قىتاي ىقپالى، قىتاي ۇرەيى، قىتاي مودەلى دەگەندەر قازىر الەمدە ەڭ ءجيى تالقىلاناتىن تاقىرىپقا ايلانعان. قىرىق جىل قارقىندى دامىپ، ەكونوميكالىق ءوسىم مەن حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن تۇزەۋدە، دۇنيەجۇزىلىك نارىققا تاۋار ۇسىنۋ مەن قارجى جەتكىزۋدە ايتاقالسىن جەتىستىكتەرگە جەتكەن قىتاي، توراعا سي بيلىككە كەلگەلى الەمدىك اڭگىمەلەردە “ايتارى بارىن” اشىق بىلدىرە باستادى. بار اڭگىممە “تاڭعاجايىپ” دەلىنەتىن ەكونوميكالىق وسىمنەن باستاۋ الادى. قىرىق جىل بويى ورتاشا 9.6%-تىك قارقىنمەن وسكەن قىتايدىڭ ءجىو 2011 جىلى الەمدەگى ەكىنشى ورىنعا مىقتاپ جايعاستى. ونىڭ باسقالاي الەۋەتتىك كورسەتكىشتەرى دە جەرشارىنداعى بىرىنشىلىكتەردى باعىندىردى.

مىسالى، ول الەمدەگى ەڭ ءىرى ەكسپورت-يمپورت ەلى، ەڭ ءىرى تاۋار ەكسپورتتاۋشى ەل، ەڭ ءىرى ۆاليۋتالىق قور يەلەنۋشى ەل، ەڭ ءىرى ءوندىرۋشى-وڭلەۋشى ەل، تاعىسىن تاعىلار. بۇل ءوز كەزەگىندە قىتايعا، اتاپ ايتقاندا، قىتاي بيلىگىنە سەنىم بەردى، رۋح بەردى جانە جەلىك بەردى.

ارى قاراي، “قىتاي ارمانى” يدەياسى كوتەرىلدى، ازيا ينفراقۇرىلىمدى ينۆەستيتسيالاۋ بانكى قۇرىلدى، ء“بىر بەلدەۋ-ءبىر جول” ستراتەگياسى جاريالاندى، جىبەك جولى قورى جاساقتالدى، دەننەن كەيىنگى مەزگىلدە بۇلجىماس ۇستانىم بولىپ كەلگەن “اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باساتىن” ديپلوموتيالىق ستراتەگيا “ارىنداپ ىقپال جاساۋ” ستراتەگياسىمەن الماستىرىلدى...

اتاي كەتەرلىگى، بۇل باستامالار اۋەلگىدە الەمدىك قاۋىمداستىق تاراپىنان يگى نىشان رەتىندە جىلى قابىلداندى جانە رەتىمەن ءام قىتاي ءۇشىن ءساتتى دەرلىك جولعا قويىلا باستادى. وسىدان قۋاتتانعان جانە ەكونوميكالىق الەۋەتىنە بەكەم سەنگەن قىتاي الەمدىك كوشباسشىلىقتان دامەسى بارىن اشىق اڭعارتتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بەرگى اقش باسشىلىعىمەن جاساقتالعان حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن، ونىڭ تەك امەريكانىڭ عانا ىڭعايىنا جۇمىس جاساپ جاتقاندىعىن، ونىڭ ازىرگى ەلارالىق قاتىناستاردى رەتتەۋدە قول بولماي قالعاندىعىن العا تارتىپ، وسىناۋ “سىڭارجاق” جۇيەدەن باس تارتىپ، كوز الداعى حالىقارالىق بايلانىستاردى “ادامزاتتىڭ تاعدىرلاستىق قاۋىمداستىعى” تۇرعىسىنان قايتا قاراۋدى، ازىرگى رەال جاعدايعا سايكەسەتىن ءام بارشاعا بىردەي پايدالى “جاڭاشا سىيپاتتى حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىن” ەنگىزۋدى ۇسىندى. دەمەك، ول قازىرگى رەجيمگە باعىنۋشىدان جاڭا رەجيم جاساقتاپ، سونىڭ ەرەجەلەرىن بەكىتۋشى بولۋعا نيەتتى ەكەندىگىن پاش ەتتى.

ال بۇل باستامالار مەن ارەكەتتەردىڭ يدەولوگيالىق-تەوريالىق قاينار بۇلاعى-رەفورماتور دەننىڭ قىتايلىق وزگەشەلىككە يە سوتسياليزم تەورياسى بولاتىن. ونىڭ ءمانى  سوتسياليزم ۇستىندارىن بايىرعى قاتىپ-سەمگەن ماركسيزم قاعيداتتارى قالپىندا قابىلداماي، ونى قىتاي ءومىرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قابىستىرا جانە وعان نارىقتىق قاعيداتتاردى ۇستەي پايدالانۋ بولىپ تابىلادى. وسى يدەولوگيانىڭ جەتەگىندە ەڭسەرىلگەن ايتۋعا تۇرارلىق  جەتىستىكتەر جايلى دامۋدىڭ “قىتايلىق تاجىريبەسى”، “قىتايلىق جولى”، “قىتايلىق مودەلى” دەيتىن ۇعىمدار پايدا بولعان. كوپتەگەن دامۋشى ەلدەر قىتاي تاجىريبەسىن ەنگىزۋگە ۇمتىلىسىن بايقاتىپ، دامىعان ەلدەر دە ايقارا اشىلعان قىتاي نارىعىنا مۇددەلەلىك تۇرعىسىنان دەن قويعان-دى.

مىنە بۇلار قىتاي بيلىگىنە مىناداي سەنىم ۇيالاتتى: سوتسياليزم يدەولوگيالارىنان باس تارتپاي-اق نارىقتىق قاتىناستاردى يگەرۋگە جانە قالىپتاستىرۋعا بولادى، قىتاي ادامزاتتىڭ دامۋى مەن وسىزاماندانۋىنىڭ اسپەتتەلىپ كەلگەن باتىستىق ۇلگىسىنەن تىڭ ءام ونىمەن پاراللەل جاڭا جولىن اشتى!

ارى قاراي بيلىكتىڭ وسى تانىمىن تاپسىرلەپ، سەنىمىن بەكەمدەيتىن نەشە ءتۇرلى دالەلدەر مەن دايەكتەر، نەگىزدەمەلەر مەن تەوريالار جارىسا قاۋاشاق اشتى. دامۋدىڭ قىتايلىق جولىنىڭ سىرىن ءداستۇرلى ەكونوميا تەوريالارىنان ادا ادىستەمەمەن تۇسىندىرەتىن الابوتەن جاڭاشا ەكونوميكالىق تەوريا “تاپقىرلاۋىمىز”(؟) كەرەك دەيتىن; ادامزات دامۋىنىڭ قىتايلىق داۋىرگە اياق باسقاندىعىن دارىپتەيتىن; ەلدىڭ امەريكادان بارلىق جاعىنان وزىپ كەتكەندىگىمەن سۇيىنشىلەيتىن; ەكونوميكالىق ومىردە تۋىنداعان كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ءبارىن نارىقتىق رەتتەۋگە جىبەرۋدەن كورەتىن; ايتا بەرسەڭىز، ەلدەگى قارتايۋ ۇدەرىسىنىڭ تۋدى جوسپارلاۋ ساياساتىنىڭ جەمىسى ساناپ، دەن رەفورمالارىنان ىلىك ىزدەيتىن; ت.ب. وسى سارىنداعى دايەكتەر مەن دارىپتەمەلەر، ءالاۋايلار مەن ءافسانالار قاپتاپ كەتتى! بۇل ونسىزدا باعىتىنان اينىعالى تۇرعان بيلىككە دەم بەردى. ءسوز جۇزىندە رەفورماشىلدىق باعىتتان اۋىتقىماۋ مەن ەسىكتىڭ بۇرىنعىدان دا ايقارا اشىلاتىندىعى، ەكونوميكانىڭ عالامدانۋ ۇدەرىسىنە ونان ارى كىرىسۋ نيەتى قايتالاي ەسكەرتىلگەنىمەن، قازىرگى ۇستانىمداعى يدەولوگيا ەلدى سولشىلدىق باعىتقا بۇرىپ بارادى.

وسىندايدا ەلدى كورىپ تۇرىپ قۇردىمعا جىبەرۋدى قالامايتىن مەملەكەتشىلدەر شىر-پىر بولۋدا. ەلدەگى بارلىق جەتىستىكتەردىڭ تەك تاباندى ءام تولاسسىز رەفورمالار مەن الەمدىك قاۋىمداستىققا جاتىرقاماي كىرىگۋدىڭ ناتيجەسى ەكەندىگىن; تابىس اتاۋلى بولسا، ونىڭ تەك قانا الەمي تاجىريبەدە نەشە عاسىرلىق سىننان وتكەن نارىقتىق رەتتەۋلەردى ەنگىزۋدىڭ جەمىسى ەكەندىگىن; قوعامدىق قايشىلىقتاردىڭ شەگىنە جەتىپ، رەفورمالاۋدى قايتا باستاۋدىڭ كەزەك كۇتتىرمەستىگىن; ءجىو بويىنشا جەرشارىنداعى ەكىنشى ورىنعا شىعۋدىڭ ەل الەۋەتىنىڭ بارلىق جاعىنان ەكىنشى ورىنعا جايعاسقاندىعىنان دەرەك بەرمەيتىنىن; جالاڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردىڭ ەلدىڭ قوردالى قۋاتىنىڭ امەريكامەن ىيىق تىرەسۋگە جەتكەندىگىن قۋاتتاۋعا جەتكىلىكسىز ەكەندىگىن; ەلدەرىنىڭ الەمگە جەتەكشىلىك ەتۋدىڭ شارتتارىنان اتىمەن الشاق جاتقاندىعىن دالەلدەپ ءتۇسىندىرىپ، وتاندى ءسۇيۋدىڭ قۇر داڭعازاعا قۇرىلعان فورماتىنان باس تارتۋعا شاقىرعان ىزگى تىلەكتى، شىنايى جاناشىر زيالى قاۋىم مەن ۇلت پاتريوتتارىنىڭ جانايقايى جاڭعىرۋدا.

كوز الداعى قىتاي قوعامىندا ساياسي تۇرعىدا كومپارتيا بيلىگىنىڭ قوعامدىق ءومىردىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا دەيىنگى ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ مەن رەفورماشىل جىلدار جىلت ەتكەن دەموكراتيا مەن ەركىندىك ۇشقىندارىن ءسوندىرىپ الماۋعا دەگەن ۇمتىلىستىڭ ارپالىسى، ەكونوميكالىق تۇرعىدا ومىرگە دەندەي كىرگەن نارىقتىق رەتتەۋ قۇرالدارىن ونان ارى جەتىلدىرۋ مەن ەكونوميكالىق الاڭدا مەملەكەتتىڭ ءرولىن ارتتىرۋعا بولعان ۇمتىلىستىڭ كەرەعارلىعى، يدەولوگيا شەبىندە كومپارتيالىق بيلىكتىڭ ءداستۇرلى ۇلگىسىن قايتا ءتىرىلتۋ مەن ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق ۇستىنداردى قۇردىمعا جىبەرىپ الماۋدىڭ تەكەتىرەسى، بۇقارالىق ومىردە كومپارتياعا كوزسىز تابىنۋ مەن باتىستىق ءومىر سالتىنا اڭسارلىقتىڭ تايتالاسى قيانكەسكى ءجۇرىپ جاتىر. قىسقاسى، جەرشارى جان سانىنىڭ شيرەگىن ۇستايتىن، الەمدىك ەكونوميكالىق وسىمگە ۇلەستىلىگى 30%-كە جەتكەن، حالىقارالىق الاڭدا دامۋشى ەلدەردىڭ ءسوزۇستارى ەسەبىندەگى الىپ ەل جول ايىرىعىندا تۇر.

مۇحامەدحان قوناربايتەگى

Abai.kz