الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ۋىعى قادالىپ، شاڭىراعى كوتەرىلگەن ساتتەن باستاپ قازاق زيالىلارىنىڭ ەلىمىزدىڭ دامۋ جولىندا تەمىرقازىق تۇتقىسى كەلگەن بىردەن-ءبىر مەملەكەتى جاپونيا بولعانى كوزى قاراقتى وقىرمانعا ءمالىم. ءتىپتى، الاشوردانىڭ بەلدى مۇشەسى، جۇرتىم دەپ «اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا» كۇن كەشكەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ: «سەنەن باسقا ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن قازاقتىڭ بالاسى جوعارى ءبىلىم الىپ جاتقانىن ويلاساڭ، بۇل حالىق تا ەڭبەككە، دامۋعا قابىلەتتى ەكەنىن، بالكىم بولاشاقتا الەمدەگى ءوزىنىڭ ورنىن ويىپ تۇرىپ الاتىن ەكىنشى جاپونيا بولا الادى دەگەنگە كوز جەتكىزەسىڭ» دەگەن ءسوزى الاش زيالىلارىنىڭ اۋەلدەن كۇنشىعىس ەلىنىڭ جولىن ۇستانىپ، دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلۋدى مۇرات ەتكەنىنىڭ ايعاعى.

«بوداندىق» دەيتىن قۇرساۋدى بۇزىپ ءوتىپ، وتاۋىمىز وڭاشا تىگىلىپ، وتىمىز جەكە مازدايتىن ازات كۇندى قايتارىپ الۋدى كوكسەگەن، سول جولدا قىلشا موينى تالشا بوپ ءىس قىلعان ازاماتتار نەگە اتاعى ايعا جەتىپ تۇرعان امەريكانى ەمەس، بۇل ەلدى ۇلگى تۇتتى؟ ءبىزدىڭ بۇگىنگى جاپونيادان الارىمىز بار ما؟

تاريح بەتتەرىن پاراقتاساق جاپونياعا توڭكەرىس اكەلگەن «مەيدزي رەۆوليۋتسياسىنان» كەيىن جاپوندىقتار تەز دامۋعا قابىلەتتى ۇلت رەتىندە تانىلدى. ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا وڭباي جەڭىلگەن ولاردىڭ 500 اسكەري ادامى سۋيتسيد جاساپ، قالعاندارى تريبۋنالدىڭ شەشىمىمەن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن، مەملەكەتتە اسكەر ۇستاۋعا تىيىم سالىنعان، امەريكا تاراپىنان باقىلاۋدا بولعان قيىن-قىستاۋ كەزەڭنەن كەيىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اياعىن قايتا تىكتەپ، الەمدىك ارەنادا وزىندىك ورنىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن جانكەشتىلىگىنە تاڭ قالماۋ مۇمكىن ەمەس. 1950-1970 جىلدار ارالىعىندا جاپونيا ەكونوميكاسى جىل سايىن 15,2%-عا ءوسىپ وتىرعان. ال ول ۋاقىتتا بۇل ءوسىم فرانتسيادا – 6,2%، انگليادا – 3%، اقش-تا  4%-عا عانا تەڭ بولعان. بۇل كەزدە كۇنشىعىس ەلى جالپاق دۇنيەنىڭ كوپ بولىگىن جايلاپ، سوعىستاعى جەڭىسىنە ماستانعان كەڭەس وداعىن دا، ءوندىرۋ مەن وڭدەۋدەن الدىنا جان سالمايتىن قىتايدى دا باسىپ وزىپ، دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ىشىنەن 2-ءشى ورىنعا تۇراقتاعان ەدى. بۇل جاھان جاڭالىقتارىنىڭ الدىندا جۇرەتىن، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلە الاتىن ۇلتتىڭ تاريحىنان مىسقالداي مىسال عانا.

ال  حالقىنىڭ سانى 127 ملن-دى قۇرايتىن بۇگىنگى جاپونيانىڭ 98,5%-ى ءتىلى، مەنتاليتەتى، ءداستۇرى ءبىر جاپوندىقتار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاپونيا – ۇلتتىق مەملەكەت. الاشوردالىقتاردىڭ دا تاۋەلسىزدىككە دەگەن اڭسارى «ۇلتتىق مەملەكەت» ۇعىمىمەن استاسىپ جاتقانى بەلگىلى. «جاس تۇركىستان» گازەتىنىڭ 1929 جىلى 12-سانىندا جارىق كورگەن «ءبىزدىڭ جول» اتتى ماقالاسىندا مۇستافا شوقاي بۇل تۋرالى: «...ءبىزدىڭ مۇراتىمىز بولسا تۇركىستاندا ءتۇرى تۇرعىسىنان دا، ماعىنا جاعىنان دا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ، سەبەبى تەك وسىنداي تۇردە عانا حالقىمىز ءوز جۇرتىندا ءوز تاعدىرىنىڭ قۇقىقتى ەگەسى بولا الادى» دەپ جازعان بولاتىن. مەملەكەتتىڭ ءدىلى مەن ءداستۇرى، ءتىلى مەن تىرشىلىگى ءبىر، ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعىن يلەيتىن ادامداردان قۇرالۋىنىڭ قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟

ءيا، بەردياەۆ ايتقانداي: «ۇلت دەگەنىمىز – حالىق ەمەس». ەۋروپادان كەلگەن باسقىنشىلار، جەرگىلىكتى يندەەتستەر، ءار ءتۇرلى ماقساتپەن سول ماتەريككە اياعى تيگەن جانداردان قۇرالعان، حالقىنىڭ سانى جاپوندىقتاردان 3 ەسە كوپ اقش-تا قىلمىس  جاپونياعا قاراعاندا 15 ەسە كوپ جاسالادى ەكەن. جاپونيا 1945 جىلدان بەرى قىلمىس ەڭ از تىركەلگەن مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا. بۇل مەملەكەتتىڭ الەمدەگى ەڭ قاۋىپسىز ەلدەردىڭ كوشىنەن ورىن الۋىنىڭ سىرى نەدە؟ جازۋشى ءارى سىنشى اناتول فرانتستىڭ: «ءداستۇر – ادامداردى بىرىكتىرۋگە قابىلەتتى كۇش» دەگەن سوزىندە جان بار. ۇلتتى ءبىر ارناعا ۇيىستىرۋدا تاسقا قاشالعان تۇركىنىڭ جازۋلارىنداي ءار ادامنىڭ قانىندا ساقتالعان جازىلماعان زاڭداردىڭ ماڭىزى زور. شىنتۋايتىندا، ۇلتتىق سانا-سەزىمدى سىڭىرگەن ادام ءۇشىن تەمىر توردىڭ ار جاعىنا جىبەرىلگەننەن گورى اردىڭ الدىنداعى ايىپ وراسان بولادى. ويتكەنى، اۋەزوۆ ايتقانداي: «ار جازاسى – بار جازادان اۋىر جازا». دەمەك، ءار ۇلتتىڭ گەنەتيكالىق كودىندا ساقتالىپ، اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان قاعيداتتار ۇلتتى ۇلت ەتەتىن ءارى ءوز ۇلتىڭا دەگەن قۇرمەت قالىپتاستىراتىن نەگىزگى كورسەتكىش. «ءوز مەملەكەتىڭدى جەك كورۋگە بولادى، بىراق ءوز ۇلتىڭدى جەك كورۋ مۇمكىن ەمەس» (پ.ب.سترۋۆە).

مەكتەپتەگى العاشقى ءۇش جىلدا بالالارىنا مىنەز، تانىم، وزگەلەردى قۇرمەتتەۋ، تابيعاتقا قامقورلىق، ادىلدىك سىندى قاسيەتتەردى سىڭىرتۋگە تىرىساتىن، ستۋدەنتتەردى ءوز كابينەتتەرىن، اسحانا، سونداي-اق دارەتحانانى تازالاۋعا باۋليتىن جاپوندىقتار بالا تاربيەسىنە قاتىستى دا وزىندىك پرينتسيپ ۇستاناتىن ەل. ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا نەگىزگى ماتەريالمەن قوسا وسىنداي ۇستانىمدارىن كىرگىزىپ ءارى جۇزەگە اسىرا بىلگەن جاپونيا مۇنتازداي تازالىقتى، وزگەلەردى قۇرمەتتەۋدى، ەڭبەكقورلىقتى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرە الدى.

الاشوردالىقتاردىڭ عالامدىق وزگەرىستى ءوز تابيعاتتارىنا ىڭعايلاپ الاتىن، قارا التىن مەن اق التىنى بولماسا دا ەڭبەككە تىنعان حالقى بار، ءداستۇر مەن زاماناۋي جەتىستىكتەردى قاتار الىپ جۇرەتىن جاپونيانى ۇلگى ەتۋىندە دە وزىندىك ماقسات بولعانىن وسىدان-اق باعامداي بەرىڭىز. ءيا، رۋحاني بايلىق پەن ماتەريالدىق بايلىقتى، ۇلتتىق تاربيە مەن تەحنيكا، تەحنولوگيا ءوندىرۋدى قۇستىڭ قوس قاناتىنداي تەڭ ۇستاي الساق قازاق ەلى دە كۇندەردىڭ كۇنى الاش ارىستارى ارمان ەتكەندەي الەمدە ورنىن ويىپ تۇرىپ الاتىن كۇنشىعىس ەلىنەن دە قۋاتتى مەملەكەت بولا الادى دەگەن ءۇمىت مول.

ءشىنادىل سالتانات

Abai.kz