بۇگىن قازاقتىڭ الىپ ۇلى، قوعام قايراتكەرى زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ شەيىت كەتكەن كۇنى. سوعان وراي بەلگىلى رەجيسسەر قالدىباي ابەنوۆتىڭ Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا ارنايى جازعان "زامانبەك جانە جەلتوقسان" دەگەن ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز!

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

زاكەڭ قازاقتىڭ دارا تۇلعاسى، قازاقتىڭ قورعانى بولاتىن. ول – قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىنىڭ تۋى دەۋگە لايىق ازامات. مەنىڭ زامانبەك نۇرقادىلوۆ تۋرالى مۇنداي باتىل وي ايتۋىمنىڭ وزىندىك تاريحي سەبەبى بار...

مەن ول كىسىمەن ءبىرىنشى رەت 1989 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا جاقىن تانىستىم. ول تانىستىعىمىز جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىستى ەدى. ءبىز 1989 جىلدىڭ 9 جەلتوقسانىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە 17 جەلتوقسان الاڭعا شىعىپ، جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە شەيىت بولعانداردى ەسكە الىپ، قۇران وقىپ، گۇل شوقتارىن قويامىز دەپ ارىز جازدىق. ەسكە الۋ ميتينگىسىن ۇيىمداستىرامىز دەدىك. ورتالىق كوميتەت بىزدەن قورقىپ، ءبىزدى قابىلداي الماي، قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنە /قازىرگى اكىمشىلىك/ جىبەردى. كوميتەتتى سول كەزدە زامانبەك نۇرقادىلوۆ اعامىز باسقاراتىن.

ءبىز كەلگەندە زامانبەك اعامىز ىستىعى قاتتى كوتەرىلىپ، ۇيىندە اۋىرىپ جاتىر ەكەن. حاتشى – ورىستىڭ قىزى، حاتىمىزدى الىپ، قولى دىرىلدەپ، كوزى شاراسىنان شىعا جازداپ، زاكەڭنىڭ ورىنباسارىنىڭ كابينەتىنە جۇگىرە كىرىپ ەدى. ءبىر كەزدە ار جاعىنان ۇلتى تاتارعا ۇقساعان ورىنباسار شىقتى. ول قولىن سوزعان جىگىتتەردىڭ سالەمىن دە الۋعا جاراماي، "كىمسىڭدەر؟ مىنا شاتپاقتارىڭ نە؟ ەرتەڭ سەندەر تاعى دا قانتوگىسكە اپاراسىڭدار. ۇلتارالىق قاتىناستى ۋشىقتىراسىڭدار!" دەپ بىزگە دوق كورسەتە باستادى. مەن "قازاقفيلمنىڭ" قىزىل ءتۇستى كۋالىگىن كورسەتىپ، "كەشىرىڭىز، مەن  "قازاقفيلم" كينوستۋدياسىنىڭ رەجيسسەرىمىن. مەن جەلتوقسانعا ارنالعان "اللاجار" ءفيلمىن ءتۇسىرۋدى باستادىم. ءسىز بىزگە ايعايلاماڭىز، ۇلتارالىق ارازدىقتى ۋشىقتىراتىن ءبىز ەمەس، سىزدەر!" دەپ سالدىم. ول "كىرىڭدەر!" دەپ، ءبىزدى كابينەتىنە كىرگىزىپ الدى. “سەندەر ۇلتشىلسىڭدار، 1986 جىلعى قانتوگىستى قايتالايسىڭدار!” دەپ جاتىر. ءبىزدى شالا-شارپى تىڭداعان قالپى، ول زامانبەك نۇرقادىلوۆكە تەلەفون سوقتى. ول كىسى “جىگىتتەردىڭ ءبىرىن تەلەفونعا شاقىر” دەگەن بولسا كەرەك، ورىنباسار مەنى زاكەڭمەن سويلەسۋگە تەلەفونعا شاقىردى. اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ، “زاكە، جەلتوقسانعا، مىنە، بيىل ءۇش جىل. الاڭعا بارىپ گۇل شوقتارىن قويىپ، قۇرباندارعا ارناپ قۇران وقىتىپ ەسكە الايىق دەپ ەدىك” دەدىم. زاكەڭ بىردەن “ەرتەڭ ساعات 9:00 دە جولىعايىق” دەدى.

قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ عيماراتىندا ءوزىمىزدىڭ شتابىمىز بار بولاتىن، وندا ءبىزدى قىرىق شاقتى ستۋدەنت كۇتىپ وتىرعان. ەرتەڭىنە، 10 جەلتوقسان كۇنى مەن وكتيابر كوشەسى مەن پانفيلوۆ كوشەسى جاعىنان اتقارۋ كوميتەتىنە جارتى ساعات بۇرىن كەلدىم. قاراپ تۇرمىن، قارا ءتۇستى “ۆولگالار” بىرىنەن سوڭ ءبىرى قاپتاپ كەلىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر...

ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، قاۋىپسىزدىك كوميتەتى سياقتى قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ وكىلدەرى. ءبارىنىڭ قولىندا كەشە ءبىز تاپسىرىپ كەتكەن مالىمدەمەنىڭ كوشىرمەسى. تۋرا 9:00 دە ءبىزدىڭ جىگىتتەر كەلدى.  ءبىز كىرگەندە،  جاڭاعى مەن سىرتتا كورگەن پودپولكوۆنيكتەر مەن پولكوۆنيكتەر تەگىس وتىردى. زامانبەك اعامىز، ونىمەن بىرگە جىبەك ءامىرحانوۆا وتىردى. كگب، ءىىم-ءنىڭ وكىلدەرى تاعى دا ۇلتارالىق قاتىناستار تۋرالى داۋ شىعارىپ، اڭگىمە بىردەن ايقاي-شۋدان باستالدى. ءبىزدى باسىپ تاستاعىلارى كەلگەندەرى بايقالدى. ءبىز دە كەزەك-كەزەك سويلەپ، مەن ءوز كەزەگىمدە ءبىزدىڭ بۇل جەرگە شۋ شىعارۋ ءۇشىن نە ۇلتارالىق ارازدىق قوزدىرۋ ءۇشىن ەمەس، مۇنان ءۇش جىل بۇرىن الاڭدا قۇربان بولعان جاستاردى ەسكە الۋ ءۇشىن الاڭعا شىعاتىنىمىزدى ايتتىم.

ايتىس-تارتىسپەن ءتۇس بولدى. زامانبەك اعا بۇكىل اڭگىمە بارىسىندا شالقايىڭقىراپ، ۇلت تۋرالى ايتاتىن جىگىتتەردىڭ بار ەكەنىنە ريزا كوڭىلمەن قۋانا قاراپ وتىردى. ءبىزدى قولدايتىنىن بار سىڭايىمەن، ىقىلاسىمەن تانىتقانىن ءبىز دە سەزدىك، ەركىن-ەركىن سويلەپ جاتىرمىز. “سابىر ساقتايىق، جىگىتتەر”، - دەدى زامانبەك اعامىز ءبىر كەزدە. “قالعان اڭگىمەنى تۇستەن كەيىن مەنىڭ كابينەتىمدە جالعاستىرايىق”.

تۇستەن كەيىن دە ءىس بىتپەي، ەرتەڭىنە ءبىز زاكەڭنىڭ كابينەتىنە قايتا كەلدىك. كەلسەك، زامانبەك اعا ۇلكەن ەتىپ داستارحان جايعىزىپتى. ءبىز كورمەگەن ءىشىپ-جەمگە تولتىرىپ، كەڭ مول ەتىپ جايىلعان داستارحاننان گورى، ول كىسىنىڭ بىزگە دەگەن ىقىلاسىنا ريزا بولىپ جاتىرمىز. جەلتوقساندىقتاردى زاكەڭ وسىلاي داستارحان جايىپ قارسى العان بولاتىن. تاعى دا كگب، ءىىم-ءنىڭ ادامدارى كەلىپ كەشەگى اڭگىمەنى قوزعاي باستاپ ەدى، زاكەڭ ولاردى توقتاتىپ، ماسەلەنى قالاي شەشۋ كەرەك ەكەنىن اڭگىمەلەي باستادى. ودان كەيىن ءۇش كۇن قاتارىنان زاكەڭنىڭ كابينەتىنەن شىقپادىق.  ول كىسى ءبىزدىڭ كوزىمىزشە ماسكەۋگە، مۇحتار شاحانوۆقا، قارامانوۆقا حابارلاستى. مۇحتار شاحانوۆ الماتىعا كەلەتىن بولدى. ءبىز جيىنعا كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي دايىندالدىق.

الاڭعا شىقپاي، الماتى قالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اكت زالىندا جيىن-ميتينگ وتكىزەتىن بولدىق. “وسىعان كەلىسەيىك، جىگىتتەر. بار جاۋاپكەرشىلىكتى مەن ءوز موينىما الامىن!”، - دەدى زاكەڭ.  كۇندە كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ ءجۇر، ول كىسى ءبىزدىڭ باستامامىزدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەدى. ءبىز سوندا دا “سىرتقا شىعىپ، اقىلداسىپ كەلەيىك” دەپ، ءبىرىنشى رەت ساياسي ميتينگىگە رەسمي تۇردە رۇقسات الۋىمىزبەن ءبىر-ءبىرىمىزدى قۇتتىقتاپ، قايتا كىردىك. ءبىز ءبارىبىر الاڭعا بارامىز دەدىك، قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قىر كورسەتىپ... ال، جيىندى ۇكىمەت جاعىنان زاكەڭ، جەلتوقساندىقتار جاعىنان قالدىباي ابەنوۆ جۇرگىزسىن دەگەن ۇسىنىس ايتىلدى (سول كەزدەگى ءبىزدىڭ بار ارمانىمىز – بەس-التى ادام بولسا دا باسىن قوسىپ جيناپ، قۇران وقىتۋ بولاتىن... بۇلاي ميتينگىگە رۇقسات بەرەدى دەپ ءبىز ويلاعان جوقپىز). زاكەڭ بۇعان دا كەلىستى.

كگب-نىڭ گەنەرالى “سىزدەر ەشكىمگە حابارلاماي-اق قويىڭىزدار، ءبىز بارلىق رەكتورلارعا ءوزىمىز حابارلايمىز” دەدى. ءبىز ولارعا اسا سەنبەي، 10 مىڭنان اسا ۇران دايىندادىق! جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ارنالعان تۇڭعىش ساياسي ميتينگ الماتى قالاسىنىڭ مەديتسينالىق ينستيتۋتىندا وتۋگە ءتيىس بولدى. ءبىز ويلاعانداي، ەرتەڭگىسىن ساعات 9:30 دا كەلسەك، اكت زالىندا ەشكىم جوق. ينستيتۋتتى ومون قورشاپ تۇر. ينستيتۋتتىڭ باسشىلارىنىڭ بىردە-ءبىرى اكت زالىندا ميتينگ وتەتىنىن بىلمەيدى. ءبىز ءبارىن بىردەن تۇسىندىك!  ساعات 10:00 گە تامان الماتى قالاسىنىڭ بارلىق وقۋ ورىندارىنان ستۋدەنتتەر اعىلىپ كەلە باستادى. اسىرەسە، جەنپي، كازگۋ، تەاتر جانە ونەر ينستيتۋتى، اۋىل شارۋشىلىعى ينستيتۋتى مەن پوليتەحنيكالىق ينستيتۋت قاتتى كوتەرىلدى! ولاردى كىرگىزبەۋ ءۇشىن ەسىك الدىنا توسقاۋىل قويىلعان-دى، جاستار ونى بۇزىپ وتە باستادى. وسى كەزدە وزبەكالى جانىبەكوۆ اعامىز كىرۋگە رۇقسات بەرگىزدى. بىراق، جيىندى زاكەڭ دە، مەن دە ەمەس، قادىر مىرزاليەۆ پەن الماتى قالاسى پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى سارسەنوۆ دەگەن جۇرگىزەتىن بولدى. ەلدىڭ الدىنا شىعىپ ءسوز سويلەۋ دە تارتىستى ءوتتى. ءبىرىنشى بولىپ كگب-نىڭ ادامدارى مەن پروكۋرور ەلەمەسوۆ، ايتمۇحامبەتوۆ سويلەدى. ولاردىڭ ايتقانى “سەندەر ناعىز ۇلتشىلسىڭدار...” دەگەن ماعىنادا بولدى.  “سەندەر 1986 نى قايتالايىن دەپ، قانتوگىس جاسايىن دەپ تۇرسىڭدار” دەگەنگە دەيىن باردى. زال جىم-جىرت. ءبىر كەزدە اسكەري كيىمدەگى ءبىر ازامات /پودپولكوۆنيك/ “بۇل نە دەگەن ماسقارا، ارامىزدا جەلتوقسانعا قاتىسىپ جارالى بولعاندار، تۇرمەدەن شىققاندار وتىر. نەگە سولارعا ءسوز بەرمەيمىز؟” دەپ، امانجول نالىباەۆتى شىعاردى. ول تۇرمەدە العان سوققىدان قانداي جاعدايعا ۇشىراعانىن جاسىرماي ايتتى. امانجول قۇرماندى /قالمۇراتوۆ/ ساحناعا شىعاردى. چيتانىڭ تۇرمەسىنەن قازاقستانعا قالاي جاياۋ قاشىپ كەلگەنىن، ودان كەيىن “اللاجار” ءفيلمىن ءتۇسىرىپ جاتقان كينوتوپتىڭ ستۋدياسىندا قالاي جاسىرىنىپ كۇن كورگەنىن قالمۇراتوۆ قۇرمان اڭگىمەلەدى. ول ءبىر وتكىر جىگىت ەدى، قايتىس بولدى... قۇرمان باسى قاق ايىرىلعان قازاق قىزىن قالاي ۇستاپ تۇرعانىن، قولىنىڭ جاراعا قالاي كىرىپ كەتكەنىن كوزىنە جاس الىپ ايتتى.

ءسويتىپ، جەلتوقسان كەزىندە الاڭدا بولعان زورلىق-زومبىلىق، باسىپ جانشۋدىڭ نەبىر سوراقىلارى ايتىلا باستاعان كەزدە، زالداعى جاستار قولدارىنداعى ۇراندارىن جازىپ جىبەردى... ارامىزدا ءازىربايجان ۇلتتىق مايدانىنىڭ ءبىر ازاماتى بولاتىن، سوعان ءسوز بەرۋىمىز كەرەك ەدى. مەن سول ءۇشىن ساحناعا ۇمتىلعاندا، كۇزەت مەنىڭ جاعامنان ۇستاي الىپ، كەيىن قايتارماق بولدى. وسى كەزدە زالداعى جاستار “جىبەر!” دەپ ايعاي سالدى. ءسويتىپ، جاڭاعى كىسىگە ءسوز بەردىك. ايتپاقشى، جيىننىڭ باسىندا ن.فوكينا قادىر اعامىزعا: ء“سىز جەلتوقساندى ساتىپ كەتكەن ادامسىز، ءتۇسىڭىز!” دەگەن كەزدە، قادىر ءتۇسىپ كەتتى دە، سارسەنوۆ جالعىز قالعان بولاتىن. جەلتوقسان تۋرالى اششى شىندىقتار اشىق ايتىلا باستاعان كەزدە، سارسەنوۆ “جيىن جابىق” دەپ جاريالاعان ەدى، وعان وزبەكالى مەن زامانبەك اعا قاتتى رەنجىدى.

زاكەڭ: “جىگىتتەر، سونان سوڭ مەنىڭ كابينەتىمە كەلىڭدەر!” دەپ بىزگە ماشيناسىن قالدىرىپ كەتتى. مىڭنان اسا جاستار قىزىنىپ، “الاڭعا بارامىز!” دەپ تۇرىپ الدى. بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا العان زامانبەك اعاعا ءسوز كەلمەس ءۇشىن، جىگىتتەرگە توقتاۋ سالدىق تا، قايتادان زاكەڭنىڭ كابينەتىنە باردىق. تاعى دا تۇنگى ونعا دەيىن قىزۋ اڭگىمەلەستىك.

1989 جىلى 14 جەلتوقساننان باستاپ، زاكەڭ ەكەۋمىز جاستاردىڭ اراسىندا جەلتوقسانعا قاتىستى جيىن وتكىزۋدى تولىق ءوز قولىمىزعا الىپ، تەاتر جانە ونەر ينستيتۋتىنان باستاپ، بارلىق ينستيتۋتتاردى ارالاپ شىقتىق. بۇل كەزدە الماتىعا كەلگەن مۇحتار شاحانوۆ تا بىزبەن بىرگە ءجۇردى.

1989 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىنان باستاپ، 17-جەلتوقسانعا دەيىن زاكەڭ ەڭ العاش  رەت  جەلتوقساندى ەسكە العىزىپ، شەرۋ جاساۋعا قولعابىسىن تيگىزىپ، ۇلتتىق نامىسىمىزدى كوتەرۋدە ۇلكەن ازاماتتىق تانىتقان بولاتىن. سونداعى زامانبەك اعانىڭ بىزگە جاساعان قامقورلىعىن ءوز باسىم ەشقاشان ۇمىتقان ەمەسپىن، ۇمىتپايمىن دا!

وكىنىشكە قاراي،  زاكەڭ دە بۇل  ومىردەن بەيمەزگىل  كەتتى. ول ارينە باسقا اڭگىمە، باسقا جاعداي...

بۇل كەۋدەمىزدەگى ايتىلماي جۇرگەن، ايتا الاماي جۇرگەن قاسىرەتىمىز بولىپ قالىپ تۇر، ازىرشە...

جاتقان جەرىڭ جايلى، جانىڭ ءجانناتتا بولسىن، زامانبەك قالابايۇلى!

قالدىباي ابەنوۆ، "اللاجار" ءفيلمىنىڭ رەجيسسەرى

Abai.kz