ساي ءومىردىڭ بارلىق قارىم-قاتىناس قۇرالى بولا الاتىنداي ونىڭ قابىلەتى مەن مۇمكىندىكتەرىنە بارىپ تىرەلەدى. ول قانداي قابىلەتتەر مەن مۇمكىندىكتەر؟ بۇل كريتەريلەرگە ءتىلدىڭ ورفوگرافيالىق ورنىقتىلىعى، ورپوەفيالىق قانىقتىعى، الىپبيلىك دەربەستىگى جانە تەرمينولوگيالىق تياناقتىلىعى جاتادى.

قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق ورنىقتىلىعىن قولعا العاندا ونىڭ ەگەمەن ەملەسى ءالى كۇنگە قالىپتاسپاعانىنا، بۇل جونىندە ورفوگرافيالىق تۇجىرىمداما زامان تالابىنا ساي كەلمەيتىندىگىنە جانە قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ەملەسى، ءتىپتى، ءوز تابيعاتىنا قايشى جايتكە دۋشار بولىپ جاتقانىنا كەزىگەمىز. بۇل پىكىردى مىسالمەن دايەكتەسەك، قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسى شەت تىلدەردىڭ ەملەسىنە تاۋەلدى ەكەندىگىن مىنا سوزدەردىڭ جازىلۋىنان كورەمىز: رۋمىنيا (بۇل ورىس ءتىلىنىڭ ەملەسىنەن الىنعاندىقتان، قازاقشا نۇسقاسى - رۋمىينيا بولماسا ۇرۋمەنيا نە رومانيا), مۋزىكا (قازاقشاسى - موزىيكا), رىنوك (رىينىك نە رىينوك), قاھار (قاحار), گاۋھار (گاۋحار), سەزد (سيەز) ت.س.س. وسىلايشا، دەنى دۇرىس تىلدەرگە ءتان جات سوزدەردى قورىتۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان قازاق ءتىلى گاستريتكە ۇشىراعان ناۋقاس سەكىلدى كىرمە سوزدەردى سول كۇيىندە اسقازانىنا توعىتا بەرگەن. ەگەر دە تىلىمىزگە جۇزدەگەن كىرمە سوزدەردىڭ ەنتەلەي ەنگەنىن جانە ولاردىڭ شەت تىلدەردىڭ ەملەسىنە باعىنعان كۇيىندە توعىتىلعانىن ەسكەرسەك، قازاق ءتىلىنىڭ ناعىز ەملەلىك گاستريتكە ۇشىراعانىن جوققا شىعارا المايمىز. دەمەك، قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق زاڭدىلىق تۇجىرىمداماسىن تۇبىرىمەن قايتا قاراۋ ماسەلەسى تۋىنداپ وتىر.

زامانىمىزدىڭ ايگىلى ەتنولينگۆيسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ «كراسوتا يازىكا ۆو منوگوم زاۆيسيت وت پيسمەننووگو وبرازا سلوۆا. پرينتسيپ «كاك پرويزنوسيتسيا، تاك ي زاپيسىۆاەتسيا» نايبولەە پولنو بىل ۆىدەرجان ۆ ريمسكوم پيسمە، ا يز سوۆرەمەننىح ەۆروپەيسكيح - پوجالۋي، تولكو ۆ رۋسسكوي كيريليتسە. ەتوت پرينتسيپ كاك گلاۆنايا تسەننوست الفاۆيتا دولجەن بىل بىت ۋناسلەدوۆان ي نوۆىمي پيسمەننوستيامي، ۆوزنيكشيمي نا بازە رۋسسكوگو...» («كازاحستانسكايا پراۆدا»، 13.03.1996)  دەي كەلىپ، قازىرگى ەملەمىزدىڭ پرينتسيپسىزدىگىن سىناپتى. بۇعان مىسال وتە كوپ، ماسەلەن، قازىر جازىلىپ جۇرگەن «ناۋرىز» ءسوزى 90 - جىلداردىڭ باسىندا «ناۋىرىز» تۇرىندە حاتتالاتىن، ال ءبىر «ى»-دان قۇتىلعاسىن ەكىنشىسىن ۇستاپ نە كەرەك دەگەن دە ساۋال تۋادى، سەبەبى، ونى «ناۋرز» دەپ تە قينالماي جازۋعا بولادى عوي. سوندا ورىستار ونى «ناۋرىيز»  دەمەي، سول كۇيىندە «ناۋرز» دەپ اتاپ-جازعان بولار ەدى.

قازاق ءتىلىنىڭ ەملەلىك گاستريت سىرقاتى ونىڭ ورپوەفيالىق قانىقتىعىنا زالال كەلتىرۋدە جانە ونىڭ شەت تىلدەردىڭ ورپوەفيالىق زاڭدىلىعىنىڭ قاپتاماسى (ۋپاكوۆكاسى) بولىپ وتىرعانىنا ورىس تىلىندەگى مىنا سوزدەردىڭ ورپوەفيالىق زاڭدىلىعى قازاق تىلىندە ءمىنى قۇراماستان «اعا» ءتىلدىڭ فونەتيكاسىنا باعىندىرىلىپ جۇرگەنى دالەل: بولگاريا، قازاقشا - بۇلعاريا بولىپ ايتىلىپ، جازىلۋى كەرەك بولسا دا، ءبىزدىڭ تەلە-راديوديكتورلار «بالگاريا» دەپ سايرايدى. ال، قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەس ونى «بالگاريا» دەپ جازبايتىنىمىز تۇسىنىكسىز. فونەتيكالىق كەكەشتىگى جاعىنان جوعارىدا ەملەسى كەلتىرىلگەن سوزدەردىڭ شىن مانىندە فونەتيكاسى دا ورىس ءتىلىنىڭ كۇيىن كۇيتتەپ كەلگەنىنە نازار اۋدارمايتىنىمىز اسا قورقىنىشتىلىعى سول، بۇل ءجايت بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا اينالىپ كەتكەن، بۇعان عالىمدار دا ءمان بەرمەۋى سودان. ال، شىن مانىندە ەكى ءتىلدىڭ فونەتيكاسىن مىنا مىسالداردان سالىستىرىپ كورەيىك: رۋمىنيا- ۇرۋمەنيا، بالگاريا-بۇلعاريا، مۋزىيكا-موزىيكا، رىينك-ىرىينك، سيەزد-سيەز ت.ت. ارينە، ءار ءتىلدىڭ ەملەسى مەن فونەتيكاسىنىڭ ءوز ارا قاتىسى وزىنشە قالىپتاسقان. الايدا، قازاق ءتىلىنىڭ جازىلۋى مەن ايتىلۋى جاعىنان ءبىر بىرىنە اسا جۋىق ءتىل ەكەندىگىمەن كوپتەگەن تىلدەردەن ايىرماشىلىعى بار. بۇل قاسيەت، نەگىزىنەن تۇركىتەكتى تىلدەرگە ءتان. ءتىلدىڭ اتالمىش قابىلەتىن فونەتيكا مەن ەملەنىڭ ءبىر بىرىنە دەگەن «عاشىقتىعى» دەپ بەينەلەۋگە بولادى. ءتىلدىڭ مۇنداي «ىڭكارلىك» قابىلەتى قالاي ايتىلسا، سولاي جازىلۋ مۇمكىندىگى بار ەبروپا تىلدەرىنىڭ ىشىندە نەمىس تىلىنە ءتان. بۇل جاعىنان العاندا «سەرىكتەسىنە سەنىمسىز تىلدەر» رەتىندە قازىرگى كەڭ قولدانىستاعى ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن تىلدەرىن ەرىكسىز اتايمىز، ويتكەنى، بۇلاردىڭ «ءىسى مەن ويى قابىسپايدى»، ياعني ايتىلۋى ءبىر باسقا، جازىلۋى ءبىر باسقا. ورىس ءتىلىنىڭ وسى «ەكى جۇزدىلىگىنە» ەرگەن قازاق ءتىلىنىڭ دە ەملەسى مەن فونەتيكاسى بىت-شىت بولۋدى باستان كەشۋدە. مىسال رەتىندە الساق، قازاقشا «موزىيكا» بولىپ ايتىلاتىن ءسوزدىڭ ورىسشا «مۋزىكا» تۇرىندە جازىلۋعا ەشبىر قاقىسى جوق. ءدال وسىلايشا، قازاق تىلىندە ايتىلاتىن تالاي كىرمە سوزدەردىڭ ترانسليتەرلىك قاسيەتتەرى قازاقى فونەتيكاعا يە بولعاندا قازاقشا جازىلعان بولار ەدى. الايدا، ساياسي سىقپىت تىلگە دە سىنالاي كىرگەندىكتەن، ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەرگە دە «كوزدىڭ قاراشىعىنداي قاراۋ» سەزىمى ەنگىزىلىپ، قازاقتار تىلدىك قۇلدىق بۇعاۋعا قالايشا مويىن ۇسىنعاندارىن وزدەرى دە بايقاماي قالعان. ەندى قازىر قازاقشا «موزىيكا» دەپ سويلەۋگە قورسىنۋ سەزىمى ابدەن سىڭگەن قازاقتار «مۋزىيكا» دەپ ايتپاۋدى ەرسى جانە ساۋاتسىزدىق كورەتىن حالعا جەتتى. وسىدان كەلىپ، لينگۆيستيكالىق نيگيليزمنىڭ  «حاۋىزىنا» قالاي سۇڭگىگەنىمىزدى شامالاۋعا بولادى.

ەگەر دە قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان لينگۆيستيكالىق قاۋقارى بار ەكەندىگىنە ءوزىمىز ءمان بەرىپ، وزگەنى مويىنداتقاندا ورىستاردىڭ تىلدەرىن بۇراپ، اعىلشىنشا سوزدەردى سول كۇيىندە ايتۋعا تىرىساتىنداي جاعداي قالىپتاسىپ، ءورىستىلدى باۋىرلارىمىز ولجاستى «الجاس»، وسپاندى «اسپان»، توقتاردى «تاحتار» دەمەگەن بولار ەدى.  الايدا، قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ الدىندا ءتىل ءۇشىن باستىسى ورپوەفيا ما، ورفوگرافيا ما دەگەن ماسەلەنى شەشىپ الۋ كەرەكتىگى تۋىنداپ وتىر. ەگەر باسىمدىق ورپوەفياعا بەرىلسە، وندا ەملە فونەتيكاعا باعىندىرىلىپ، كىرمە سوزدەردىڭ قازاقى ايتىلۋى قالاي بولسا، جازىلۋى دا تۇرىكشە سەكىلدى سولاي بولاتىن زاڭدىلىق قالىپتاسادى. ال كەرىسىنشە بولسا، وندا ءتىلدىڭ از دا بولسا كىرمە ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىنا باعىنۋ سيپاتى ساقتالماق، ماسەلەن، «پروبلەما» ءسوزى وسى كۇيىندە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەتەدى. ال، قازىر بۇل وسىلايشا جازىلعانىمەن، ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىمەن «پرابلەما» رەتىندە ايتىلىپ ءجۇر. بۇل جونىندەگى باس قاتىرۋ تىلگەرلەردىڭ ۇلەسىندە بولماق. ءسىرا، بۇل تاقىرىپتا ءبىر ەمەس، بىرنەشە كونفەرەنتسيا وتكىزۋ قاجەتتىگى تۋىندايتىن سەكىلدى.

شىن مانىندە جوعارىدا كەلتىرىلگەن تىلىمىزگە ەنگەن جاساندى وسالدىقتىڭ  بارلىعى دا قازاقتىلدى ورتانىڭ ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىمەن «جاتىپ-تۇراتىندىعىنان» تۋىنداپ جاتقان كورىنىس. قازىرعى قازاق ۇعىمىندا ورىس تىلىنەن اۋىتقۋ ساۋاتسىزدىق پەن مادەنيەتسىزدىك رەتىندە قابىلداناتىن قوعامدىق سانانىڭ ورنىققاندىعى وسى جايتتەرگە يتەرمەلەۋدە. بۇل قىزىل يمپەريا كەزىندەگى ۇلىورىستىق ءشوۆينيزمنىڭ سۇيەكتەن ءوتىپ، تىلگە سىڭگەن سىڭايى دەپ مويىندايتىن ۋاقىت الدە قاشان جەتتى. دەمەك، بۇل - ءتىل تاۋەلسىزدىگىنىڭ سانا بوستاندىعىنا بايلانىستى ەكەندىگىن تاعى ءبىر دايەكتەيتىن جاعداي. اسىرەسە، ءالى كۇنگە ورپوەفيالىق تۇجىرىم مەن كريتەريدىڭ جوقتىعى ءتىلدىڭ بۇل سالاسىن بارا-بارا تۇيىققا تىرەپ، ونى ءوز سيپاتىنان جۇرداي ەتۋى مۇمكىن.

قازاق ءتىلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جونىندە ايتقاندا، ونىڭ ورفوگرافيالىق تاۋەلدىلىگىن انىقتاۋعا تۋرا كەلەدى. قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق تاۋەلدىلىگى ونىڭ باسقا تىلدەرمەن قارىم-قاتىناسىنا قاجەتتى ترانسكريپتسيالىق  مۇمكىندىگىنىڭ سولايىمەن بەتىمەن جىبەرىلگەندىگىنەن كورىنىس تابۋدا. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ۇلتتىڭ قازاق اتاۋى اعىلشىن تىلىنە قازاق تىلىنەن ەمەس ورىس تىلىندەگى «كازاح» نۇسقاسىنان اۋدارىلۋدا; ال الەمدىك ساۋلەت ونەرىندە تەڭدەسى جوق قارۇي بولسا، «يۋرتادان» الىنىپ، اعىلشىنشا «yorta» اتالىپ ءجۇر. ونىڭ و باستا «قارۇي» اتالعانىن دا جۋىردا ءسوز ەتىپ ءجۇرمىز. ال، قازاقى توپونيميكاعا ورىس ءتىلى باسى-كوزىنە قاراماستان ۇستەمدىك ەتۋدە: جاعاسىندا قازاقستاننىڭ  استاناسى ورنالاسقان ەسىل وزەنى بارلىق  جەردە «يشيمگە» اينالىپ كەتكەن. ول قازىر الەمگە Ishim رەتىندە «ايگىلى».  ارينە، مۇنىڭ دۇرىستالۋىنا پوليتسيانىڭ قاجەتى جوق، بار بولعانى قازاق ءتىلىنىڭ تولىققاندى قۇزىرعا يە بولۋ كورىنىسى عانا تالاپ ەتىلەدى. ەگەر قازاق ءتىلىنىڭ الەمدەگى بارلىق تىلدەرمەن قاتىناسىنا ورىس ءتىلى دەلدال بولماسا، وندا الگى سوراقىلىقتار بولماس ەدى.

ەندى ورفوگرافيالىق تاۋەلدىلىككە قايتا ورالايىق. بۇل ماسەلە جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان ترانسكريپتسيالىق قاسيەتىن اشاتىن عىلىمي ەڭبەكتىڭ جوقتىعىنان بولار دەپ توپشىلايمىز. ونداي ەڭبەكتىڭ كەرەكتىگى مىنادا: قازاق ءتىلىنىڭ قاسيەتىن اياقاستى ەتپەي، ونى باسقا تىلدەرمەن تەڭ دارەجەدە قاتىناساتىنداي ترانسكريپتسيالىق قاعيداسى مەن سوزدىگىن جاساۋدىڭ قاجەتتىگىندە. بۇل پىكىر تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن قازىر ورىس تىلىنە اۋىسقان كەيبىر قازاق سوزدەرىنىڭ بارىنشا بۇرمالانىپ جۇرگەنىن ءسوز ەتۋگە بولادى. ماسەلەن، سەرىك - سەريك، بەرىك-بەريك بولىپ قازاق ءتىلىنىڭ ترانسكريپتسياسى قازاق ارىپتەرىنىڭ باسقا تىلدەگى ۇقساس ارىپتەرگە بالاما بولۋ مۇمكىندىگىنە نەگىزدەلگەن. كەلتىرىلگەن مىسال بويىنشا، ادەتتە قازاقتىڭ ءى ارىپىنە ورىستىڭ ي-ءى سايكەستەندىرىلىپ، ى-عا ورىستىڭ ىي-ى تاڭدالىپ ءجۇر، ال ءو-گە ورىستىڭ كەيدە و-سى, كەيدە ۋ الىنا قويادى. بىراق، بۇل تاجىريبە قازىردە سونشالىقتى ءتىل ءۇشىن ابىروي بولىپ تۇرعان جوق. الگى سەرىك پەن بەرىكتى - سەرك جانە بەرك رەتىندە ورىسشا ترانسكريپتسيالاساق، ول تۇپنۇسقاعا بارىنشا جاقىن بولار ەدى. بولماسا الماتىنى «الماتىي» دەگىزبەي-اق، ورىسشا المات نەمەسە الماتا دەۋگە بولار ەدى. ءسويتىپ، ەلدەگى ەڭ ءىرى قالا اتاۋى سونشالىقتى ساياسي سيپاتتانعان ونوماستيكالىق سۋبەكتىگە اينالماس ەدى. ەندى قازىر الماتى اعىلشىنشا ورىس ءتىلىنىڭ جەتەگىمەن «الماتىي» تۇرىندە ايتىلىپ، Almaty بولىپ جازىلۋدا. ال، توبىل وزەنىنىڭ اتاۋى «توبول» بولىپ كەتتى، مۇنى ەندى قازاقتىلدىلەر دە ءدال سولاي قابىلداي باستادى. بۇل - ورىس تىلىنە «توبىلدى» «توبل» تۇرىندە ترانسكريپتسيالاماۋدىڭ كەسىرى. قىسقاسى، قازاقتار وزدەرىنىڭ «لينگۆيستيكالىق ءوندىرىس» قابىلەتىنەن اجىراپ، قازاقى تىلدىك سانا ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان تولىق ءدۇبارا كۇيگە تۇسۋدە. مۇنىڭ شىن اتاۋى - لينگۆيستيكالىق قۇلدىق! تىلدىك ترانسكريپتسيانىڭ قاسيەتى سول - بالامالاۋعا جاتقىزىلعان ءسوزدى ءبىر ءتىلدىڭ تالعاجاۋى ەتپەي، ەكى ءتىلدىڭ دە مۇمكىندىگىن تەڭ قولدانۋعا ىقتيمال جاسايتىن پروتسەسس.

قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق تاۋەلدىلىگى ونىڭ الىپبيلىك تاۋەلدىلىگىنەن تۋىنداپ كەتكەن جايت. سول تاۋەلدىلىك كەسىرىنەن قازاق تىلىنە ورىس ءتىلىنىڭ كالكاسى (سۇلباسى) رەتىندە قاراۋ ورىستاردان قازىر قازاقتاردىڭ وزدەرىنە اۋىسىپ وتىر. مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىنا وراي «بەيبىتشىلىك» ءسوزىن ءوز زاڭدىلىعىنا ساي «بەيبتشلك» دەپ جازعاندا، ترانسكريپتسيا دا ورىسشا بەيبتشلك رەتىندە، قازاقى نۇسقاعا (ايتىلۋى دا، جازىلۋى دا) بارىنشا جاقىنداعان بولار ەدى. ال وسى ءسوزدىڭ ءتۇبىرى «بەيبت» رەتىندە ناعىز قازاقى جازىلعاندا، ونىڭ باسقا تىلدەرگە  قوتارىلۋى («اۋدارىلۋى» دەگەننەن گورى دۇرىسى وسى) دا ءارى وڭاي، ءارى قيىندىقسىز بولعان بولار ەدى. قىسقاسى، بۇل سالادا قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىن تۇبىرىمەن قايتا قاراۋ قاجەتتىگىنىڭ سۇلباسى قىلتيۋدا. ارينە، ءبىر قاراعاندا «بەيبىتتى» نەگە «ءى» ءارپىن جۇلىپ تاستاپ جازۋىمىز كەرەك دەگەن ساۋال تۋىنداۋى مۇمكىن. وعان جاۋاپ: قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك (سينگورمونيزم) زاڭى. ياعني، «بەي» دەگەن جىڭىشكە بۋىنعا نە جالعانسا دا جىڭىشكە بولاتىنى قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىندا جازىلعان، ەندەشە ونى جىڭىشكە داۋىستى دىبىسپەن كورسەتۋ - ارتىق اۋرە، ويتكەنى، دەنى دۇرىس قازاق «بەيبىت» ءسوزىن «ءى» ءارىپىسىز دە «بەيبىت» دەمەستەن، العى نۇسقامەن ايتادى. ودان ءارى «شىلىك» ماسەلەسى دە ءدال وسىلايشا «شلك» تۇرىندە شەشىلەتىن شارۋا! «نو ۆوت ۋجە بولشە پولۋۆەكە كازاحي زاپيسىۆايۋت منوگيە سلوۆا نە تاك، كاك پرويزنوسيات. پرويزنوسيم اۋل، اۋز، اۋر، باۋر، قاۋن، جاۋن،  ا زاپيسىۆاەم اۋىر، اۋىز، اۋىر، باۋىر، قاۋىن، جاۋىن...» - دەۋى و.سۇلەيمەنوۆتىڭ ورىندى («كازاحستانسكايا پراۆدا»، 13.03.1996). ءسويتىپ، تىلىمىزدەگى وڭدى-سولدى جازىلىپ جۇرگەن «ءى» مەن «ى» ارىپتەرىنىڭ وزدەرىنە ءتان ورنى بەلگىلەنبەگەندىكتەن، سالماق ەملەگە تۇسۋدە.

قازاق ءتىلىنىڭ الىپبيلىك دەربەستىگى ونىڭ وزىنە ءتان ەمەس ارتىق دىبىستاردى ەنگىزىپ، سوعان سايكەس ارىپتەردى قابىلداۋدان تۋىپ وتىرعان «42 ارىپتىك اۋرۋ» ماسەلەسىنە مالتىعىپ وتىرعانى قازىر ەشكىمدى دە تاڭ قالدىرمايدى. وكىنىشتىسى سول، قازاقتىلدى ورتا ءالى كۇنگە ءالىپبي ماسەلەسى مەن حارىپ پروبلەماسىن شاتاستىرىپ كەلە جاتقانى. قازاق ءالىپبيى حارىپ ماسەلەسىنەن دە سونشالىقتى وزەكتى ەكەندىگى قازىرعى قازاق لينگۆيستيكاسىنىڭ  ماڭىزدى تاقىرىبىنا اينالماي وتىرعاندىعى وزەك ورتەر جاعداي. ازىرگە قازاق ءتىلى وزىنە ءتان ەمەس الىپبيگە يە بولىپ وتىرعاندىعى ءتىل عىلىمىنىڭ زەرتتەۋ نىسانىنا تياناقتى تۇردە اينالۋدىڭ ورنىنا جەكەلەگەن عالىمدار مەن پىكىرتالاستىڭ عانا تالعاجاۋى دەڭگەيىنەن ءارى اسپاۋدا. بۇعان بارلىق كوزقاراستى جۇمىلدىرىپ، ناقتى شەشىم قابىلدايتىن ۋاقىت جەتىپ، ءتىلدىڭ ەگەمەندىگىن ويلايتىن مەرزىم بىتۋگە اينالدى. سەبەبى، ءتىل تولىققاندى مەملەكەتتىك قولدانىسقا تۇسپەي تۇرىپ، ونىڭ وسال تۇستارى جوندەلمەسە، جاپپاي قولدانىسقا تۇسكەن ءتىلدى جولايى تۇزەتۋگە كىرىسۋ جارتىلاي قۇلاعان عيماراتتى ودان ءارى تۇرعىزا سالۋمەن بىردەي.

قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگيالىق تياناقسىزدىعى ءتىل سالاسىنداعى قازىرعى شارالارىمىز بەن ارەكەتتەرىمىزدىڭ جۇيەسىزدىگىنەن تۋىنداۋدا. تەرميننىڭ قازاقىلانۋى ءتىل پروتسەسىنىڭ تابيعي تۇردەگى جاڭارۋ پروتسەسىمەن  ساباقتاسىپ جاتۋى كەرەك، قازىرعى كەزدە بۇعان زورلاپ كىرىسۋ مەن جاساندىلىق ءتان بولىپ وتىر. بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءتىلدىڭ قازىرعى تەرميندەنۋ پروتسەسىنە نازار اۋدارايىق. بىرىنشىدەن، تەرميندى قازاقشالاۋدىڭ تۇجىرىمداماسى مەن كريتەريى جوق: قاي تەرميندى قاشان، نەگە، قالاي قازاقشالاۋ كەرەك جانە جاڭا بالامانى قالاي تىلگە ەنگىزۋ كەرەك دەگەن سامساعان ساۋالدار سول كۇيىندە جاۋاپسىز قالۋدا. وسىنىڭ كەسىرىنەن قازاقشالانۋعا جاتپايتىن تەرميندەر زورلىققا ۇشىرادى، مىسالى، پروگراممانى «باعدارلاما» دەپ ەنگىزۋ ارقىلى 5-6 ماعىنانى بەرەتىن حالىقارالىق تەرميندى قارابايىرلادىق. شىن مانىندە «باعدارلاما» ءسوزى «وريەنتيروۆكانىڭ» (وريەنتير - باعدار) تاپتىرماس بالاماسى بولاتىن. وسىلايشا، قازاق ءتىلىن تەرميندەۋ ەمەس، كوپ جاعدايدا «تەرمين ءتۇتۋ» ارەكەتىنە جول اشىلۋدا. ەكىنشىدەن، تەرمين قازاقشالاۋ كەز كەلگەن قازاقتىڭ كوزىنە تۇسكەن تەرميندى «سيراقتان ۇستاپ» كىرىسۋ ارەكەتىمەن كورىنۋدە. بۇل تەرميندى ويىنعا اينالدىرعانمەن پاراپار. ءارى-بەرىدەن سوڭ بۇل ءتىلدى دامىتۋعا بىرجاقتى تۇردە، لينگۆيستيكالىق تالاپقا ساي ەمەس، جاناشىرلىق دەڭگەيىندە عانا كىرىسۋ. ال، ءتىل ومىردە سونشالىقتى جاساندى تۇردە تۋىپ، دامىعان ەمەس، كەز كەلگەن پروتسەسس شىنايى بولعاندا عانا ناتيجەلى، ال ءبىزدىڭ لينگۆيستەرىمىز بەن ءتىل جاناشىرلارى وتىرىپ الىپ، قازاقتىلدى تەرميندەردى بالالاتۋدا، ال، ونىڭ ومىرگە ءسىڭىسۋى قانشالىقتى، سىڭىسكەن كۇننىڭ وزىندە ونىڭ تىلگە زالالى جوق پا دەگەن ماسەلەگە باس قاتىرماۋ - قاتەرلى قۇبىلىس! ەگەر ءاربىر ءسوز ءتىلدىڭ جاسۋشاسى (كلەتكاسى) ەكەنىن ەسكەرسەك، سوزدەردى جاۋاپسىز تۇردە «ماعىنالاۋ» ارقىلى تىلگە «ۆيرۋس كىرگىزۋ» قاۋپى تۋىنداۋدا. ونى «پروگرامماعا» بايلانىستى ايتتىق، ءتىپتى، تىلىمىزگە كەزىندە جۇيەسىز ەنگىزىلگەن «ۆراچ» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە ءسىڭىپ كەتكەن «دارىگەر» تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. «دارىگەر» شىن مانىندە «اپتەكاردىڭ» بالاماسى-تۇعىن، ەندى ونى قالايشا قازاقشالايمىز دەگەندەي تۇيىققا تىرەلدىك، ويتكەنى، كەزىندە «ۆراچتى» «داۋاگەرمەن» قينالماي - اق ايىرباستاۋعا بولاتىن ەدى. ۇشىنشىدەن، قازاق تەرمينىن قالىپتاستىرۋعا «ەڭكەيگەن بالادان ەڭبەكتەگەن قارياعا» دەيىن كىرىسىپ كەتكەن جايىمىز بار. ەندى، «حابار» تەلەارناسىنداعى «ءتىل» حابارىنىڭ اپتا سايىن تەرمين ماسەلەسىن قولعا الۋى، لينگۆيستيكانى بىلاي قويعاندا تەلەحاباردىڭ توك-شوۋ اتالاتىن جانرىنىڭ تابيعاتىنا قايشى عوي. توك-شوۋدىڭ ماقساتى ماسەلەنى شەشۋ ەمەس، قوعامعا وي تاستاۋ عانا، ويتكەنى، باس-اياعى 30-40 مينوتتە قانداي سارابدال ساراپشى بولسا دا، ماسەلەنىڭ شەشۋىن تابا المايدى، تاپقان كۇننىڭ وزىندە ول ءدۇدامال نارسە. تەرميننىڭ ەڭ اۋەلى لينگۆيستيكالىق ەمەس، عىلىمي تۋىندى ەكەنىن ەسكەرسەك، ەشبىر عىلىم توك-شوۋ ارقىلى جاڭالىق جاسامايدى، ول كوپشىلىكتىڭ تالقىلاۋ وبەكتىسىنە ەمەس، عىلىمي تالداۋ وبەكتىسىنە اينالۋى ءتيىس ەدى. ونىڭ ۇستىنە، ءتىلدىڭ تەرمين سەكىلدى اسا كۇردەلى سالاسىنىڭ ماسەلەسىن شەشۋدە الدىن الا ازىرلىكپەن كىرىسەتىن ساراپتامالىق  جاريالانىمدار مەن باياندامالار عانا قابىلەتتى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان تەلەحابار شىن مانىندە تەرميندى قازاقشالاۋدى ويىنعا اينالدىرۋ سەكىلدى قىنجىلىستى اسەر قالدىرادى. وسى حاباردىڭ نەگىزىندە مۇنى تۇسىنبەيتىندەر باس سالىپ، الگى «قازاقشالانعان» تەرميندەردى قولدانىسقا تۇسىرۋگە اسىعاتىنى بولماسا كەز كەلگەن قازاقشا بىلەم دەگەن ادامنىڭ تەرمينولوگ «بولىپ كەتۋىن» تۋدىراتىن قاتەردى ەسكەرسەك، توبەقۇيقا شىمىرلايدى. بۇل ارەكەت م.شاحانوۆتىڭ اڭىزىنداعى ءوسىپ كەتتىگە بالاپ، حان قىرانىنىڭ  تىرناقتارىن قىرقىپ تاستاعان كەمپىردىڭ «قايىرىمى» بولسا - قايتەمىز؟

بۇعان قوسا، مەمتەرمينكومنىڭ بەكىتىپ جاتقان تەرميندەرى دە داۋ تۋعىزىپ جاتقانى تاعى بەلگىلى، ويتكەنى، تەرميندى قازاقشالاۋ پروتسەسى سونشالىقتى تار اۋقىمدا جۇرگىزىلىپ، اتالمىش پروتسەسس بەلگىلى ءبىر توپتىڭ «مىندەتىنە» اينالىپ كەتكەن. دۇنيە جۇزىندە ساناۋلى توپتىڭ ءبۇتىن ءبىر ۇلت ءتىلىن جەتىلدىرۋدى بۇلايشا قولعا العان تاپ مۇنداي مىسالى جوق.  شىن مانىندە تەرمينكوم تەرميندى قابىلداۋ جونىندە شەشىم قابىلدايتىن ورگان بولاتىنداي ەشبىر وبەكتيۆتى جانە تىڭعىلىقتى زاڭدى جاعداي جوق. سەبەبى، تەرميندى قازاقشالاۋدىڭ ءۇستىرتىن العاندا تومەندەگىدەي قيسىندى تالاپتارى بولۋى كەرەك:

- بەلگىلى ءبىر تەرميندى قازاقشاعا اۋدارۋدىڭ سونشالىقتى قاجەتتىلىگى (تەرميندى ءتىل شۇبارلاماۋ ءۇشىن اۋدارۋ سونشالىقتى دۇرىس قاجەتتىلىك ەمەس);

- تەرميندى قازاقشاعا اۋدارۋعا تاپسىرىس جاساعان تاراپتىڭ بولۋى جانە ونىڭ قازاقشالاۋعا باستان اياق قاتىسۋى (ايتالىق، اسپازدار قوعامى، ادىلەت مينيسترلىگى، پروكۋراتۋرا، پارلامەنت اپپاراتى ت. ت. بولماسا سول تاراپتاعى مامانداردىڭ قاتىسى);

- تەرميندى قازاقشاعا اۋدارۋ پروتسەسىنىڭ باسىلىمدىق نۇسقا تۇرىندە جاريالانۋى (بۇعان قۇرال رەتىندە، ماسەلەن، «تەرمينولوگيالىق جارشى» تاڭدالۋى مۇمكىن);

- الدىن الا تەرميننىڭ ناقتى تۇسىندىرمەسىنىڭ جاريا بولۋى (كوبىنە، تەرمين قازاقشالاۋ، الگى تەرميننىڭ تۇپكى ماعىناسىن توپشىلاۋدان باستالىپ جاتاتىنى بار);

- تاعايىندالعان باسىلىمدا ۇسىنىلعان ءاربىر بالامانىڭ اۆتورىنىڭ، ونىڭ بالامانى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەستىگى مەن تەرميننىڭ بالاماسى بولۋعا جارايتىندىعىنا قاجەتتى دايەگىنىڭ جاريالانۋى;

- بالامالاردىڭ كوپشىلىكپەن جان-جاقتى تالقىلانۋى;

- تەرمينكومنىڭ ەڭ جارامدى دەگەن نۇسقانى تاپسىرىس جاساۋشىنىڭ قۇپتاۋىمەن سىناق مەرزىمىنە (ايتالىق، 3 ايعا) جونەلتۋى;

- سىناق مەرزىمىندە ايتارلىقتاي دايەكتى قارسىلىق جوق بولعان جاعدايدا، بالامانى تاپسىرىس جاساۋشىمەن بىرگە بەكىتۋ;

- بەكىتىلگەن بالامانى ارنايى تەرمينولوگيالىق سوزدىككە ەنگىزۋ. ال، شىندىعىن ايتساق، تەرميندەر عىلىمي ءتىل ارقىلى قالىپتاسىپ وتىرادى، قازاق تىلىندەگى عىلىمي ءتىلدىڭ دامىماعاندىعىن تەرمين ماسەلەسىنەن دە كورۋگە بولادى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسىنداي جۇيەلى تۇردە داۋلاسۋعا جەلەۋ بولمايتىنداي پروتسەسكە ۇلاسقان جاعداي عانا ناعىز قازاقى تەرميندەر تۋعىزادى جانە ومىرگە داۋسىز جولداما الادى. ءدال وسىلايشا، ءسوز بولعان ءتىل سالالارىنىڭ باسقا دا ماسەلەرى بويىنشا جۇمىستانعان ءجون بولار ەدى. ويتكەنى، ءتىل - جالپىحالىقتىق سيپاتقا يە ءارى كيەلى رۋحاني اعزا، وعان ۆيرۋس جۇقتىرۋدان اباي بولعان ابزال. قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينى سالالىق مامانداردان گورى ءتىل جاناشىرلارىنىڭ بىلەك سىبانىپ كىرىسۋى ارقىلى جۇرۋدە. ال، الگى عىلىمي تەرميندەر ەڭ ءبىرىنشى جاناشىرلارعا ەمەس، سول سالانىڭ ماماندارىنا قاجەت ەكەنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ قاتىسىنسىز نەمەسە ولاردىڭ قارسىلىعىن ەلەمەۋ ءتىلدى قورلاۋدىڭ قازىرگى زامانعى كورىنىسى دەپ باعالاعان ءجون. ەڭ دۇرىسى، تەرمينولوگيا سالاسىمەن اينالىساتىن ارنايى ينستيتۋت بولماسا باسقالاي عىلىمي قۇرىلىم قۇرسا دا كوپتىك ەتپەيدى.

«اباي-اقپارات»