«ۇلتشىلمىن» دەگەن ءسوزدى اۋىزعا الا قالساڭ كوك ەسەككە تەرىس مىنگىزەتىن، نە ات تونىن الا قاشاتىنداردىڭ قاراسى كوپ. ءتىپتى، «ۇلتجاندىمىن» دەگەنىڭ ءجون دەپ تۇزەتۋ ەنگىزىپ، قالىپتاسىپ قالعان قاساڭ تۇسىنىكتى سەنىڭ ساناڭا دا سىڭىرگىسى كەلەتىندەر تابىلادى. قازاقتىڭ تەكتىك تۇقىمىن قۇرتۋعا بار كۇشىن سالعان، اقىل-وي قۋاتىن وتارلاپ، بەتىندەگى قايماعىن سىپىرىپ الۋعا تىرىسقان كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ ءبىزدىڭ سانامىزعا ەككەن 70 جىلدىق ۋىتىنىڭ «جەمىسى» ەدى بۇل. ال ۇلتتىق يدەيامىزدىڭ تەمىرقازىعى سانالعان، مۇقىم قازاقتىڭ ازاتتىعى جولىندا قايراتكەرلىك تانىتقان الاش ارىستارى بۇل ءسوزدى قولداندى ما؟ دەرەككە قۇرىق سالايىق.

«قازاق» گازەتىنىڭ 1915 جىلعى سانىندا ج.تىلەۋليننىڭ «ۇلتشىل جىگىت» دەگەن اتپەن ماقالاسى جارىق كورەدى. ماقالادا ءوزى دە ءبىلىم الىپ ءارى ۋفا مەن ترويتسكىدەن مۇعالىمدەر الدىرتىپ بالالاردى وقىتپاق بولعان احمەت جانتالينگە قاتىستى: «احمەت كوكشەتاۋ ءھام قىزىلجار – ەكى ۋەزدە – ۇلت قامىنا قايعىرعان ءبىرىنشى ادام»، - دەپ كورسەتەدى. ۇرپاعىمىز ساۋاتتى بولسىن دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەگەن احمەتتى نەگە «الاش» پارتياسىنىڭ وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى جۇماعالي تىلەۋلين «ۇلتشىل» دەپ ايتىپ وتىر؟! ءبىر بۇل ەمەس. حح عاسىردا جارىق كورگەن كوپتەگەن ماقالالاردان تۇلعانىڭ جەكە قاسيەتىن سيپاتتاۋدا «ۇلتشىل» ۇعىمىنىڭ جاعىمدى ماعىنادا قولدانىلعانىن، ءتىپتى، وزگەلەردەن دارالاپ تۇرار ارتىقشىلىق ىسپەتتى بولعانىن بايقايمىز.

ءدال وسى گازەتتە جارىق كورگەن «الاش پارتياسى اتىنان ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە اتالعان دەپۋتاتتار» اتتى حاتتامادا سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىنان ۇمىتكەر رەتىندە ۇسىنىلعانداردىڭ قاتارىنان حالەل عابباسوۆتى: «حالەل ستۋدەنت كۇندە-اق ۇلتشىل، جيناعان ءبىلىم قازىناسىن حالىققا تاراتۋدى وزىنە بورىش ساناعان ءھام سول پىكىرىن ىسپەن كورسەتە باستاعان قازاقتىڭ ءۇمىتتى ۇلى»، - دەپ سيپاتتايدى. ال وسى وبلىستان دەپۋتاتتىققا وتكەن اسىلبەك سەيىتوۆكە: «...جاس دوكتور، قىز مىنەزدى، اق قاعازدان اق، ۇلتشىل جاس»، - دەپ باعا بەرگەن. «ۇلتشىل» دەپ كورسەتىلگەندەردىڭ ىشىندە فەلدشەر، «قازاق» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ەسەپتى بولعان جۇماعالي تىلەۋلين، احمەتجان قوزىباعاروۆ، مۇعالىم ابىكەي ساتباەۆ، فەلدشەر احمەت رايىمبەكوۆ، وبلىستىق قازاق كوميتەتىندە ىستەگەن عابيدوللا الىبەكوۆ، دارىگەر عايسى قاشقىمباەۆ تا بار. الدە، باسىڭدا نوقتا، تىرسەگىڭدە تۇساۋ جوق بوستاندىق ءۇشىن جانىن ساۋداعا سالعان الاش زيالىلارىنىڭ بۇل ءسوزدى قولدانۋىندا وزگەشەلىك بولدى ما؟ حح عاسىردا وڭ كوزقاراسقا يە بولعان بۇل ءسوزدىڭ ءححى عاسىردا «ءوز ۇلتىڭنان وزگە ۇلتتى تومەن ساناۋ» ماعىناسىن بەرىپ، ءوڭى تەرىس اينالعانى قالاي؟

«الاش اقيىقتارى» جيناعىندا دا ءمانان تۇرعانبايدىڭ «ۇلتشىلدىق» اتتى ماقالاسى باسىلعان بولاتىن. ەندى وسى ماقالاداعى «ۇلتشىلدىق» ۇعىمىنا توقتالساق. ول: «...ۇلتشىلداردىڭ ماقساتى ءاربىر ۇلتتارعا مادەنيەت كىرگىزىپ، باقىت تاڭىنىڭ اتۋىنا سەبەپشى بولماق. مادەنيەت كۇشەيگەن سوڭ وزدەرى-اق كىسىشىلدىك پىكىرىن تاۋىپ الادى. ۇلتشىلدار ءار جۇرتتى شيەلەنىستىرىپ، قىرىلىستىرۋ، ءوز ۇلتى ءۇشىن باسقالاردى قۇربان قىلۋ دەگەن ويدان جىراق»، - دەيدى. بىراق، وسىنداي سونى پىكىرلەردىڭ بولعانىنا قاراماستان حح عاسىردىڭ ءى جارتىسى قازاق ءۇشىن اسا قيىن ءارى قىسىلتاياڭ كەزەڭ بولدى. وسى ءسوزدى وزدەرىنە قارسى قارۋ ەتىپ قولدانىپ، قازاقتىڭ قايماقتارىن «ۇلتشىلسىڭ» دەپ سىپىرىپ العان، تاريحقا قانمەن جازىلعان قاسىرەتتى جىلدار ەدى بۇل. حالىقتىڭ رۋحىن جانىشتاعان، الاشوردالىقتاردىڭ ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋدى كوزدەگەن ارماندارىن بەلدەن باسىپ، باسىن جۇتقان كەڭەستىك بيلىكتىڭ قولاستىنداعى ۇلتتارعا جاساعان سولاقاي ساياساتىنىڭ سالدارى ەدى بۇل.

ال ءمانان تۇرعانباي اتالمىش ماقالاسىندا قازاقتاردى ەڭ ءبىرىنشى ۇلتشىل ەتۋ كەرەكتىگىن العا تارتادى. «ۇلتشىلدىق(تى) كىسىشىلدىكتى ايىرا بىلمەگەن، باس پايداسىنان باسقانى ويىنا الماعان، ءدىن حۇكىمى شاريعاتقا باس ءيىپ ىسكە اسىرماعان، مادەنيەتتەن جىراق جاتقان قازاق سەكىلدى جۇرتتى سالعاننان كوپشىل قىلامىن دەمەي، اۋەلى ۇلتشىل قىلۋ كەرەك»، - دەگەن پىكىر ايتادى. دەمەك، ۇلتشىلدىقتان اسىپ ەلدىك مادەنيەت، قازاقتا قارا باسىنىڭ ەمەس، حالىقتىڭ قامىن جەيتىن ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى كۇرەس، مەملەكەتتە پروگرەسس پايدا بولادى ەكەن. بۇل جولدى تۋ ەتىپ ۇستاپ، ءار قازاقتىڭ كەۋدەسىنە ۇلتشىلدىقتىڭ شوعىن ۇرلەي السا قازاقيانىڭ كۇنى جاقىن ارادا سونبەيتىنىن بىلگەن قۇدايسىز ۇكىمەت اۋەلى ەلدى سوعان ۇگىتتەپ، ءىس قىلىپ جۇرگەن تۇلعالاردان تازارتۋعا تىرىستى. مۇنىڭ سوڭى 1937-1938 جىلعى رەپرەسسياعا اپارعانى وقۋلىعى جۇقا، ال ءوزى اتان تۇيەگە جۇك بولاتىن تاريحىمىزدان ءمالىم. «ءبىز تاريحتاعى وقيعالاردىڭ دەرەكتەرىن كوپ بىلەمىز، بىراق ءاربىر قۇبىلىستىڭ سەبەبىنە وي جىبەرمەيمىز» (كليۋچەۆسكي). الەمدىك ارەنادا ءوز ورنىن تاپقىسى كەلگەن ەل اۋەلى قايتسەك مەملەكەتتىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتامىز دەگەن ورتاق مۇددە توعىستىرعان ۇلتشىلداردى كوبەيتۋگە، ونى ناسيحاتتاۋعا كۇش سالۋ كەرەك. سوندا عانا قازاقستاننىڭ دامىعان ون ەلدىڭ كوشىن باستايتىنىنا، ءوز وتانىندا وتىرىپ باباسى باسىن يمەگەن جەردە وزگەگە تىزەسىن بۇكپەيتىن اسقاق رۋحتى ۇرپاق تاربيەلەپ شىعاتىنىنا ءۇمىت مول.

ءشىنادىل سالتانات

Abai.kz