كاۆكازدا VIII-حVII عاسىرلار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن كاساح-كاشاكتار ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءبىر بولىگى مە، باسقا ما؟ وسى ساۋالدىڭ ناقتى جاۋابىن تابۋ اسا ماڭىزدى نارسە.  كەيىنگى ورىس ءتىلدى كازاكتاردىڭ ارعى تەگى قازاق ەكەنىن اكادەميك بارتولد جازعان، ونى مۇراد ادجي دە ناقتىلايدى. رەسەي تاريحشىلارى دا ءحىح عاسىرداعى دون كازاكتارىنىڭ ەسكى سوزدەرى كيرگيز-كايساك (قازاق) سوزدەرىمەن بىردەي ەكەنىن جازعان. سول كازاكتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى كاۆكازدىقتاردىكىنە ۇقسايدى. بۇل ولاردىڭ اتا-بابالارى كاۆكازدان شىققان قازاقتار ەكەنىن بايقاتادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وقىمىستىلارى: «كازاكتار رەسەيدەن كرەپوستنوي قۇلدىقتان قاشقان ورىس-سلاۆيانداردان قالىپتاستى، دون ايماعىنداعى تۇركى تايپالارى قوسىلعاندىقتان جانە ەش پاتشاعا باعىنباي ەركىن ءومىر سۇرگەندىكتەن ولار تۇركىشە «ەركىن سالت اتتى» ۇعىمىن بەرەتىن «كازاك» اتاۋىمەن اتالىپ كەتكەن» دەپ سەندىرۋگە تىرىستى. كاۆكازدا بولعان كاساح-كاشاك ەلىن «كابارديندەردىڭ اتا-بابالارى» دەپ تۇجىرىمدادى. الايدا، ناقتى فاكتىلەر ورىس عالىمدارىنىڭ تۇجىرىمدارىنىڭ جالعان ەكەنىن دالەلدەيدى. سولارعا ناقتى توقتالساق:

1, اراب تاريحشىسى يبن ءال اسير VIII-ءحىىى عاسىرلار اراسىنداعى كاۆكازداعى وقيعالاردى بايانداي وتىرىپ ونداعى كاساح-كاشاك ەلىن قىپشاق دەپ كورسەتەدى، ياعني تۇركىتىلدى حالىق ەكەنىن ايعاقتايدى. ال ورىستار «كاساح-كاشاكتاردىڭ ۇرپاعى» دەيتىن كابارديندەر ادىح ءتىلدى (ادىگەي-ابحاز تىلدەرىمەن تۋىس) حالىق ەكەنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، اننا انتونوۆسكايانىڭ «ۆەليكي موۋروۆي» دەگەن ەڭبەگىندە قازىرگى گرۋزيادا حVI عاسىردا گرۋزيندەرگە كورشى قازاق ەلى وتىرعانى، ول قازاقتاردىڭ تۇركى ءتىلدى ءارى جارتىلاي كوشپەندى ەكەنى جازىلعان. وسى فاكتىلەر گرەك-اراب جازبالارىندا «كاساح-كاشاك» دەپ كەزدەسەتىندەردىڭ قازاقتار ەكەنىن، ولاردىڭ كابارديندەرگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن ايقىن دالەلدەيدى. ال ولاردى ءوزارا تۋىس دەۋ قازاقتىڭ ەرتەدەن بار حالىق ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن عانا قاجەت بولعان.

2, «كازاك» دەگەن ەل قىرىمعا ءحىىى عاسىردا ورنىعا باستاعانى كونە جىلنامالاردا جازىلعانىن ورىس تاريحشىلارى مويىندايدى، ونىڭ ۇستىنە دونعا جاقىن ايماقتا كاسوگتا دەگەن كوشپەندى ەل ءحىى عاسىردا ءومىر سۇرگەنى كونە رۋس جىلنامالارىنان ءمالىم. ال كرەپوستنوي قۇلدىق رەسەيدە ناقتى حVII عاسىردا (1649 جىل) پايدا بولدى، حVI عاسىردا بولعان دەگەن پىكىر دە بار. سوندىقتان «كازاكتار كرەپوستنوي قۇلدىقتان قاشقان ورىس شارۋالارى» دەۋگە ەش نەگىز جوق. ارينە، كازاكتارعا ءحVIىى عاسىردا ىشكى رەسەيدەن كرەپوستنوي قۇلدىقتان قاشىپ كەلىپ قوسىلعاندار بولدى. الايدا، ولار كازاك ەلىن قالىپتاستىرعان جوق، ءوز ەلىنە كەلىپ قوسىلعان كازاكتار. ولار حVI عاسىردا موسكۆا پاتشالىعىنىڭ اسكەرى بولعان كازاكتاردىڭ ۇرپاقتارى بولاتىن. يۆان گروزنىي اسكەرى «سترەلەسكيە پولكي» دەپ اتالعانى جانە ول تەك كازاكتاردان جاساقتالعانى بەلگىلى (كازاكتار – يۆان گروزنىيدىڭ ناعاشى جۇرتى). سول «سترەلەسكيە پولكىن» جويىپ، ونداعى كازاكتاردى كرەپوستنوي قۇلدىققا ساتىپ جىبەرگەن – ءحVIى عاسىرداعى پەتر ءى پاتشا. ەكاتەرينا ءىى پاتشا زامانىندا كرەپوستنوي قۇلدىقتاعى سول كازاكتاردىڭ كەي ۇرپاعى دونداعى اتا-بابالارىنىڭ ەلىنە، ياعني كازاك ەلىنە قاشىپ بارعان (ولاردى كەيىن قايتارۋ ءۇشىن ايەل پاتشا ارنايى اسكەر جىبەرگەن). وسى دەرەكتەردى پايدالانىپ، «كازاكتار قۇلدىقتان قاشقان ورىس شارۋالارىنان قالىپتاستى» دەپ بۇرمالايدى. «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى – ءبىر-اق تۇتام»، تەرەڭىرەك زەرتتەسەك، مۇنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس.

ورىستاردىڭ ۇلتتىق كيىمى مەن كازاكتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. دونعا جاقىن ايماقتا وتىرعان قازاقتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى دە كازاكتاردىڭ كيىم ۇلگىسىنە جاقىن ەمەس. رەسەي عالىمدارى ايتقانداي، كازاكتار قۇلدىقتان قاشقان ورىس شارۋالارىنان جانە ولارعا قوسىلعان جەرگىلىكتى تۇركى تايپالارىنان قالىپتاسسا، ۇلتتىق كيىمدەرى ورىس نەمەسە قازاق ۇلتتىق كيىمدەرىنە جاقىن بولۋى ءتيىس ەدى. كازاكتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى كاۆكازدىقتارعا ۇقسايدى. دەمەك، ولار دون ايماعىنا اۋەلدە كاۆكازدان كەلگەن. اۋەلگى كازاكتاردىڭ ءتۇر-تۇستەرى دە سارى ورىسقا ۇقساماعان، قارا ءتۇستى كاۆكازدىقتارعا كەلەتىن. ەكاتەرينا ءىى پاتشا زامانىندا دونعا ىشكى رەسەي ورىستارىن جاپپاي قونىستاندىرۋ باستالدى، سونىڭ ناتيجەسىندە كازاكتار اسسيميلياتسياعا ءتۇسىپ ءورىستىلدى ەتنوسقا اينالعان. حريستياندىقتى قابىلداپ، تەك شىركەۋ-ورىس تىلىندە سويلەۋگە مىندەتتى بولعاندىقتان، ءتول انا تىلدەرىن (قازاق ءتىلىن) جوعالتقان. ءدىنى ءبىر ورىستارمەن جاپپاي ارالاسىپ، قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن سوڭ، كوپ كازاكتاردىڭ تۇرلەرى دە ورىسقا ۇقساپ وزگەرگەن.

دەمەك كازاكتار – حريستياندىقتى قابىلداۋ ارقىلى انا تىلىنەن (قازاق تىلىنەن) ايرىلىپ، ورىس تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولعان قازاقتار. ورىس تىلىندە «ق» ءارىبى بولماعاندىقتان، «قازاق» اتاۋى «كازاك» بولىپ وزگەرگەن. ولار – كاۆكازداعى قازاق ەلىنىڭ ءحى عاسىردان كەيىن دون ايماعىنا قونىس اۋدارعاندارىنىڭ ۇرپاقتارى. كازاكتاردىڭ اتا-باباسى – كاۆكازدىق قازاقتار، ال كاۆكازدىق قازاقتار – ءVIى عاسىردا قازىرگى قازاقستان دالاسىنان كاۆكازعا بارعان ازياتتار (زاكاۆكازەنى 626 جىلى «قىسىق كوزدى، جالپاق بەتتى» ازياتتار باسىپ العانى تاريحشىلارعا ءمالىم). ولاي بولسا، قازاق حالقى ءVIى عاسىردا ءوز جەرىندە ءوز اتاۋىمەن بولعانى اقيقات. ال كاۆكازداعى قازاق ەلى – ءبىزدىڭ حالىقتىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى. وسى فاكتىنىڭ ءوزى قازاق تاريحشىلارى قۇرانداي سەنىپ جۇرگەن دۋلاتي مەن قاشحاري جازبالارىنىڭ جالعان ەكەنىن، ول ەڭبەكتەر قازاقتىڭ ەرتەدەن بار ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن ارنايى دايىندالعانىن دالەلدەيدى.

زاكاۆكازەنى 626 جىلى جاۋلاپ بارعان باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى دەپ تانىلاتىن. ولار قازىرگى ءبىزدىڭ دالادان بارعان جانە حازار قاعاناتىن ورناتقان. رەسەيلىكتەر ولاردى حازارلار دەپ تۇجىرىمداعان. سوندىقتان زاكاۆكازەگە بارعان قازاقتار جايلى ايتپاس بۇرىن، اۋەلى حازارلار جايىن انىقتاپ الۋ قاجەت. ەندەشە حازارلار جايلى دەرەكتەردى شولىپ وتەلىك:

«ۆو دني ەگو (كوباد، پراۆيل 489-531 گ.) ۆىستۋپيلي حازارى ي ۆتورگليس ۆ ەگو سترانۋ ي دوشلي دو ديناۆەرا. ي پوسلال كوباد پروتيۆ نيح ۆوەناچالنيكا، ودنوگو يز سۆويح ۆەليكيح ۆوەناچالنيكوۆ، ۆو گلاۆە دۆەنادتساتي تىسياچ (ۆوينوۆ). ي ۆستۋپيل ون ۆ سترانۋ اررانا ي زاۆوەۆال تو، چتو مەجدۋ رەكوي، يزۆەستنوي (پود نازۆانيەم) ارراس دو شيرۆانا. ۆسلەد زا تەم، كوباد دۆينۋلسيا زا نيم ي پوسترويل ۆ اررانە گورود بايلاكان ي گورود باردا’ۋ، گلاۆنىي گورود ۆسەگو كرايا، ي درۋگيە. ا حازارى وستاليس (تام). زاتەم ون پوسترويل پرەگرادۋ اللانا مەجدۋ وبلاستيۋ شيرۆانا ي ۆوروتامي اللانا. ي پوسترويل ناد پرەگرادوي منوگو گورودوۆ، كوتورىە بىلي رازرۋشەنى پوسلە پوسترويكي باب-ال ابۋابا...»  (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي).

مۇندا يراندى كوباد بيلەگەن زاماندا (489-531 جىلدار اراسى) حازارلاردىڭ يرانعا باسىپ كىرگەنىن، ولاردىڭ ديناۆەر دەگەن جەرگە دەيىن جەتكەنىن ايتادى. ول زاماندا يران مەن ەفتاليدتەر ءجيى قاقتىعىسقان، ەفتاليدتەر يەلىگى يرانعا كورشى قازىرگى تۇركىمەنيا ايماعىندا بولعانى بەلگىلى. ال ات-تاباري مەن پروكوپي جازبالارى كوبادتىڭ بيلىككە ەفتاليدتەر كومەگىمەن كەلگەنىن، 506 جىلدارى ۆيزانتيامەن سوعىستا ەفتاليدتەر كومەگىنە سۇيەنگەنىن، الايدا كوباد پەن ەفتاليدتتەر بىردە وداقتاس بولسا، بىردە جاۋلاسىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ەفتاليدتەر سول عاسىرلاردا قازىرگى اۋعانىستان اۋماعىندا بيلەدى، ونداعى حازارەي حالقى سول زاماندا بارعان حازار تايپاسىنان قالىپتاسقان دەسەك، قاتەلەسپەيمىز (جەرگىلىكتى پۋشتۋن، داري حالىقتارى ىقپالىمەن كەيىن جارتىلاي يران ءتىلدى بولىپ كەتكەن). حازار – قازىرگى تۇركىمەندەر قۇرامىنداعى ۇلكەن تايپا. وسى دەرەكتەر حازارلاردىڭ قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنان شىققانىن ايعاقتايدى. ياعني، يرانعا باسىپ كىرگەن حازار تايپاسى ەفتاليتتەر اسكەرى بولعان. كوباد ولارعا مىقتى قولباسشىسىن ۇلكەن اسكەرىمەن جىبەرگەن، سوسىن يران اسكەرى زاكاۆكازەدە اراكس وزەنى مەن شيرۆان ايماعى اراسىن جاۋلاپ العان. كوباد سول جەرلەردە شەكارالىق بەكىنىس قامالدار سالدىرعان جانە حازارلار سوندا قالعان. الايدا، كوباد حازارلاردى يران جەرىنەن قۋىپ، زاكاۆكازەگە كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى مە، الدە حازارلاردى باعىندىرىپ، ساۆير ەلىنە قارسى جورىققا قولداندى ما، وسى جاعى تۇسىنىكسىز. يبن ءال اسير جازباسىنىڭ ارابشا تۇپنۇسقاسىن تىكەلەي قازاقشاعا اۋدارسا كوپ نارسە ايقىن بولار ەدى. ال ءبىز امالسىز ورىستار ءوز قاجەتتەرىنە قاراي بۇرمالاپ اۋدارعان قۇجاتتارعا جۇگىنىپ وتىرمىز. قالاي بولعاندا دا، يبن ءال اسير حازارلاردىڭ قازىرگى ازەربايجان ايماعىنا كوباد زامانىندا (VI عاسىردا) ورنىققانىن ايقىن كورسەتەدى.

سول كەزدە كاۆكازدا حريستيان ءدىندى ساۆير پاتشالىعى ءومىر ءسۇردى. پروكوپي جازباسىندا ازيادان كەلگەن يۆير ەلى دەپ تاڭبالانعان، ال رەسەيلىكتەر يۆير ەلىن اۋەلگى گرۋزين كنيازدىگى دەپ تۇسىندىرەدى (وسىنىڭ ءوزى ساۆير پاتشالىعى زاكاۆكازەدە بولعانىن ايعاقتايدى). پروكوپي جازباسى ساۆير بيلەۋشىسى كۋرگەن 523 جىلى كوباد اسكەرى قىسىمىنان ۆيزانتياعا قاشقانىن باياندايدى، تاريحشىلار دا يران اسكەرى سول جىلدارى ساۆير اسكەرىن تالقانداعانىن ايتادى. ياعني، VI عاسىردىڭ باسىندا (523 جىلى) كوباد اسكەرى زاكاۆكازەدەگى ساۆير پاتشالىعىنىڭ كەي ايماعىن جاۋلاپ العانى انىق. يبن ءال ءاسيردىڭ «اراكس وزەنى ارالىعى مەن شيرۆانعا دەيىن»،  «كوباد وندا بايلاكان مەن بارداۋ قالالارىن سالدى»، «ال حازارلار (سوندا) قالدى» دەگەن دەرەكتەرى ول ايماقتىڭ قازىرگى ازەربايجاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ولكەسى ەكەنىن اڭعارتادى. وسىلايشا اراب تاريحشىسى حازارلاردىڭ VI عاسىردا قازىرگى تۇركىمەنستاننان يرانعا كەلگەنىن، سوسىن يران اسكەرى قىسىمىنان ارران ەلىنە بارعانىن راستايدى. ناقتىراق ايتساق، حازارلار VI عاسىردا (523 جىلى) زاكاۆكازەگە ورنىققان. ول كەزدە ارمەنيا يران ەلىنىڭ قۇرامىندا بولعان، قازىرگى ازەربايجان جەرى ارران دەپ اتالعان، ال ازەربايجان دەپ ول تۇستا يرانداعى قازىرگى وڭتۇستىك ازەربايجان ايماعى ايتىلعان.

كوباد 531 جىلى قايتىس بولادى، ورنىنا ۇلى حوسروي انۋشيرۆان پاتشا بولعان (531-579 جىلدار اراسى). يبن ءال اسير سول حوسروي انۋشيرۆان زامانىندا ابحاز، باندجار، بالاندجار دەگەندەر يران ەلىنە جورىق جاساعانىن، ولار اۋەلى ارمەنيانى باسىپ العانىن بىلاي باياندايدى: «ي سوبراليس ابحازتسى ي باندجار ي بالاندجار س تسەليۋ (ناپاست) نا ەگو (حوسروي انۋشيرۆان، پراۆيل 531-579 گ) سترانۋ ي ناپراۆيليس ۆ ارمينيۋ، چتوبى ناپاست نا ەە جيتەلەي، ا پۋت (تۋدا) بىل لەگكيم. ي دال يم (حوسروي) ۆرەميا (دو تەح پور), پوكا وني نە ۋگلۋبيليس ۆ سترانۋ. ي پوسلال پروتيۆ نيح ۆويسكا ي وني سراجاليس س نيمي ي ۋنيچتوجيلي يح، زا يسكليۋچەنيەم دەسياتي تىسياچ چەلوۆەك، كوتورىە بىلي ۆزياتى ۆ پلەن ي پوسەلەنى ۆ ازەربايدجانە» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

مىنە، حوسروي انۋشيرۆان ولاردى ءوز ەلىنىڭ ىشىنە بويلاپ ەنگەنشە تيمەگەن، سوسىن ۇلكەن اسكەرمەن بارىپ سوعىسىپ جەڭگەن، ولاردىڭ امان قالعاندارىن ازەربايجانعا قونىستاندىرعان (يرانداعى شىعىس ازەربايجان ولكەسىنە). تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، يران جەرىنە شابۋىل جاساعان ساۆير اسكەرى جانە بۇل وقيعا 556 جىلى بولعان. يبن ءال اسير جازباسىنىڭ ورىسشاسىندا ابحاز، باندجار، بالاندجار دەپ كورسەتىلگەندەر ساۆير پاتشالىعىنداعى حالىقتار اتاۋى، ولاردىڭ ارابشا تۇپنۇسقاداعى اتاۋلارى ابحاز، جۋرجان، اۆار نەمەسە الان نەمەسە قۇمىق بولۋى ىقتيمال. ويتكەنى، ساۆير پاتشالىعىنىڭ ءوز حالقى – جۋرجاندار (جۋجان) جانە ول ايماقتا الان، ابار، ابحاز، قۇمىقتار مەكەندەگەنى ءال ماسۋدي دەرەكتەرىنەن بەلگىلى. قالاي بولعاندا دا ولاردىڭ اراسىندا حازار دەگەن جوق (ات-تاباراني مەن پروكوپي دەرەكتەرىندە دە ولاردىڭ اراسىندا حازارلار بارى جازىلماعان). يرانعا ارمەنيا ايماعى ارقىلى شابۋىلداۋلارى ولاردىڭ تبيليسي ايماعىنان شىققانىن بايقاتادى. ال حازارلار قازىرگى ازەربايجاننىڭ شىعىس-وڭتۇستىگىنە ورنىققانىن ايتتىق (اراكس وزەنىنەن شيرۆانعا دەيىن). حوسروي انۋشيرۆان ولاردىڭ ەل ايماعىنا بويلاپ ەنۋىن كۇتكەن، سوسىن ولاردى تۇگەلگە جۋىق قىرىپ سالعان. كەلگەن جاعىنا شەگىنىپ قاشار مۇمكىندىكتەرى بولماعان، ولاردىڭ تۋ سىرتىنان سوققى بەرىپ شەگىنەر جەرلەرىن جاۋىپ تاستاعان حازارلار بولۋى مۇمكىن. حوسروي ولاردى قىرىپ سالعانى، بار بولعانى ون مىڭ ادامدى امان قالدىرعانى جازىلعان دەرەك ساۆير اسكەرىندە كەم دەگەندە 40-50 مىڭداي ادام بولعانىن بايقاتادى. وسى سوعىس ناتيجەسىندە ساۆير پاتشالىعى قاتتى السىرەپ، كوپ ۇزاماي تولىق جويىلدى. ال حالقى قازىرگى گرۋزيا ايماعىنداعى كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتىپ امان قالعان. ويتكەنى، گرۋزين-ورىس تاريحشىلارى پروكوپي دەرەگىندەگى يۆير (ساۆير) ەلىن گرۋزيا كنيازدىگى دەپ تانيدى جانە گرۋزيندەردىڭ اۋەلدە جۋرزان دەپ اتالعانى ءمالىم.

ساۆير يمپەرياسىن ورناتقان گۋنن بيلەۋشىلەرى جانە ساۆيرلەر كاۆكازعا ءىV عاسىردا ءبىزدىڭ دالادان بارعانى بەلگىلى. سول جۋجان قاعاناتى زامانىندا كاسپي تەڭىز جۋرجان دەپ اتالدى. ولاي بولسا ساۆير مەملەكەتىن ورناتقان – جۋجاندار (جۋرجان), ولار ساۆير پاتشالىعىنىڭ نەگىزگى حالقى بولدى. گرۋزيندەر ەرتەدەن ءوز ايماعىندا وتىردى، ولار ەشقاشان سولتۇستىك كاۆكازدى نەمەسە داعىستاندى مەكەندەمەگەن. دەمەك، ساۆير پاتشالىعى زاكاۆكازەدە ءومىر سۇرگەن. الايدا رەسەي عالىمدارى ادەتتەرىنشە دەرەكتەردى ءوز قاجەتتەرىنە بۇرمالاپ تۇسىندىرەدى. ولار: «حازارلار 556 جىلدارى ساۆير اسكەرى قۇرامىندا داعىستاننان بارىپ يراندى شابۋىلدادى، ولاردى جەڭگەن حوسروي حازارلاردىڭ ءبىر بولىگىن زاكاۆكازەگە قونىستاندىردى» دەپ تۇسىندىرەدى. وسىلايشا كوباد بيلەگەن زاماندا بولعان وقيعا (523 جىل) مەن ونىڭ بالاسى حوسروي انۋشيرۆان زامانىنداعى وقيعانى (556 جىل) ءبىرتۇتاس كورسەتۋگە تىرىسادى (اراسى – 33 جىل). انىعىندا، حازار تايپاسى كوباد زامانىندا، شامامەن 523 جىلى زاكاۆكازەگە ورنىققان. ولار كوباد پاتشا ساۆيرلەردەن تارتىپ العان جەرگە – اراكس وزەنى مەن شيرۆان اراسىنداعى ولكەگە قونىستانعانىن يبن ءال اسير جازادى. ساۆير پاتشالىعى ءوز جەرلەرىن تارتىپ الىپ ورنىققان حازارلارعا جاۋ بولعانى، سول سەبەپتەن حازارلار يرانمەن وداقتاسقانى انىق. يرانعا شابۋىل جاساعان ساۆير اسكەرىندە حازارلاردىڭ بولماۋى سونىڭ ايعاعى. حازارلار كەرىسىنشە، يراننىڭ وداقتاسى رەتىندە ولاردىڭ تۋ سىرتىنان سوققى بەرگەن بولۋى مۇمكىن (سول كومەكتەرى ءۇشىن حازارلارعا ساۆيرلەر جەرىنە، تبيليسيگە دەيىنگى ايماققا قونىستانۋعا حوسروي رۇحسات ەتكەن بولار).

حوسروي انۋشيرۆان زامانىندا ساۆير پاتشالىعى تولىق جويىلىپ، تبيليسي قالاسى يراندىقتار قولىنا وتكەن. سول سوعىستاردا حوسروي انۋشيرۆان اسكەرى حازارلار بولعان سياقتى. ويتكەنى، سودان كەيىنگى عاسىرلار جايلى دەرەكتەردە كاسپي تەڭىزىنەن تبيليسيگە دەيىنگى ايماقتا حازارلار وتىرعانى جازىلادى ء(ال ماسۋدي، يبن ءال اسير دەرەكتەرى). ساۆير پاتشالىعى جويىلعان سوڭ، زاكاۆكازەدە حازارلار نەگىزگى كۇشكە اينالعان. حوسروي پاتشا ساۆير پاتشالىعى ورنىندا حازار پاتشالىعى پايدا بولۋىنان قورىققان. ونىڭ زاكاۆكازەدەگى ءار حالىققا جەكە پاتشا سايلاپ، كوپتەگەن جەكە كنيازدىكتەر ورناتۋى سونىڭ ايعاعى (ول كنيازدىكتەر ورىسشا اۋدارمادا پرەستول، فيلانشاح، لاكزوۆ، ماسكات دەپ كەزدەسەدى، ونىڭ ءبىرى ارابشا تۇپنۇسقادا «حازار» بولۋى ابدەن مۇمكىن). حوسروي انۋشيرۆان حازارلار كۇشەيسە يران قالالارىن توناۋعا كوشەتىنىن جاقسى تۇسىنگەن. سول حازار جورىقتارىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن يران مەن زاكاۆكازە شەكاراسىندا مىقتى قورعاندار مەن قالالار سالدىرعانىن، ونىڭ ەڭ نەگىزگىسى – ءال-باب قالاسى مەن ونىڭ تاۋ مەن تەڭىز اراسىنا سالىنعان قورعانى. رەسەيلىكتەر ءال-باب دەپ قازىرگى دەربەنت قالاسىن كورسەتەدى. وسىلايشا «حازارلار قازىرگى داعىستان اۋماعىندا وتىرعان، ال يران مەن حازارلار شەكاراسى قازىرگى داعىستان مەن ازەربايجان شەكاراسى ماڭىندا بولعان» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىردى (ورىستاردىڭ تۇجىرىمىنا ساي دەرەك بەرەتىن پروكوپي جازباسىندا ول جەر «كاسپيسكي پروحود» دەپ كورسەتىلگەن. تەڭىز كەيىنگى عاسىرلاردا عانا كاسپي دەپ اتالعانىن ەسكەرسەك، وندا پروكوپي جازباسى رەسەي تاراپىنان بۇرمالانىپ وزگەرگەنىن تۇسىنەمىز). شىندىعىندا، ءال-باب قالاسى قازىرگى يران مەن ازەربايجان مەملەكەتتەرى شەكاراسىنا جاقىن ماڭدا بولعانىن يبن ءال ءاسيردىڭ مىناۋ دەرەكتەرى انىق دالەلدەيدى: «ي پوسترويل كوباد ستەنۋ، پريلەگايۋششۋيۋ ك ودنوي چاستي توي مەستنوستي. كوگدا جە ون سكونچالسيا، تسارەم ستال ەگو سىن انۋشيرۆان، پولوجەنيە ەگو ۋكرەپيلوس ي سوۆەرشيل پوحود ۆ فەرگانۋ بۋررادجان، ون، پو ۆوزۆراششەني، پوسترويل گورود شاباران ي گورود ماسكات ي گورود ال-باب-ۆ-ال-ابۋاب، كوتورىي بىل نازۆان يابۋاب پوتومۋ، چتو ون بىل پوستروەن نا دوروگە ۆ گورۋ. ي پوسترويل درۋگيە، كرومە ەتيح، گورودا ي دليا كاجدىح ۆوروت پروحودا ون پوسترويل كامەننىي زاموك. ي پوسترويل انۋشيرۆان ستەنۋ، س موريا، ي پروۆەل ەە پو ۆەرشينام گور ي ۋسترويل ناد نەي جەلەزنىە ۆوروتا ي نازناچيل ليۋدەي دليا ەە وحرانى. ي ۆىبرال انۋشيرۆان تسارەي، كوتورىح ون راسپرەدەليل پو رازنىم وبلاستيام، ي مەجدۋ نيمي ۆلادەتەل پرەستولا ي فيلانشاحا ي لاكزوۆ ي ماسكاتا ي درۋگيح. ي وستاۆالاس ارمينيا ۆ رۋكاح پەرسوۆ دو پوياۆلەنيا يسلاما... پوكونچيۆ س ال-بابوم, سۋراكا پوسلال بۋكايرا يبن-'ابداللاحا، ي حابيبا يبن-ماسلامى، ي حۋزايفۋ يبن-ۋسايدا ي سالمانا يبن-رابي'ي ك ناسەلەنيۋ تەح گور، كوتورىە وكرۋجايۋت ارمينيۋ; پري ەتوم بۋكايرا ون پوسلال ۆ مۋكان، حابيبا – ۆ تيفليس، حۋزايفۋ – ۆ گورى اللان ي سالمانا – ۆ درۋگۋيۋ ستورونۋ.  ...ۆ ەتوم جە، 762 گودۋ ۆوسستالي تيۋركي ي حازارى ۆ باب-ال-ابۋابە ي ۋبيلي بولشوە چيسلو مۋسۋلمان ۆ ارميني...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»)

يبن ءال ءاسيردىڭ وسى ءۇش دەرەگى ءال-باب قالاسى ارمەنياعا كورشى ورنالاسقانىن ايعاقتايدى (دەربەنت قالاسى مەن ارمەنيا كورشى ەمەسى انىق). ءال-باب قالاسى ارمەنياعا كورشى ەكەنىن ح عاسىرداعى اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي دە جازادى. وسى گەوگراف-عالىم ءال-باب قالاسى كاۆكاز تاۋىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە (حازار) تىرەلگەن سىلەمىندە ورنالاسقانىن، تاۋدىڭ ەكىنشى شەتىندەگى سىلەمى قارا تەڭىزگە (جاعاسىندا ترابزون قالاسى ورنالاسقان) تىرەلەتىنىن انىق كورسەتەدى: «ودني يز وتروگوۆ گورى، كاك مى ۋجە سكازالي، پودحوديت ك حازارسكومۋ موريۋ وكولو ال-بابا. درۋگوي وتروگ يدەت ك ۋپوميناۆشەمۋسيا موريۋ مايتاس، كۋدا ۆىحوديت كونستانتينوپولسكي پروليۆ. نا ەتوم مورە لەجيت تراپەزوند، پريبرەجنىي گورود...» (ال ماسۋدي «يستوريا – شيرۆانا ي ال بابا»). وسى دەرەكتەگى تراپەزوند قالاسى ول تاۋدىڭ كىشى كاۆكاز تاۋى ەكەنىن ايقىن دالەلدەيدى. ياعني، ءال-باب قالاسى كىشى كاۆكاز تاۋىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە تىرەلەر تۇسىندا بولعان. اقيقاتتىعىن عالىمدار مويىنداعان وسى ەكى ارابشا جازبا دەربەنت قالاسى ءال-باب قالاسى ەمەسىن، حازار قاعاناتى اۋەلدەن زاكاۆكازەدە بولعانىن، مۇسىلمان اسكەرى كەلگەنگە دەيىن حازار قاعاناتى مەن يران شەكاراسى ارمەنياعا كورشى جاتقانىن ايقىن راستايدى. وسىلايشا رەسەيلىكتەردىڭ «حازار قاعاناتى ايماعىنا داعىستان مەن پوۆولجيا جانە باتىس قازاقستان كىردى» دەگەن تۇجىرىمى تولىق جالعان ەكەنىن كورەمىز.  

يبن ءال اسير تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ، ياعني قازاقتاردىڭ ءVIى عاسىردا زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العانىن بىلاي باياندايدى: «كوگدا جە ۆوتساريلسيا حوسروي، ون پوسترويل ۆ وكرۋگە سۋلا ي دجوراجانا منوگو پوستروەك ي ۋكرەپلەننىە زامكي، كوتورىمي ون ۋكرەپيل ۆسيۋ سترانۋ. ي ناپراۆيلسيا حاكان سيندجيبۋر ۆ ەگو سترانۋ. ەتو بىل ۆەليچايشي يز تيۋروك ي ون پريۆلەك نا سۆويۋ ستورونۋ حازار، ابحازتسەۆ ي بالاندجارا ي وني پودچينيليس ەمۋ. ي ۆىستۋپيل ون (حاكان) ۆو گلاۆە بولشوگو چيسلا (ۆوينوۆ) ي ناپيسال حوسرويۋ، ترەبۋيا س نەگو پودات ي ۋگروجايا ەمۋ، ەسلي ون (ەتوگو) نە سدەلاەت. نو حوسروي نە ۋدوۆلەتۆوريل ني ودنوي يز ەگو پروسب، تاك كاك ون ۋكرەپيل سۆويۋ سترانۋ ي ۋكرەپيل وبلاست ارميني تاك، چتو ونا موگلا دوۆولستۆوۆاتسيا (دليا سۆوەي زاششيتى) نەبولشيم چيسلوم (ۆوينوۆ). ي پوۆەرنۋل حاكان ۆ سۆويۋ سترانۋ، نە دوستيگشي سۆوەي تسەلي، تاك كاك ون نە موگ نيچەگو سدەلات...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي).

وسى دەرەكتەگى حوسروي مەن حوسروي انۋشيرۆان ەكى بولەك ادام. بىرەۋى – بيلەۋشى حوسروي پارۆيز. ول 570-628 جىلدار اراسىندا بيلىك ەتكەن، حوسروي انۋشيرۆاننىڭ نەمەرەسى. دەرەكتە تۇركى حانى سيندجيبۋردىڭ اۋەلى حازار، ابحاز، بالاندجارلاردى باعىندىرعانى، سوسىن يرانعا جاساعان جورىعى ىسكە اسپاعانى، ويتكەنى حوسرويدىڭ الدىن الا ارمەنيا ايماعىنداعى شەكاراسىن قورعاندارمەن كۇشەيتىپ قويعانى كورسەتىلگەن. وسىنداعى ابحاز، حازار، بالاندجارلار مەن يران شەكاراسى رەتىندە ارمەنيا ايماعى كورسەتىلۋى وقيعانىڭ زاكاۆكازەدە بولعانىن ايقىن دالەلدەيدى. سيندجيبۋر – تۇركى قاعاناتىنىڭ وكىلى، ال تۇركى قاعاناتى اسكەرى زاكاۆكازەگە ءVIى عاسىردىڭ الدىڭعى جارتىسىندا عانا، انىعىراق ايتساق 626 جىلى بارعانىن تاريحشىلار مويىندايدى. حوسروي انۋشيرۆان ول زاماندا ومىردە بولعان جوق، 579 جىلى قايتىس بولىپ كەتكەن. دەمەك، سيندجيبۋر شابۋىلى زامانىنداعى يران بيلەۋشىسى حوسروي پارۆيز ەكەنى انىق. رەسەي عالىمدارى بولسا، حوسروي انۋشيرۆان مەن ونىڭ نەمەرەسى حوسروي ءپارۆيزدىڭ ەسىمدەرى بىردەي ەكەنىن پايدالانىپ، ەكەۋىن ءبىر ادامداي كورسەتەدى. وسىلايشا تۇركى حانى سيندجيبۋر جورىعى حوسروي انۋشيرۆان زامانىندا بولعانداي بۇرمالايدى. ولار ەش دالەلسىز سيندجيبۋر حان مەن يستەمي قاعان ءبىر ادام دەپ تۇجىرىمداپ، يستەمي قاعاننىڭ ەفتاليد ەلىن (قاازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىن) جاۋلاپ الۋى مەن سيندجيبۋر حاننىڭ زاكاۆكازەنى جاۋلاپ الۋىن ءبىر وقيعا ەتىپ بۇرمالايدى. وتىرىكتەرىن اشاتىن يبن ءال اسير جازباسىن سەنىمسىز ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن «يبن ءال اسير دەرەكتەردى يران جازبالارىنان كوشىرە سالعان» دەيدى. سوسىن 626 جىلى زاكاۆكازەنى باسىپ العان تۇركى حانىنىڭ ەسىمىن باسقاشا اتايدى (وزدەرى بۇرمالاعان يران-ۆيزانتيا جازبالارىن پايدالانادى). الايدا، ەۋروپالىقتار العاش بايقاپ، ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ ۇلگەرگەن، سول سەبەپتەن ورىس وقىمىستىلارى بۇرمالاي الماعان يبن ءال اسير جازباسى شىندىق ءتىپتى باسقا ەكەنىن دالەلدەيدى. ول سيندجيبۋر حاننىڭ زاكاۆكازەنى باسىپ العانىن، سودان سوڭ ارمەنيا ايماعى ارقىلى يرانعا جورىق جاساۋعا تىرىسقانىن انىق كورسەتەدى. وسى دەرەكتەر قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىن جاۋلاپ العان يستەمي قاعاننىڭ سيندجيبۋر حان ەمەستىگىن اڭعارتادى. بۇدان رەسەي تاريحشىلارىنىڭ ەۋرازيالىق حالىقتار تاريحىن جۇيەلى تۇردە وزگەرتكەنىن، وتكەندى حريستياندىق يمپەريا ساياساتىنا ساي قايتا بۇرمالاپ جازعاندارىن تاعى بايقايمىز.

يبن ءال اسير حازارلاردى سيندجيبۋر حاننىڭ اسكەرى دەمەيدى، كەرىسىنشە سيندجيبۋردىڭ ابحاز، بالاندجارلارمەن بىرگە، حازارلاردى دا باعىندىرعانىن ايتادى. وسى دەرەك سيندجيبۋر ءبىزدىڭ دالادان بارىپ زاكاۆكازەنى باسىپ العاندا حازارلار سول ايماقتا وتىرعان جەرگىلىكتى حالىق ەكەنىن كورسەتەدى. سيندجيبۋر حان يران ەلىنە اتتانعان، الايدا حوسروي ءپارۆيزدىڭ ەل شەكاراسىنا ورناتقان مىقتى قورعاندارى وعان كەدەرگى بولعان. سيندجيبۋر ءوز ەلىنە قايتتى دەگەنى ونىڭ يرانعا بەت العان جورىعىن توقتاتىپ، زاكاۆكازەگە، ياعني ءوزى ورناتقان حازار قاعاناتى ايماعىنا ورالعانىن دالەلدەيدى. حوسروي ءپارۆيزدىڭ ارمەنيا ايماعىنىڭ قورعانىسىن كۇشەيتكەنى يران مەن حازار قاعاناتى شەكاراسى ارمەنيا ايماعىندا ەكەنىن تاعى بايقاتادى. ول زاماندا (620 جىلدارى) تۇركى قاعاناتى ەكىگە ىدىراپ، اشينا ديناستياسى قازىرگى قازاقستان ايماعىنداعى بيلىگىنەن ايرىلعانىن، ول ايماقتا جۋجاندىق ءسۇربوراس-ءشيبوراش ديناستياسى ون اق ءتۇتىن قاعاناتىن (باتىس تۇركى قاعاناتى) ورناتقانىن الدىڭعى ماقالامىزدا جازعانبىز. سيندجيبۋر حان – سول تۇركى اشينا ديناستياسىنىڭ وكىلى، بيلىكتەن ايرىلعان سوڭ قازاق حالقىنىڭ وزىنە باعىنىشتى بولىگىن ەرتىپ كاۆكازعا كەتكەن. دەمەك، ءVIى عاسىردا قازاقتاردى زاكاۆكازەگە باستاپ بارعان – سيندجيبۋر حان. ول سول جەردەگى حازار، ابحاز، قۇمىق، الان ءتارىزدى جەرگىلىكتى حالىقتاردى باعىندىرىپ، ءوز مەملەكەتىن ورناتقان (حازار قاعاناتى). زاكاۆكازەدە حازارلار باسىم بولعاندىقتان جانە پارسىلار VI عاسىردان ول جەردى «حازارلار يەلىگى» دەپ تانىعاندىقتان، سيندجيبۋر حان ورناتقان مەملەكەت حازار قاعاناتى بولىپ تاريحقا ەندى. انىعىندا ونى ورناتقان قازاقتار بولاتىن، ول زامانداردا ارابتار قازاقتاردى «تۇركى» دەپ تە اتاعان. ويتكەنى، يبن ءال اسير ورتاازيالىق قالالار تۇرعىندارى مەن زاكاۆكازەدەگى حازارلاردى «تۇركىلەر» دەپ اتامايدى. ول «تۇركىلەر» دەپ جالپاق بەت، كوزى قىسىق دالا حالقىن ايتادى. زاكاۆكازەگە قازىرگى قازاق دالاسىنان بارعان قىسىق كوز، جالپاق بەت ازياتتار ەكەنىن عالىمدار ءبىر اۋىزدان مويىندايدى، تەك ورىس وقىمىستىلارى عانا ولاردى ەش دالەلسىز «حازارلار» دەپ بۇرمالايدى.

سيندجيبۋر حان اسىلۇيانىڭ تۇركى اشينا ديناستياسىنان. ويتكەنى، عالىمدار حازار قاعاناتىن تۇركى اشينا توبى بيلەگەنىن ايتادى. الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە تۇركى اشينالار ءسۇربوراس توبىن «ءشيبوراش» دەپ اتاپ كەتكەنى جانە وزدەرىن «ءبورشى» دەپ اتاعانى جايلى ايتقانبىز («ءشيبوراشتى اۋلايتىن ءبورىشى» دەگەن ماعىنادا). سوندىقتان سيندجيبۋر حان ەسىمى دۇرىسىندا – ءاسۇياڭشىبورى. ارابشا جازىلۋى:  اثيانشيبورى اسيانشيبۋري، ثيندشيبورى – سيندشيبۋر. شىندىعىندا، حازارلاردىڭ VI عاسىردا (523 جىلى) زاكاۆكازەگە قونىستانعانىن وسى يبن ءال اسير دەرەكتەرىنەن كورسەتتىك. ولاي بولسا، ءVIى عاسىردا (626 جىلى) زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العان قازاقتار. وندا ءVIىى عاسىردا قازاق دەگەن بەكىنىس-قالا بولعانى، ۆيزانتيا يمپەراتورىنىڭ ءىح عاسىردا زاكاۆكازە دالاسىن «سترانا كاساحيا» دەپ كورسەتۋى سونىڭ دالەلى. رەسەيلىكتەر: «حازار قاعاناتى ءVIى عاسىردا قازىرگى داعىستاندا ورناعان» دەيدى، ال يبن ءال اسير ءVIى عاسىردا ول ايماقتى داعىستان دەپ ءوز اتاۋىمەن جازادى: «ي ناپيسال ون تساريۋ دجۋردجانا، زەرنان-سۋلۋ, ي توت وتۆەتيل ەمۋ ي زاكليۋچيل س نيم وتنوسيتەلنو دجۋردجانا مير، پو كوتورومۋ ون پلاتيت دجيزيۋ س تەم، چتوبى سۋۆايد پرەكراتيل ۆوينۋ س دجۋردجانوم ي وكازال ەمۋ پوموشش ۆ سلۋچاە، ەسلي ون، زەرنان-سۋل، بۋدەت پوبەجدەن. سۋۆايد (ون وستاۆالسيا تام) دو تەح پور، پوكا نە سوبرال حارادج ي نە پوزناكوميلسيا س گرانيتسامي ەگو (دجۋردجانا), دليا زاششيتى كوتورىح ون پريستاۆيل تيۋروك يز داحيستانا، پريچەم تەح، كوگو ون نازناچيل دليا يح زاششيتى، ون وسۆوبوديل وت دجيزي، توگدا كاك س وستالنىح ون ەە ۆزىسكال. گوۆوريات، چتو زاۆوەۆانيە يح بىلو ۆ 639 گودۋ.... ۆ. 729 گودۋ تيۋركي ۆتورگليس ۆ ازەربايدجان، گدە يح ۆسترەتيل ال-حارس يبن-‘امرۋ ي وبراتيل يح ۆ بەگستۆو. ال-دجارراح ۆستۋپيل ۆ سترانۋ حازار سو ستورونى تيفليسا، زاۆوەۆال يح گورود ال-بايد'ا ي ۆوزۆراتيلسيا بلاگوپولۋچنو...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

جوعارىدا جۋرجان (گرۋزين) پاتشاسى ءوز ەلىن حازارلاردان قورعاۋ ءۇشىن اراب قولباسشىسى سۋۆايدتان كومەك سۇراعانى جانە سالىق تولەپ تۇرۋعا ۋادە بەرگەنى، سۋۆايدتىڭ داحيستان («تاعىستان» – «جابايى ەل» دەگەن ماعىنا) اۋماعى تۇركىلەرىن حازار قاعاناتى مەن جۋرجان پاتشالىعى شەكاراسىنا ورنالاستىرعانى باياندالعان. وسى دەرەكتەن مۇسىلمان حاليفاتى قازىرگى ازەربايجان اۋماعىن ءVIى عاسىردا حازار قاعاناتىنان تارتىپ العانىن، كىشى كاۆكاز تاۋىنداعى جۋرجان (گرۋزين) ەلى دە حاليفات بيلىگىن مويىنداعانىن جانە حازار قاعاناتى مەن مۇسىلمان حاليفاتى شەكاراسى تبيليسي ايماعى بولعانىن كورەمىز (حازار قاعاناتى كولحيدا دالاسى مەن قارا تەڭىز جانە ازوۆ تەڭىزى جاعالارىنا دەيىنگى ايماقتا ساقتالىپ قالعان). ال داعىستان سول زامان ءوز اتاۋمەن بولعان. ول جەردە حازار قاعاناتى بولسا ادامدارىن «حازارلار» دەپ جازار ەدى.  ويتكەنى، يبن ءال ءاسيردىڭ دەرەكتەرى حازار مەن تۇركىلەر وداقتاس بولعانىمەن، ەكى بولەك ەل ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى: «تەم ۆرەمەنەم تيۋركي وبەدينيليس س حازارامي ي ۆستۋپيلي س مۋسۋلمانامي ۆ كروۆوپروليتنۋيۋ ۆوينۋ. ۆ ەتوم، 652 گودۋ حازارى ي تيۋركي ودەرجالي پوبەدۋ ناد مۋسۋلمانامي.... ۆ ەتوم، 722 گودۋ ودنا مۋسۋلمانسكايا ارميا، ۆو گلاۆە كوتوروي ستويال سابيت ان-ناحاراني ۆستۋپيلا ۆ سترانۋ حازار سو ستورونى ارميني. سوبراۆشيس ۆ وچەن بولشوم كوليچەستۆە، حازارى، كوتورىم نا پوموشش پريشلي كيپچاكي ي درۋگيە تيۋركسكيە پلەمەنا، ۆسترەتيلي مۋسۋلمان ۆ مەستە، يزۆەستنوم پود نازۆانيەم «لۋگ كامنەي...» ۆ ەتوم، 730 گودۋ بىل ۋبيت ال-دجارراح ال-حاكامي يبن-'ابداللاحا. پوسلە توگو كاك ال-دجارراح وبراتيل حازار ي تيۋروك ۆ بەگستۆو، وني سنوۆا ياۆيليس سو ستورونى اللانا...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

يبن ءال اسير مۇسىلمان اسكەرىنىڭ ءVIىى عاسىردا ارمەنيا ايماعىنان حازار قاعاناتىنا شابۋىل جاساعانىن باياندايدى. وسى دەرەك حازار قاعاناتى ارمەنياعا كورشى قازىرگى گرۋزيادا ورنالاسقانىن، ياعني حازار قاعاناتى داعىستاندا ەمەسىن تاعى دالەلدەيدى. سول سوعىستا حازارلارعا قىپشاقتار كومەكتەسكەنىن ايتادى، ياعني وسى جەردە تۇركىلەردى «قىپشاق» اتاۋىمەن كورسەتكەن. ونىڭ «قىپشاق» دەپ وتىرعانى – قازاق، ارابشا تۇپنۇسقادا «قازاق» دەپ انىق تاڭبالانۋى ابدەن مۇمكىن. رەسەي وقىمىستىلارى «قىپشاقتاردى گرۋزين پاتشاسى داۆيد ءحى عاسىردا سولتۇستىكتەگى دالادان شاقىرىپ العان» دەيتىنى ءمالىم. ال يبن ءال اسير بولسا، ودان 300 جىل بۇرىن ء(VIىى عاسىردا) زاكاۆكازەدە حازارلار مەن قىپشاقتار بىرىگىپ اراب-مۇسىلمان اسكەرىمەن سوعىسقانىن ايتادى. سول ايماقتا «قازاق» اتاۋلى جەرلەر كوپ ساقتالعانى، ال «قىپشاق» اتاۋى مۇلدە جوقتىعى، ولاردىڭ قىپشاق ەمەس قازاق دەپ اتالعان ەل ەكەنىن دالەلدەيدى.

اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي ح عاسىرداعى حازار قاعاناتى جايلى كوپ قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان. ول حازار قاعاناتىنىڭ اۋەلگى استاناسى ساماندار ەكەنىن، ول ايماقتى مۇسىلماندار باسىپ العاندا مەملەكەت ورتالىعى قارا تەڭىزگە جاقىن امال قالاسىنا كوشىرىلگەنىن جازعان. سونىمەن قاتار قىرىمدا ۋرۋس پەن ساكالبان (رۋس، ساكاليبا) ەلدەرى وتىرعانىن، ال قازىرگى دون ايماعى ۇلى بۇلعار پاتشالىعى جەرى ەكەنىن دە مالىمدەگەن. سول قۇجاتتاردان دون ايماعىندا، ياعني ۇلى بۇلعار پاتشالىعىندا كوشپەلى قازاقتار دا بولعانىن كورەمىز: «زدەس ناحودياتسيا حوروشو سنارياجەننىە ليۋدي حازارسكوگو تساريا. [يح زاداچا] وكازىۆات سوپروتيۆلەنيە كاجدومۋ، كتو يدەت س ەتوگو موريا يلي س توي ستورونى زەملي، چاستي كوتوروي پروستيرايۋتسيا وت حازارسكوگو موريا دو نيتاس (چەرنوگو موريا). ەتو پوتومۋ، چتو تيۋركسكيە كوچەۆنيكي— گۋزى پريحوديلي زيموۆات ۆ ەتيح مەستاح. ينوگدا رۋكاۆ، كوتورىي سوەدينياەت رەكۋ حازار س پروليۆوم پونتا، زامەرزاەت، ي گۋزى س يح كونيامي پەرەپراۆليايۋتسيا چەرەز نەگو. ەتو بولشايا ۆودا، نو ونا نە راسستۋپاەتسيا پود نيمي پوتومۋ، چتو [زيموي] ونا كرەپنەت، كاك كامەن. تاك گۋزى پروحوديلي نا حازارسكۋيۋ تەرريتوريۋ، ي نەرەدكو، كوگدا ليۋدي حازارسكوگو تساريا، پوستاۆلەننىە زدەس دليا وتراجەنيا گۋزوۆ، نە موگلي ۋدەرجات يح، ۆىستۋپال سام تسار، چتوبى ۆوسپرەپياتستۆوۆات يح پروحوجدەنيۋ پو لدۋ ي وتوگنات يح وت سۆوەگو تسارستۆا; نو لەتوم دليا تيۋركوۆ نەت پۋتي دليا پەرەپراۆى...» (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»). ارينە رەسەيلىك اۋدارماشى ولاردى «كوچەۆنيكي گۋزي» دەپ كورسەتكەن. الايدا، «درەۆنە رۋسسكيە لەتوپيسي» دەگەن جازبالار ءحى عاسىردا ول ايماقتا كوشپەندى كاسوگتا ەلى بولعانىن باياندايدى. كونە ۋرۋس جازباسىنداعى «كاسوگتا» دۇرىسىندا «كاساحتار» دەگەن ورىندى، ياعني «كوچەۆنيكي كاسوگتا» – كوشپەندى قازاقتار.

ءال ماسۋدي جازباسىنىڭ ارابشاسىنداعى «عازاق» اتاۋىن ورىسشادا «گۋزي» دەپ بۇرمالاعان (ارابتا «گ» ءارپى جوق، «ع» ءارپىن ورىسشادا «گ» دەپ جازعان). ارابشا جازىلۋلارى: غذق – عازاق، غذى – عۋزي. دەمەك، دون ايماعىن قازاقتار ەرتەدەن مەكەندەگەن، شاماسى ولار تۇركى قاعاناتى اسكەرى رەتىندە ءVIى عاسىردا كاۆكازعا جانە قارا تەڭىز ماڭىنداعى دالاعا بارىپ ورنىققان. ەندى ءال ءماسۋديدىڭ كاسپي مەن قارا تەڭىز اراسىنداعى ايماق (قازىرگى ازەربايجان، گرۋزيا، شىعىس داعىستان جانە ابحازيا جەرلەرى) حالىقتارى جايلى دەرەكتەرىنە كوز جۇگىرتسەك: «ۆەرنەمسيا تەپەر ك وپيسانيۋ ال-باب ۆال-ابۆابا ي پلەمەن، جيۆۋششيح پوبليزوستي وت ستەنى ي گورى كابح (كاۆكاز). مى سكازالي، چتو ۆرەدنەيشيم يز تاكيح سوسەدنيح نارودوۆ ياۆلياەتسيا كنياجەستۆو دجيدان. ەگو تسار — مۋسۋلمانين، كوتورىي زاياۆلياەت، بۋدتو ون اراب يز [پلەمەني] كاحتان. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا، ا يمەننو ۆ 943 گودۋ، ون يزۆەستەن كاك ساليفان، ي ۆ ەگو گوسۋدارستۆە نەت درۋگيح مۋسۋلمان، كرومە نەگو، ەگو سىنا ي سەمي.... مەجدۋ دجيدانوم ي ال-بابوم جيۆۋت مۋسۋلمانە ارابى، كوتورىە نە گوۆوريات حوروشو ني نا كاكوم يازىكە، كرومە ارابسكوگو. وني جيۆۋت نا گرانيتسە س تسارستۆوم دجيدان, نو زاششيششەنى وت نەگو زاروسليامي ي رەكامي. وت نيح دو گورودا ال-باب وكولو ترەح ميل، ي جيتەلي ال-باب پريحوديات يم نا پوموشش.

سو ستورونى كابحا ي ساريرا دجيدان گرانيچيت س [زەملەي] تساريا، نازىۆاەموگو ب.رزبان، كوتورىي مۋسۋلمانين، ي گورود ەگو نازىۆاەتسيا ك.ر.دج. (*كاراح). وني ۆوورۋجەنى بۋلاۆامي. كاجدىي پراۆيتەل ەتوگو تسارستۆا زوۆەتسيا ب.رزبان. زا ەتوي زەملەي لەجيت ۆلادەنيە گۋميك. ەگو جيتەلي – حريستيانە – نە پودچينيايۋتسيا نيكاكومۋ تساريۋ، نو يمەيۋت ناچالنيكوۆ ي جيۆۋت ۆ ميرە س تسارستۆوم الان. زاتەم ۆ ستورونۋ ساريرا ي گور – ۆلادەنيە زاريكا-ران (زيريح-گاران), چتو وزناچاەت “ماستەرا كولچۋگ”، پوتومۋ چتو بولشينستۆو يز نيح دەلاەت كولچۋگي، سترەمەنا، ۋزدەچكي، مەچي ي درۋگيە رودى ورۋجيا يز جەلەزا. وني يسپوۆەدۋيۋت رازليچنىە رەليگي: يسلام، حريستيانستۆو ي يۋدەيستۆو. يح سترانا گوريستايا، ي ەتو زاششيششاەت يح وت سوسەدەي. زاتەم يدەت [ۆلادەنيە] تساريا ساريرا، كوتورىي زوۆەتسيا فيلان-شاح (كيلان-شاح؟) ي يسپوۆەدۋەت حريستيانستۆو. ەگو ستالي نازىۆات “ۆلادەتەل ترونا”، ا ەگو ستوليتسا نازىۆالاس حۋنزاح. ەگو سترانا سۋروۆايا، ي پو ەتوي پريچينە نەدوستۋپنايا، بۋدۋچي راسپولوجەنا نا ودنوم يز وتروگوۆ كابحا. تسار سوۆەرشاەت ناپادەنيا نا حازار ي ودەرجيۆاەت پوبەدى ناد نيمي، پوتومۋ چتو وني نا راۆنينە، ا ون ۆ گوراح...» (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»).

ءال باب قالاسى، شامامەن قازىرگى لەنكورون قالاسىنا جاقىن ايماقتا، ال دجيدان دەگەن بۇزاقى ەل (ەۆرەي ەلى) قازىرگى ازەربايجاننىڭ تەرتەر مەن باردين اۋداندارى اۋماعىندا بولعانىن اڭعاردىق. ال مۇسىلمان بارزبان پاتشا ەلى دەگەنى – مۇسىلمان قازاق ەلى. ويتكەنى، ورىسشا اۋدارمادا كارادج جانە كاراح دەپ ەكى ءتۇرلى نۇسقامەن كورسەتىلگەن قالا – قازىرگى قازاق قالاسى.  ارابشا جازىلۋلارى: كزح – كازاح،  كرح – كاراح،  كرج – كارادج  (قازاق قالاسى ەكەنىن مويىنداسا، وندا ءال-باب قالاسى داعىستاندا ەمەسىن دە مويىنداۋعا ءماجبۇر بولاتىندارىن ورىستار جاقسى تۇسىنەدى). ەل بيلەۋشىسىن ورىسشا «بارزبان» دەپ اۋدارىپتى، ول دۇرىسىندا «بادشاڭ» (پاتشا) بولۋى مۇمكىن. باتىس قازاقتارى، ونىڭ ىشىندە كاۆكازدا انىق بولعان ادايلار بيلەۋشىنى «بادشا» دەپ اتايدى («حان» دەمەيدى). ارابشا جازىلۋلارى: بارذبان  – بارزبان،  باضشان – بادشان. ولاردىڭ قارۋى «بۋلاۆا» ەكەن، دون كازاكتارى دا وسى قارۋدى ۇستاعان (كازاكتار – كاۆكازدان بارعان قازاقتار ەكەنىن ايتتىق). ولاردىڭ كورشىلەرى حريستيان ءدىندى قۇمىق (گۋميك) ەلى ەكەن (ولاردىڭ حۋن حالقىنىڭ قۇمان تايپاسىنان قالىپتاسقانىن الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە جازعانبىز). يبن ءال اسير دەرەگى دە قازاق قالاسى ءVIىى عاسىردا بولعانىن (ورىسشا اۋدارمادا «حايزاح» دەپ كورسەتىلگەن) جانە وعان كورشى قۇمىق ەلى وتىرعانىن ايعاقتايدى: «ۆ 738 گودۋ مەرۆان يبن-مۋحاممەدا يبن-مەرۆانا، بۋدۋچي پراۆيتەلەم ارميني، سوۆەرشيل پوحود; ون ... ۆتورگسيا ۆ گۋميك — ۋكرەپلەننىي زاموك، ۆ كوتوروم ناحوديليس دوچ تساريا ي ەگو پرەستول. تسار بەجال وت نەگو ي پريبىل ۆ زاموك پو يمەني حايزاح، ۆ كوتوروم ناحوديلسيا زولوتوي پرەستول...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

ول قازاق پەن قۇمىق ەلىن باسىپ العان ادامنىڭ ارمەنيا ايماعى بيلەۋشىسى ەكەنىن ايتادى. بۇل قۇمىق ەلى ول زامان داعىستاندا ەمەس قازىرگى ازەربايجاندا بولعانىن ايعاقتايدى. قازىرگى قازاق قالاسى دا سولاي ەكەنىنە كۋا، ويتكەنى ءال ماسۋدي مەن يبن ءال اسير دە قۇمىق ەلى وسى قالاعا كورشى ەكەنىن انىق جازادى. وسى قازاق قالاسى حV عاسىردان باستاپ رەسەي يمپەرياسى باسىپ العان ءحىح عاسىرعا دەيىن قازاق سۇلتاناتىنىڭ استاناسى بولدى ء(حىح عاسىردا ەۋروپادا قازاق كىلەمدەرى زور سۇرانىسقا يە بولعانى بەلگىلى).

يبن ءال اسير شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ قازىرگى ازەربايجاننان گرۋزين (كۋردج) ەلىنە جاساعان جورىعىنا جەرگىلىكتى زاكاۆكازەلىك قازاقتار دا قاتىسقانىن بىلاي ءسوز ەتەدى: «وني (تاتارى چينگيسحانا) دۆينۋليس ي پوشلي ۆ سترانۋ كۋردجوۆ. ك نيم پريسوەدينيلسيا تيۋركسكي مەمليۋك پو يمەني اكۋش، كوتورىي سوبرال ۆ بولشوم چيسلە جيتەلەي تەح گور ي پۋستىني يز تۋركمەن، كۋردجوۆ ي درۋگيح; ون ۆستۋپيل ۆ پەرەپيسكۋ س تاتارامي، پريگلاسيۆ يح پريسوەدينيتسيا ك نەمۋ، ي تە وتۆەتيلي ەمۋ سوگلاسيەم ي سكلونيليس ك نەمۋ يز-زا وبششەگو يح پرويسحوجدەنيا (رودستۆا)...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

بۇل جولداردا شىڭعىسحان اسكەرىنە اكۋش دەگەن ماملۋكتىڭ جەرگىلىكتى تۇركىمەن، كۋردج وكىلدەرىن جيناپ قوسىلعانى، ولاردىڭ شىڭعىسحان اسكەرىنە تۋىس ەكەندىگى كورسەتىلگەن. ورىسشا اۋدارمادا «تۇركىمەن، كۋردج» دەپ جازىلعان اتاۋلار ارابشا تۇپنۇسقادا «تۇركى قازاق» ەكەنىنە كۇمانىم جوق (بۇل «تۇركى قازاق» پەن شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ قازاقتار ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن «تۇركىمەن، كۋردج» دەپ ورىسشالانعان). رەسەي اۋدارماشىلارى ولاردى تۇركىمەن مەن گرۋزين (كۋردج) دەپ تۇسىندىرەدى، كەيبىرى تۇركىمەن مەن كۇردى دەپ تۇجىرىمدايدى. الايدا، تۇركىمەن، گرۋزين، كۇردىلەردىڭ ەشقايسىسى شىڭعىسحان حالقىمەن تۋىس ەمەس، ال شىڭعىسحان اسكەرى قازاق تايپالارى ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ارابشا جازىلۋى: كزح – كازاح، كرج – كۋردج. ولاي بولسا، شىڭعىسحان اسكەرىنە قوسىلعاندار – قازاق قالاسى ايماعىنىڭ قازاقتارى. ولاردىڭ ەلىن ءحىى عاسىردا كۋرزان (گرۋزين) پاتشاسى باسىپ الىپ، وزدەرىن قاڭعىتىپ جىبەرگەن. ولار تۋىستىعىن پايدالانىپ شىڭعىسحان اسكەرىنە (قازاقتارعا) قوسىلىپ، ءوز جۇرتىن ازات ەتۋگە تىرىسقان. ولاردىڭ گرۋزيندەرمەن سوعىستا شەشۋشى رول اتقارعانىن يبن ءال اسير باياندايدى. ولاردىڭ شىڭعىسحان اسكەرىمەن تۋىستىعى، ورىسشا «تۇركىمەن كۋردج» دەپ كورسەتىلگەن اتاۋ ارابشادا «تۇركى قازاق» بولاتىنى كوپ شىندىقتى اشادى. ول شىندىق: ازەربايجانداعى قازىرگى قازاق قالاسى ول زاماندا مۇسىلمان قازاق ەلىنىڭ استاناسى بولعان جانە ءحىىى عاسىردا زاكاۆكازەگە بارعان شىڭعىسحان اسكەرى دە – قازاقتار.

قۇمىق ەلى بيلەۋشىلەرى الان پاتشاسىنىڭ ىقپالىندا بولعانىن بايقايمىز. الاندار – ۇرپاعى ءبىرىن-ءبىرى «الان» دەپ اتايتىن قاراشاي مەن بالقارلار، ولار مەن قۇمىقتاردىڭ ءتىلى قازاق تىلىنە جاقىن. قۇمىق ەلىنىڭ سولتۇستىگىندە، تاۋلى جەردە زاراح-عاران ەلى ورنالاسقان، ول ۇستالار ەلى ەدى (قارۋ جاراق جاسايتىن ەل، «زاراح عاران» اتاۋى قازاقشا – «جاراح عارۋ»). ودان كەيىن سارير پاتشالىعىنا كەلسەك، حۋنزاح قالاسى ول ەلدىڭ اۆارلار پاتشالىعى ەكەنىن ايعاقتايدى. وسى ەل جايلى الدىڭعى جازبالارىمىزداعى دەرەكتەردى ەسكە سالا كەتەيىك: اسىلۇيا جايلى ماقالاردىڭ بىرىندە IV عاسىردا جۋجان قاعاناتىن ورناتقان ءسۇربوراس ديناستياسى ەكەنىن، ولاردىڭ زاكاۆكازەدەگى توبى وندا ساۆير پاتشالىعىن ورناتقانىن ء(سۇربور اتاۋىن «سيۆير-يۆير» دەپ بۇرمالاعان پارسى-گرەك جازبالارى ىقپالىمەن تاريحقا ساۆير بولىپ ەنگەن), ول مەملەكەت حالقى جۋرجان دەپ اتالعانىن (نەگىزىنەن حۋن حالقىنىڭ ءسۇربورى تايپاسى), ولاردىڭ اسكەرىندە ابار مەن ماڭعى (اداي رۋى دا بار) تايپالارى دا بولعانىن ايتقانبىز. ساۆير بيلەۋشىلەرى V عاسىردا حريستياندىققا وتكەنىن، ءVى عاسىردا ءبىر جاعىنان يران اسكەرى مەن حازارلار جاۋلاعان، ەكىنشى جاعىنان ۆيزانتيا قىسقان ساۆير پاتشالىعى جويىلعانىن، ونىڭ حالقى جۋرجاندار قازىرگى گرۋزياداعى كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتىپ «جۋرزان» (گرۋزين) دەگەن حريستيان حالىق بولىپ قالىپتاسقانىن مالىمدەگەنبىز. ساۆير پاتشالىعى 558 جىلى جويىلعاندا حالقىنىڭ بايان حان باستاعان ۇلكەن توبى ەۋروپاعا كەتىپ، وندا 562 جىلى اۆار قاعاناتىن ورناتقان بولاتىن (استاناسى سياۆۋر دەپ اتالعان). ساۆير پاتشالىعى جويىلعاندا ماڭعى تايپاسى قازىرگى شىعىس وسەتيا ايماعىندا قالعانىن وندا ساقتالعان اداي تاۋى، وزەنى، شاتقالدارى دالەلدەيدى جانە ديگور-وسەتيندەردەگى اداەۆ اۋلەتى دە سولاردان قالعان بەلگى. تبيليسيدەگى ماڭعى تايپاسى قاراپاپاح حالقىن قالىپتاستىرۋعا قاتىسقانىنا قازىرگى قاراقالپاقتارداعى ماڭعىت توبى كۋا (كيەۆتەگى «چورنوكلوبۋك» قۇرامىندا «موگۋتى» دەپ اتالادى). سونىمەن قاتار داعىستانداعى نوعاي ۇلتىنىڭ نەگىزى – ماڭعىت تايپاسى. شىعىس وستەتياداعى ماڭعى تايپاسى ءVىى عاسىردا سول جەرگە ورنىققان قازاق ەلى قۇرامىندا قالعان، ويتكەنى ءحىى عاسىردا زاكاۆكازەدەن ەجەلگى اتا قونىسى ماڭعىستاۋعا قايتىپ ورالعان ماڭعىلار (ادايلار) وزدەرىن «قازاقپىز» دەپ تانىدى. ال ابار تايپاسى ساۆير پاتشالىعى جويىلعاندا ۇلكەن كاۆكازدا شوعىرلانىپ، سارير دەگەن جەكە كنيازدىك ورناتقان. ولاردىڭ مەكەنى – حۋنزاح ءۇستىرتى جانە استاناسى حۋنزاح قالاسى بولعانى ءمالىم. اۆارلار مەن گرۋزيندەردىڭ (جۋرزان) حريستياندىق دىندەرى مەن شىركەۋلىك جازبالارى ءحى عاسىرعا دەيىن بىردەي بولعان. وسى فاكتىنىڭ ءوزى اۆار مەن گرۋزين ساۆير پاتشالىعىنىڭ حالقى بولعانىنا كۋا ء(حى عاسىردا ابارلاردى قىرىمنان كەلگەن ۋرۋس توبى كاتوليك دىنىنە كوشىرگەن، ال حV عاسىردا اۆارلار يسلام ءدىنىن قابىلداعان). ابار تايپاسىنىڭ اۋەلگى وتانى بىزدەگى تارباعاتاي تاۋى ەكەنىن (ونداعى «ابىرالى» اتاۋى سولاردان قالعان), حۋن مەن ساقتاردان قالىپتاسقان قازاق حالقى اۋەلى قۇڭزاق دەپ اتالعانىن جانە حالىق اتاۋى سولاي بولعان ءىV عاسىردا ابار تايپاسى كاۆكازعا كەتكەنىن، ولار وزىمەن بىرگە حۋنزاح اتاۋىن كاۆكازعا جانە ءVى عاسىردا ودان ءارى ۆەنگرياعا (اۆار قاعاناتىنا) الىپ بارعانىن جازعانبىز (ۆەنگرياداعى كيشكۋنزاك پەن نادكۋنزاك اتاۋلارى). وسى دەرەكتەر قازىرگى كاۆكازدىق اۆار ۇلتى قازاققا قۇمىق، قاراشاي، بالقاردان (الانداردان) جاقىن ەكەنىن كورسەتەدى. الايدا، تىلدەرى ۇزاق عاسىرلار ۇستانعان ۆيزانتيالىق جانە كاتوليكتىك شىركەۋ تىلدەرىمەن قاتتى وزگەرگەن جانە وتىرعان ايماق كليماتى دا ولاردى «كاۆكازدىق» ەتكەن (وسىنداي سەبەپتەن جانە رەسەي وزگەرتكەن تاريحتى وقىپ وسكەندىكتەن، ولاردىڭ وزدەرى دە قازاققا تۋىسقان ەكەندەرىنە سەنبەيدى، ءبىز دە سەنە قويمايمىز). ءال ماسۋدي تبيليسي ايماعىنداعى مۇسىلمان پاتشالىعىنىڭ كورشىلەرى الان، ابحاز، جۋرزان (گرۋزين), سانار (شەمار-ۆايناح) كنيازدىكتەرى ەكەنىن باياندايدى: «زاتەم سلەدۋەت تسارستۆو الان. الانسكي تسار ۆىستۋپاەت [ۆ پوحوداح] س 30 تىس. ۆسادنيكوۆ. ون موگۋششەستۆەن، مۋجەستۆەن، وچەن سيلەن ي ۆەدەت تۆەردۋيۋ پوليتيكۋ سرەدي تسارەي. نارود، سوسەدني سو سترانوي الان، نازىۆاەتسيا ابحاز. ابحازتسى يسپوۆەدۋيۋت حريستيانستۆو ي سەيچاس يمەيۋت سۆوەگو تساريا، نو الانسكي تسار گلاۆەنستۆۋەت ناد نيمي. جيۆۋت وني وكولو گورى كابح. ك نيم پريمىكاەت تسارستۆو دجۋرزيا (گرۋزيا). ەتو بولشوي نارود، وني — حريستيانە ي نازىۆايۋت يح دجۋرزان. وني تەپەر يمەيۋت تساريا، ون زوۆەتسيا ات-تابي'ي، ا ستوليتسا ەتوگو تساريا نازىۆاەتسيا ماسدجيد دزيل-كارناين. ابحازتسى ي گرۋزينى پلاتيلي حارادج ۆلادەتەليۋ پوگرانيچنوي وبلاستي تيفليس س توگو ۆرەمەني، كاك تيفليس بىل زاۆوەۆان ي ۆ نەم پوسەليليس مۋسۋلمانە، دو ۆرەمەني مۋتاۆاككيلا. ۆ تيفليسە بىل چەلوۆەك پو يمەني يسحاك ب. يسمايل، كوتورىي س پوموششيۋ بىۆشيح س نيم مۋسۋلمان ۆلاستۆوۆال ناد سوسەدنيمي نارودامي، ي وني پوكورياليس ەمۋ ي پلاتيلي پودۋشنۋيۋ پودات. ون پوۆەلەۆال ۆسەمي، كتو زدەس بىل، پوكا مۋتاۆاككيل نەپوسلال بۋگا، كوتورىي ۆوشەل ۆ پوگرانيچنۋيۋ وبلاست تيفليس. ون وستاۆالسيا تام، ۆەديا بوي، ي ناكونەتس ۆزيال [تيفليس] سيلوي ورۋجيا ي پرەدال سمەرتي يسحاكا زا تو، چتو توت بىل زاحۆاتچيكوم ەتوي وبلاستي. س توگو ۆرەمەني دو ناستوياششيح دنەي ۆ پوگرانيچنوي وبلاستي تيفليس ستراح پەرەد مۋسۋلمانامي يسچەز، ي سوسەدنيە ۆلادەنيا ۆىشلي يز پوۆينوۆەنيا ي پريرەزالي سەبە بولشۋيۋ چاست تيفليسسكيح پومەستي. پۋتي پرونيكنوۆەنيا يز ستران يسلاما ۆ پوگرانيچنۋيۋ وبلاست تيفليس وكازاليس پرەرۆانى [تاك كاك] وني شلي چەرەز زەملي ەتيح پلەمەن نەۆەرنىح، يبو يمي بىلا وكرۋجەنا پوگرانيچنايا وبلاست. ودناكو وبيتاتەلي ەە پولنى سيلى ي سمەلوستي، نەسموتريا نا تو چتو يح وكرۋجايۋت ۋپوميانۋتىە زەملي. ك تسارستۆۋ دجۋرزان پريمىكاەت سترانا، نازىۆاەمايا سامسحي، كوتورايا سوستويت يز حريستيان ي يازىچنيكوۆ ي نە يمەەت تساريا. زا نيم، مەجدۋ پوگرانيچنوي وبلاستيۋ تيفليس ي ۋجە ۋپوميانۋتوي كرەپوستيۋ “الانسكيە ۆوروتا”، لەجيت تسارستۆو ساناريا، تسار كوتوروگو نازىۆاەتسيا كوريسكۋس، چتو ياۆلياەتسيا وبىچنىم تيتۋلوم زدەشنيح تسارەي. وني حريستيانە، نو پرەتەندۋيۋت نا پرويسحوجدەنيە وت ارابوۆ، ا يمەننو وت نيزارا ب. ما'اددا ب. مۋدارا، ا زاتەم وت ۆەتۆي سەمي ۋكايل، پوسەليۆشەيسيا زدەس س داۆنيح ۆرەمەن. ۆ ەتوي سترانا وني گوسپودستۆۋيۋت ناد منوگيمي نارودامي». (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»).

سارير كنيازدىگىنىڭ (اۆار ەلى) وڭتۇستىك-باتىسىندا الان پاتشالىعى ورنالاسقانىن كورەمىز، الاندار ۇرپاعى – ءبىرىن-ءبىرى «الان» دەپ اتايتىن قاراشاي مەن بالقار ۇلتتارى. وسەتيندەردىڭ ديگور دەگەن بولىگى دە الانداردان، ولار الانداردىڭ اس-تۇعىر (اش-ديگور) تايپاسىنان. ال وسەتيندەردىڭ ەكىنشى نەگىزگى بولىگىن قۇرايتىن يرونداردىڭ الاندارعا ەش قاتىسى جوق (رەسەيلىكتەر ديگور توبىن پايدالانىپ، «وسەتيندەر – الان ۇرپاعى» دەيدى. الايدا، وسەتيندەردىڭ نەگىزگى بولىگى يروندار ەكەنىن مۇلدە ايتپايدى). استاناسى تبيليسي بولعان مۇسىلمان مەملەكەتى الان ەلىنە شەكارالاس ەكەن. وسى مۇسىلمان پاتشالىعى قاراپاپاح ەلى ەكەنى انىق، ازەربايجاندار قۇرامىنا كەيىن ەنگەن قاراپاپاح ۇلتىنىڭ ۇلكەن توبى ءالى دە تبيليسي ايماعىندا وتىر. ءال ماسۋدي وسى مۇسىلمان ەلى ح عاسىرعا دەيىن جۋرزان (جۋرجان-گرۋزين) مەن ابحاز ەلىن بيلەپ كەلگەنىن جازعان. ال ءىح عاسىرداعى ۆيزانتيا يمپەراتورى ءوز جازباسىندا تبيليسي ورنالاسقان ايماقتاعى ەلدى  «پاپاگيا» دەپ كورسەتكەن. ونىڭ «پاپاگيا» دەگەنى وسى قارا-پاپاح ەلى. شاماسى، ساۆير پاتشالىعىنىڭ استاناسى دا وسى تبيليسي بولعان. ساۆير پاتشالىعى جويىلعاندا حازار تايپاسى بيلەۋشىلەرى نەمەسە يراننىڭ ايماققا باس-كوز ەتىپ تاعايىنداعان وكىلدەرى تبيليسيدە وتىرعان (626 جىلى قىسىق كوز ازياتتاردىڭ ءتبيليسيدى قالاي جاۋلاپ العانىن سول يراندىق دەرەكتەر جەتكىزەدى).

قاراپاپاحتار تبيليسي ايماعىنا سول ءVى عاسىردا ورنىققان حازارلار مەن ءتبيليسيدى ءVىى عاسىردا (626 جىلى) جاۋلاپ العان قازاقتاردىڭ ءوزارا ارالاسۋىمەن قالىپتاسقان (حازارلار – قازىرگى تۇركىمەنيادان شىققان تايپا، تۇركىمەندەر قۇرامىندا ءالى بار). حازارلاردىڭ باس كيىمى تۇركىمەندىك پاپاحا بولعان، زاكاۆكازەگە وسى باس كيىمدى جەتكىزگەن حازار تايپاسى دەپ تۇجىرىمدايمىز. قاراپاپاحتار تبيليسيدە وتىرىپ اينالاسىنداعى تاۋداعى ابحاز، جۋرجان (گرۋزين) ءتارىزدى ەلدەردى بيلەگەن. پاپاحا كيەتىندىكتەن ۆيزانتيا يمپەراتورى ولار بيلەگەن ايماقتى «سترانا پاپاگيا» دەپ اتاعان. كەيىن پاپاح بارشا زاكاۆكازە حالىقتارىنىڭ باس كيىمىنە اينالعاندا، ولار وزدەرىن بيلەۋشى رەتىندە ەرەكشەلەۋ ءۇشىن قارا پاپاح كيگەن جانە وزگەلەرگە ونى كيۋگە تىيىم سالعان دەگەنىمىز دۇرىس ورىندى. سول قارا ءتۇستى باس كيىمدەرىنىڭ سەبەبىنەن «قاراپاپاح» دەگەن جەكە حالىق بولىپ قالىپتاستى.  وسى قاراپاپاح ەلىن ءحىى عاسىردا جۋرزان (گرۋزين) پاتشاسى جويىپ، تبيليسي قالاسىن تارتىپ الادى. سول زاماندا قاراپاپاحتاردىڭ ءبىر توبى كۋاب (كيەۆ) كنيازدىگىنە بارىپ ورنىعىپ، تاريحتا «چورنو كلوبۋكي» اتاۋىمەن قالدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى ورتا ازيعا قايتىپ كەلىپ، وزدەرىنە باعىنعان قازاقتىڭ قىپشاق، قوڭىرات، قاڭلى  رۋلارىن قۇرامىنا ءسىڭدىرىپ، قازىرگى قاراقالپاق ۇلتىن قۇرادى. قاراقالپاق پەن نوعاي ءتىلى قازاق تىلىنە وتە جاقىن، سول سەبەپتى ول ەكى ءتىلدى قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتىلەرى دەگەن عالىمدار دا بولعان.

قاراقالپاقتاردىڭ ۇلتتىق باس كيىمى «قارا پاپاح» ەكەنى بەلگىلى، ولاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىندەگى ويۋ-ناقىشتار ازەربايجانداردىڭ ويۋ-ناقىشتارىمەن ۇقساس جانە ايەلدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمى ازەربايجان ايەلدەرىمەن  بىردەي دەسە دە بولادى. قاراقالپاق قۇرامىنداعى «قازاياقلار» – ءتبيليسيدى ءVىى عاسىردا جاۋلاپ العان قازاقتاردىڭ ۇرپاعى. تبيليسي حازارلارى وزدەرىن باسىپ العان قازاقتاردى «قازاقلار» دەپ اتاعان. ەكەۋى بىرىگىپ تبيليسي ايماعىندا قاراپاپاح حالقى بولىپ قالىپتاسقان، سول قازاقتار قاراقالپاقتاعى قازاياقلار بولىپ تابىلادى. قاراقالپاقتاعى ويماۋىت، اتاناق، ومير، گوبدير رۋلارى مەن تۇركىمەندەردەگى يومۋد، اتا، ەميرەلي، چوبدير رۋلارى تۋىس دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. قازاققا ەڭ جاقىن قاراقالپاق تىلىندە تۇركىمەندىك بەلگىلەر دە بارلىعى وسىنداي تاريحپەن بايلانىستى.

ارانن اتاۋى زاكاۆكازەلىك ەكەنىنە جانە «اران» دەگەندەر ارميان ۇلتىن قالىپتاستىرعانىنا ەشكىمنىڭ داۋى بولماس. سوندىقتان قاراقالپاقتاعى ارانشى رۋى سول زاكاۆكازەدە قاراپاپاحتارعا سىڭگەن جەرگىلىكتى اراندار دەگەنىمىز ءجون. حورەزمشاح اۋلەتى ءحىى عاسىردا كاۆكازدان كەلگەن قاراپاپاحتاردىڭ بيلەۋشى ديناستياسى دەپ بىلەمىز. ولاردا تۇركى اشينالار بولعاندىقتان، وعىز ەلىن بيلەگەن تۇركى سەلدجۋكتەرمەن (تورگى اسىلجىك) جاقىنداسا العان جانە كەيىن سولاردىڭ ورنىنا بيلىككە كەلگەن. جالپى، حورەزم قالاسى يران اۋماعىندا بولعانىن يبن ءال اسير جازادى، ورىستاردىڭ ۇرگەنىش قالاسىن كونە حورەزم دەگەنى – جالعان. يبن باتۋتا جازباسىنداعى حوجەلى قالاسىن دا ورىستاردىڭ حورەزم دەپ بۇرمالاعانىن الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتتىك. سوندىقتان «حورەزمشاح» اتاۋى ارابتىق تۇپنۇسقا جازبالاردا «حاراپاپاح» بولىپ شىعۋى عاجاپ ەمەس. يبن ءال اسير دەرەكتەرىندە ءVىىى عاسىردا «استارحان حورەزميەتس» دەگەن تۇركى حانى ارمەنيانى شاۋىپ، ول جەردەن كوپ مۇسىلماندى تۇتقىنداپ، تبيليسي قالاسىنا الىپ كەتكەنى قامتىلعان: «ۆ ەتوم، 764 گودۋ ناپال استارحان-حورەزميەتس ۆو گلاۆە پولچيششا تيۋروك نا مۋسۋلمان گدە-تو ۆ ارميني، ۋۆەل منوگو نارودۋ، كاك مۋسۋلمان، تاك ي زيمميەۆ ي ۆستۋپيل ۆ تيفليس...»  (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»). ياعني، وسى «استارحان حورەزميەتس» دەگەن ادام – تبيليسي اۋماعىنداعى قاراپاپاح پاتشالىعىنىڭ بيلەۋشىسى. ونىڭ «استارحان» ەسىمى «اس ديناستياسىنىڭ حانى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. دەمەك، ول دا اسىلۇيا ديناستياسىنان، انىعىراق ايتساق، تۇركى اشينا توبىنان. ونىڭ «استارحان حورەزمي» دەگەن اتاۋى ارابتىق تۇپنۇسقادا «استارحان حارابافاق» بولىپ شىعۋى ابدەن مۇمكىن (اراپشا جازىلۋى: حاربفق – حارابافاق، حارذمى – حورەزمي).

حورەزمشاح ديناستياسى قىپشاق تايپاسىمەن تىعىز وداقتاس بولعانى بەلگىلى، قىپشاقتار قاراقالپاق قۇرامىنا سول زاماندا سىڭگەن. شىڭعىس حاننان قاشقان حورەزمشاحتىڭ كاۆكازعا بوي تاسالاۋى جانە ونداعى تبيليسي قالاسىنان گۋرجانداردى (گرۋزين) قۋىپ شىققانى، ءوزىنىڭ سول قالادا ورنىعۋى بەكەر ەمەس. ول ءوز ەلىنىڭ تبيليسيدە قالىپتاسقانىن، ياعني وتانى تبيليسي ەكەنىن ۇمىتپاعان جانە قاراپاپاحتاردىڭ ۇلكەن توبى تبيليسي ايماعىندا ءالى دە وتىرعانى انىق. قازىرگى ازەربايجانداعى قاراپاپاحتاردا حان تايپاسى دەپ تانىلعان «بورچالو» دەگەن رۋ بار، ونىڭ اۋەلگى دۇرىس اتاۋى – بورشىلەر. اۋەلدە تيۋركي سەلدجۋك (تورگى اسىلجىك) بيلەۋشىنىڭ قىزمەتشىسى بولعان (ورىسشادا «قۇلى» دەلىنگەن), كەيىن پاتشالىقتى يەلەنگەن حورەزمشاح قاراپاپاحتاردى بيلەگەن ءبورشى اشينا توبىنان دەيمىز. قۇز حان اس شىڭنىڭ حورەزمشاحتى «ءوزىڭ ايتقانداي شىنىمەن سۇلتان بولساڭ...» دەپ سوككەنىن الدىڭعى ماقالامىزدا ايتقانبىز. وسى سوزدەر حورەزمشاحتىڭ قۇل ۇرپاعى ەمەسىن، كەرىسىنشە سۇلتاندار تۇحىمىناندىعىن، ياعني اسىلۇيالىق ەكەنىن كورسەتەدى.

ابحاز ەلى الان پاتشالىعىنا كورشى ەكەن، ياعني الان پاتشالىعى سارير (اۆار) مەن ابحاز ەلدەرى اراسىندا ورنالاسقان. ال ابحاز ەلىنە كىشى كاۆكاز تاۋىندا وتىرعان جۋرزان (گرۋزين) ەلى كورشى. تاعى سامسحي ەلى مەن ارعى تەگى اراب سانار  ەلى دە سول ماڭدا وتىرعان. وسىلاردىڭ بارلىعى – تبيليسي ايماعىنان كولحيدا ويپاتىنا دەيىنگى تاۋلى ايماقتاردا ورنالاسقان ەلدەر. ول زاماندا ابحازدار قازىرگى ابحازيادا ەمەس، تبيليسيگە جاقىن ايماقتى مەكەندەگەن. جۋرزان دەپ وتىرعان گرۋزيندەر ءىV عاسىردا زاكاۆكازەدە ساۆير پاتشالىعىن ورناتقان جۋرجان (جۋجان) ەلىنەن قالىپتاسقانىن ايتتىق. ولاردىڭ بيلەۋشىلەرى V عاسىردا ۆيزانتيادان حريستياندىق قابىلداعان (بواريكس – بورىقىز، زيليگتا – جىلىكتى دەگەن حاندارى), كەيىن مەملەكەتتەرى جويىلعاندا قازىرگى گرۋزياداعى كىشى كاۆكاز تاۋىنا بارىپ حريستيان ءدىندى جۋرزان دەگەن حالىق بولىپ قالىپتاستى. ولاردىڭ قازاققا ۇقساس تىلدەرى حريستياندىق ۆيزانتيا-گرەك تىلىمەن قاتتى وزگەرىسكە ۇشىرادى. اۋەلى – جۋرجان، ح عاسىردا – جۋرزان، سوسىن ءحى عاسىردا كۋرزان دەپ اتالعان سول حالىق – قازىرگى گرۋزين ۇلتى. گرۋزين ۇلتتىق اسپابى دومبىراعا وتە ۇقساستىعىن، گرۋزين تىلىندە كوپ سوزدەردىڭ قازاقى ەكەنىن  الدىڭعى ماقالالارىمىزدا جازعانبىز. ءال ماسۋدي زاكاۆكازەنى ارالاعان ح عاسىردا ولاردىڭ تىلدەرى قازاقىلىعىن ءالى جوعالتپاعان، بيلەۋشىسىنىڭ اتابي (ات-تابي), ەل استاناسىنىڭ مەشىت زۇلقارنايىن (ماسدجيد دزيل-كارناين) دەپ اتالعانىن بايانداعان. ال ءحVى عاسىرداعى گرۋزيا پاتشالارىن تاعايىنداۋدا تورەشى بولعان گرۋزين باتىرىنىڭ حالىق بەرگەن لاقاپ اتى – موۋروۆي، ونىڭ ەسكى ماعىناسى – مۇرا بي ەكەنىن ح عاسىرداعى گرۋزين بيلەۋشىسىنىڭ اتا بي دەگەن اتاۋى بايقاتادى.

ال سانار ەلى – قازىر وزدەرىن ۆايناح دەپ اتايتىن شەشەن-ينگۋش-اككيلەردىڭ اتا-بابالارى، ارابشا تۇپنۇسقاداعى «شامار» اتاۋىن ورىسشادا «سانار» دەپ بۇرمالانۋى مۇمكىن. ولاردىڭ ەسكى اتاۋى شەمار ەكەنى شەشەندەردىڭ اڭىز دەرەكتەرىندە ايتىلادى. ول اتاۋ تاياۋ شىعىستاعى شەمار دەگەن جەردەن كەلگەندىكتەرىمەن بايلانىستى (ارابشا جازىلۋى: شمر – شەمار، سنر – سانار). ۆايناح ەلىنىڭ ارعى تەگى ارابتان ەكەنى ولاردىڭ تىلدەرىنىڭ دىبىستالۋ ەرەكشەلىكتەرىنەن جانە ولارداعى «تەيپ» سوزىنەن بايقالادى (اراپشا «تايفا» – ولاردا «تەيپ»). كورشىلەرى اۆار، قۇمىق، قاراشاي، بالقارلار «تۇحىم» ءسوزىن قولدانادى، تەك ۆايناحتاردا ول «تەيپ» (ارابتىق «تايفا»). ولاردىڭ ارابتىق تىلدەن الىستاۋى كوپ جىلدار بويى ۆيزانتيالىق حريستياندىقتا بولۋلارىمەن بايلانىستى (شىركەۋلىك گرەك ءتىلى ىقپالىمەن شەمار-ۆايناح ءتىلى اراب تىلىنەن قاشىقتاعان). ولاردىڭ كەكشىلدىك قاسيەتى حريستياندىق زامانىنان قالۋى مۇمكىن. ويتكەنى، مۇسىلمان حالىققا كەكشىلدىك ءتان ەمەس، كوبىنە حريستياندارعا ءتان ەكەنىنە ورىستىڭ تۇرىككە نەمەسە ارمياننىڭ ازەربايجانعا دەگەن تاريحي كوزقاراستارى كۋا. شەمار حالقىنىڭ سوزگە شەشەن بولىگىن «شەشەن»، اسا قۋ بولىگىن «اككى»، ال تاۋدى ۇڭگىپ ءۇي سالاتىن بولىگىن «ۇڭگىش» دەپ اتاعان كاۆكازداعى قازاق ەلى دەپ بىلەمىز. ياعني، شەشەن، اككي، ينگۋش ۇلتتارىنا اتاۋ بەرگەن كولحيدا ويپاتىندا وتىرعان قازاقتار.

ەندى ءال ءماسۋديدىڭ كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى جايلى ايتقاندارىنا نازار اۋدارساق: «زا تسارستۆوم الانوۆ ناحوديتسيا نارود، نازىۆاەمىي كاشاك. پو پوۆودۋ موريا، ۋ كوتوروگو وني جيۆۋت، منەنيا ليۋدەي راسحودياتسيا: ودني پولاگايۋت، چتو ەتو رۋمسكوە مورە، ا درۋگيە – چتو ەتو نيتاس. ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، پو موريۋ وت نيح نەدالەكو دو زەمەل تراپەزوندا، وتكۋدا توۆارى يدۋت ك نيم نا كورابلياح ي س يح ستورونى تاكجە وتپراۆليايۋتسيا [كورابلي]... نا ەتوم مورە لەجيت تراپەزوند, پريبرەجنىي گورود، گدە ەجەگودنو پرويسحوديت نەسكولكو تورگوۆ، ي نا نيح دليا تورگوۆلي پريحوديت منوگو نارودوۆ، تاكيح، كاك مۋسۋلمانە، گرەكي، ارميانە، ا تاكجە ليۋدي يز سترانى كاشاكوۆ...».  (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»).

ءال ماسۋدي الانداردىڭ باتىسىندا (كولحيدا دالاسىندا) كاشاق ەلى وتىرعانىن، ولاردىڭ جەرى قارا تەڭىز جاعاسىنا دەيىن سوزىلاتىنىن ايتادى (ونىڭ قارا تەڭىز ەكەنىن تراپەزوند قالاسى ايقىن دالەلدەيدى). ۆيزانتيا يمپەراتورى دا ءىح عاسىردا وسى كولحيدا ايماعىن «سترانا كاساحيا» دەپ كورسەتكەن. ارابشا جازىلۋى: كاشح  – كاشاح، كاسح  – كاساح. ال ءحىىى عاسىرداعى اراب تاريحشىسى يبن ءال اسير ولاردى «قىپشاق» دەيدى. ول جاقتا قىس جىلى، جاز سالقىن بولاتىنىن، جەرىنىڭ ءشوبى شۇيگىن ەكەنىن جانە جەرى قارا تەڭىزبەن شەكتەسەتىنىن بىلاي باياندايدى: «توگدا تاتارى پوسلالي سكازات كيپچاكام: “مى س ۆامي ودنوگو رودا (پرويسحوجدەنيا), ا ەتي الانى ۆام نە رودنيا، چتوبى ۆى يم پوموگالي.... ... تاتارى جە وستاليس ۆ سترانە كيپچاكوۆ، بوگاتوي بولشيمي پوستبيششامي زيموي ي لەتوم. ۆ نەي ەست حولودنىە لەتوم ي تەپلىە زيموي مەستا، بوگاتىە پاستبيششامي. ەتو — سترانا لەسوۆ نا بەرەگۋ موريا. وني (تاتارى) دوشلي دو گورودا سۋداكا، گورودا كيپچاكوۆ، گدە يح گلاۆنىە سيلى; ون ناحوديتسيا نا بەرەگۋ حازارسكوگو موريا ي ك نەمۋ پريستايۋت كورابلي. ۆ نەم پرودايۋتسيا ودەجدى ي پوكۋپايۋتسيا رابىني ي رابى، بۋرتاسي، كوندور، سوبول ي درۋگيە پرودۋكتى يح سترانى. ەتو حازارسكوە مورە سوەدينياەتسيا س زاليۆوم كونستانتينوپوليا...». (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

يبن ءال اسير قىپشاق ەلىندە سۋداك دەگەن پورتتى قالا بارىن، ول جاعاسىندا وتىرعان حازار تەڭىزىنىڭ كونستانتينوپول بۇعازىمەن بايلانىستى ەكەنىن ايتىپ وتەدى. تەڭىزدىڭ حازار ەمەس قارا تەڭىز ەكەنىن وسى كونستانتينوپول بۇعازى ايقىندايدى. ارابشا تۇپنۇسقاداعى «حارا» اتاۋىن «حازا» دەپ ءتۇسىندىرىپ، تەڭىزدى ورىسشادا ادەيى حازار دەپ كورسەتۋى ابدەن مۇمكىن (ارابشا جازىلۋلارى: حازا – حازا، حارا – حارا). بالكىم، جاعاسىندا قازاقتار وتىرعان تەڭىز 13 عاسىردا «حازاق» دەپتە اتالعان، ونى ارابشا تۇپنۇسقادان ورىسشاعا «حازار» دەپ اۋدارعان بولار (ارابشا جازىلۋلارى: حازاق – حازاق، حازار – حازار). قارا تەڭىز جاعاسىندا سۋداك قالاسى بارىن، ول التىن وردا بيلىگىندە ەكەنىن جانە تۇرعىندارى قىپشاقتار ەكەنىن ءحىV عاسىرداعى اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا دا جازادى (ول قالا قازىرگى نوۆوروسسيسك ەكەنىن يبن باتۋتا تۋرالى جازبامىزدا دالەلدەگەنبىز). يبن ءال اسير قىپشاقتاردىڭ شىڭعىسحان ەلىمەن ءبىر حالىق ەكەنىن ناقتى دەرەكپەن كورسەتەدى، وسى دەرەك ولاردىڭ تۇركىتىلدى ەكەنىن ايعاقتايدى (ادىح ءتىلدى كابارديندەردىڭ اتا-باباسى ەمەسىن دالەلدەيدى). ال «كاشاح»، «كاساح» جانە «قىپشاق» اتاۋلارىن «ماڭعول» اتاۋىمەن بايلانىستىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس. كاۆكازداعى وسى ەل ءحVى عاسىرداعى گرۋزيا تاريحىندا «كازاح» دەپ انىق جازىلعان (اننا انتونوۆسكايانىڭ «ۇلى موۋروۆي» دەگەن ەڭبەگى). وسى دەرەكتەر كاۆكازداعى سول ەل قازاقتار ەكەنىن جانە شىڭعىسحان ەلى دە قازاقتار بولعانىن انىق راستايدى. قازاق ەلى ءحVى عاسىردا گرۋزيندەرگە كورشى وتىرعانى اننا انتونوۆسكايانىڭ «ۇلى موۋروۆي» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي جازىلعان: «كازاحي پودۋمايۋت – پوموشش كاحەتي وكازالي...، تۆالادتسى دەرجالي ۆ ستراحە ۆراگوۆ تساريا، وسوبەننو كازاحوۆ،...  وت پوسلوۆ جە گەورگي X پوترەبوۆال زاپيس نا وستاۆلەنيە ۆ كارتلي 150 سترەلتسوۆ ي دوسىلكي وستالنىح پو ۋگوۆورۋ دليا ۆوينى پروتيۆ كازاحوۆ ي درۋگيح اگاريان…, كاحەتي ەششە نە وپراۆيلاس وت نابەگوۆ كازاحوۆ، ... ۆ سرەدنەي كارتلي "گوستيلي" كازاحي, ي منوگيە دەرەۆني وستاليس نە تولكو بەز حلەبا، نو ي بەز جيليشش... پەرۆىم ۋۆيدەل كازاحوۆ زوركي گلاز داتۋنا, ەششە ۆوسەم دەرەۆەن رازرۋشيلي كازاحي زا حانسكوگو سىنا... منوگو جەنششين ۆ اۋلى پوگنالي. وپۋستوشيتەلنىي نابەگ كازاحوۆ ي زاپوزدالايا پوموشش گوريسكيح درۋجين نە سپوسوبستۆوۆالي ۆەسەلومۋ ناستروەنيۋ.... «ۆ زامكە دولگو ۆىسمەيۆالي سۋماسشەدشەگو ازناۋرا، يدۋششەگو ۆوينوي س گورستيۋ درۋجيننيكوۆ نا كازاحسكيە ەيلاگي... سرىۆايا پەسترىە پولوتنيششا شاتروۆ، كارتليتسى نابراسىۆاليس نا سپياششيح. كازاحوۆ, پىتاۆشيحسيا پرورۆاتسيا يز ەيلاگا، پريكانچيۆالي نا مەستە تاينىە زاسادى تۆالادتسەۆ. سااكادزە راسپورياديلسيا سنيات س اروب كازاشەك ي پرەدوستاۆيل درۋجيننيكام ۆىبرات سەبە دەۆۋشەك، دەتەي وتدەليل دليا پروداجي ۆ يمەرەتي. پود سمەح ي جەستوكيە شۋتكي كازاشكي س ديكيمي ۆوپليامي پريجيمالي ك سەبە پلاچۋششيح دەتەي. ستارايا كەتەۆان گولوۆۋ كازاحا نا پاميات ۆىپروسيلا، وكولو بۋيۆولياتنيكا پريبيلا... ۆپەرەدي زۋرناچەي نا دليننوم شەستە كولىحالاس رازۋكراشەننايا پەتۋشينىمي پەريامي گولوۆا مامبەت-حانا، وكرۋجەننايا سۆيتوي يز دۆۋحسوت كازاحسكيح گولوۆ نا چەرنىح شەستاح. زۋگزا، پلەننيتسا ۆ مەتەحسكوم زامكە، بىلا پو-پرەجنەمۋ نەپوكورنوي كازاشكوي. ... داي كونيا ي ودەجدۋ دجيگيتا! - ستراستنو ۆىكريكنۋلا زۋگزا. - ۆەرنۋس ك براتۋ ۆ ەيلاگ، سنوۆا حانشەي بۋدۋ! لۋارساب ۆوينوي پويدەت نا كازاحوۆ. مىسل و توم، چتوبى دات ۆوزموجنوست تساريۋ ۋسپوكويتسيا ۆ بيتۆە س كازاحامي، ... گوتوۆيتسيا ك ۆوينە س كازاحسكيم حانوم...، نەمەدلەننو ناپاست نا كازاحيۋ ي ۋبيت ومار-حانا. چەرەز نەسكولكو دنەي گرۋزينسكيە ۆويسكا پودوشلي ك كازاحي. ... لۋارساب ۋديۆيلسيا، زامەتيۆ سپەشنىە ۆوەننىە پريگوتوۆلەنيا حانا كازاحي. كازاحي وردوي بروسيليس نا ستروينىە ريادى گرۋزينسكوگو ۆويسكا. لۋارساب سترەميتەلنو رۆالسيا ۆ گلۋب كازاحي... ۆولنەنيا ۆ تسارستۆە نە ۋتيحايۋت: تو وبناگلەۆشيە كازاحي ۋسترايۆايۋت نابەگي. ۆسە جە درۋگوگو ۆىحودا نەت، پريدەتسيا يدتي ۆوينوي نا بوگاتۋيۋ كازاحيۋ.... نا لەۆوم كرايۋ يرانتسەۆ حان كازاحي، حرابرىي شاباندا، ۋجە رازۆەرنۋل لەگكۋيۋ ستەپنۋيۋ كوننيتسۋ'.... س ديكيم گيكانەم ۆىنەسليس كازاحي زا سۆويم حانوم نا كراي دولينى.... گيۆي سۋنۋل سۆياششەننيكۋ نەسكولكو مارچيلي، پوپروسيۆ پريۆەزتي كازاحسكۋيۋ پلەتكۋ...» (اننا انتونوۆسكايا – «ۆەليكي موۋروۆي).  

اننا انتونوۆسكايا اڭگىمە قىلىپ وتىرعان قازاقتار ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدان ەكەنى داۋسىز، ونى رەسەيلىك عالىمدار دا مويىندايدى. ونداعى «ەيلاك (ايلاق), اۋىل، شاتر (كيىز ءۇي), كازاحسكي پلەت (قازاق قامشىسى)» دەگەن سوزدەر ولاردىڭ ءبىزدىڭ قازاق ەكەنىنە كۋا. الايدا، زۋگزا، مامبەت، ومار، شاباندا دەگەن كىسى ەسىمدەرى ول ەلدىڭ ەرتەدەن كاۆكازدىق قازاقتار ەكەنىن كورسەتەدى. ولاردىڭ قازاقتار ەكەنىنە رەسەي تاريحشىلارى دا امالسىز باس يزەيدى. ونى وزدەرى دايىنداعان جالعان تاريحقا ساي ەتۋ ءۇشىن «ءحVى عاسىردا كەي قازاق تايپالارى گرۋزيا ايماعىنا قونىستانعان» دەپ بۇرمالايدى. ەگەر سولاي بولسا، ول قازاقتار ازياتتار بولۋى ءتيىس ەدى. بىراق اننا انتونوۆسكايا دەرەكتەرىندە ولاردىڭ ءتۇر-ءتۇسى ازياتتىق بولعانى مۇلدە ايتىلمايدى، كەرىسىنشە ولار جەرگىلىكتى كاۆكازدىقتار ەكەنى بايقالادى.

يبن ءال اسير قازىرگى ازەربايجانداعى قازاق قالاسى ءVىىى عاسىردان بار ەكەنىن جانە سول ءجۇز جىلدىقتا ول ايماقتا قىپشاقتار مەكەندەگەنىن ايتسا، ءال ماسۋدي ول قالانىڭ ح عاسىردا مۇسىلمان پاتشالىعىنىڭ استاناسى بولعانىن جازادى. ۆيزانتيا يمپەراتورى كولحيدا دالاسىندا ءىح عاسىردا كاساحيا ەلى بولعان دەيدى، ءال ماسۋدي سول دالادا قارا تەڭىز جاعاسىنا دەيىن وتىرعان حالىقتى «قاشاق ەلى» دەپ كورسەتەدى. ال يبن ءال اسير ول ەلدى ءحىىى عاسىردا قىپشاق ەلى دەپ اتايدى جانە شىڭعىسحان ەلىمەن ولاردىڭ ءبىر حالىق ەكەنىن باياندايدى. ءحVى عاسىردا ول ەلدىڭ ءوز اتاۋى قازاق بولعانىن، ولاردىڭ كيىز ۇيلەرىن تاستاماعان (شاترلارىن) مۇسىلمان قازاق ەكەنىن اننا انتونوۆسكايا ەڭبەگىنەن كورەمىز. ازەربايجان جەرىندە حV-ءحىح عاسىرلار ارالىعىندا بولعان قازاق سۇلتاناتى (استاناسى قازاق قالاسى) جايلى ەل تاريحىندا: «قازاق سۇلتاناتىن حV عاسىردا گرۋزيا ايماعىنان اۋىپ كەلگەن تۇركى تايپالارى ورناتقان» دەپ كورسەتىلەدى. حريستيان ءدىندى گرۋزين پاتشالارى حV عاسىردان باستاپ كولحيدا دالاسىنداعى مۇسىلمان قازاق ەلىن ءجيى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، توناۋمەن بولعانىن وسى ۇلى موۋروۆي ءومىرى دە انىق بايقاتادى. سول قىسىمنان ونداعى قازاقتار قازىرگى ازەربايجان ايماعىنداعى قانداستارىنا (قازاق قالاسى ورنالاسقان ايماقتاعى قازاقتارعا) بارىپ قوسىلۋمەن بولعان جانە سول جەردە دەربەس قازاق سۇلتاناتىن  ورناتقان. وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەر مەن ناقتى فاكتىلەردى كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ، قازاقتىڭ ەجەلدەن بار ەكەنىنە ەش سەنە المايتىن قازاق تاريحشىلارىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

گرۋزيادا تۋىپ-وسكەن اننا انتونوۆسكايانىڭ ەڭبەگى حح عاسىردىڭ باسىندا جارىق كورگەن (ماعان وسى كىتاپ جايلى ايتقان قىدىراليەۆ ابدراحيم باۋىرىما اللاح رازى بولسىن). وندا اتاقتى موۋروۆي جايلى، ياعني گرۋزين باتىرى سااكادزە تاريحى باياندالادى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن اننا انتونوۆسكايا ءستاليننىڭ ماداعىنا يە بولعان. موۋروۆي مەن ءستاليننىڭ ومىرىندە كوپ ۇقساستىقتار بار، ەكەۋى دە كارتلي ايماعىنان شىققان. سااكادزە-موۋروۆي ءحVى عاسىردا كولحيدا دالاسىنداعى از عانا مۇسىلمان قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، قالعانىن گرۋزيا ايماعىنان قازىرگى ازەربايجانعا ءبىرجولاتا قۋىپ شىقتى جانە مايدا كنيازدىكتەردىڭ باسىن قوسىپ گرۋزيا مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىردى ءارى ونىڭ ايماعىن كەڭەيتتى (قازاقتىڭ جەرى ەسەبىنەن). ال دجۋگاشۆيلي-ستالين حح عاسىردا رەسەي يمپەرياسى ايماعىنداعى ۇلتتىق اۆتونوميالاردىڭ اتقامىنەرلەرىن جويىپ، ول اۆتونوميالاردى ورتالىققا تولىق باعىندىردى، وسىلايشا كەڭەس وداعىن الىپ يمپەرياعا اينالدىردى جانە موۋروۆي ءتارىزدى ول دا قازاق حالقىن قىرۋمەن بولدى. قازاقتى قولدان جاساعان اشتىقپەن ازايتتى، سوسىن قازاق جەرىن كاۆكازدىق حالىقتارمەن تولتىردى. وسىلايشا گرۋزيا جەرىن مەسحەت تۇرىكتەرىنەن، كۇردىلەر مەن ازەربايجانداردان جانە گرەكتەردەن «تازالادى»، قازاقستانعا قۋىلعان بالقارلاردىڭ كوپ جەرىن گرۋزياعا قوستى. موۋروۆي شىن مانىندە ءستاليننىڭ كۋميرى بولعان. سول سەبەپتەن اننا انتونوۆسكايانىڭ ەڭبەگى تسەنزۋراعا ۇشىراماعان، ناتيجەسىندە ونداعى قازاق ەلى جايلى دەرەكتەر وشىرىلمەي جارىققا شىققان. ەندى سول كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى مەن ونىڭ كورشىلەرى جايلى ءال ماسۋدي تاعى نە ايتادى، قاراپ كورەلىك: «زا تسارستۆوم الانوۆ ناحوديتسيا نارود، نازىۆاەمىي كاشاك. سرەدي پلەمەن ەتيح مەست نەت نارودا بولەە يزىسكاننوي نارۋجنوستي، س بولەە چيستىمي ليتسامي، نەت بولەە كراسيۆىح مۋجچين ي بولەە پرەكراسنىح جەنششين، بولەە ستروينىح،... ي نەت نارودا لۋچشەي ۆنەشنوستي، چەم ەتوت. وني ودەۆايۋتسيا ۆ بەلوە، ۆ رۋمسكۋيۋ پارچۋ، ۆ ياركو-الۋيۋ تكان ي ۆ رازليچنىە پارچوۆىە تكاني، زاتكاننىە زولوتوم. ۆ يح سترانە پرويزۆودياتسيا رازليچنىە تكاني يز كاتتان توگو سورتا، كوتورىي يمەنۋەتسيا تالا ي كوتورىي بولەە تونوك ي نوسوك، چەم سورت دابيكي; ودين وترەز ەگو ستويت 10 ديناروۆ، ي ون ۆىۆوزيتسيا ۆ سوسەدنيە سترانى يسلاما. تاكيە جە تكاني ۆىۆوزياتسيا ي سمەجنىمي نارودامي، نو سلاۆيتسيا سورت، ۆىۆوزيمىي ەتيمي [كاشاكامي]... پريچينا يح سلابوستي پو سراۆنەنيۋ س الانامي ۆ توم، چتو وني نە دوپۋسكايۋت نازناچيت ناد سوبوي تساريا، كوتورىي وبەدينيال بى يح سلوۆا. ۆ تاكوم سلۋچاە ني الانى، ني كاكوي-ليبو نارود نە موگ بى ۆىجيت. زا ەتوي پريبرەجنوي ناتسيەي سلەدۋەت ناتسيا، چيا سترانا نازىۆاەتسيا اس-ساب'بۋلدان. ەتو بولشوە ي حوروشو زاششيششەننوە پلەميا... ەگو زەملي پروستيرايۋتسيا دالەكو، نو يا نە زنايۋ، ك كاكوي يز ناتسي ونو پرينادلەجيت ي كاكوۆا ەگو رەليگيا... ك نيم پريمىكاەت درۋگوە بولشوە پلەميا، وتدەلەننوە وت كاشاكوۆ رەكوي، كوتورايا پو ۆەليچينە پودوبنا ەۆفراتۋ ي ۆپاداەت ۆ نيتاس، نا كوتوروم ستويت تراپەزوند. ونو نازىۆاەتسيا ير.م ي سوستويت يز ستراننىح ليۋدەي. يح ۆەرا يازىچەcكايا...» (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»)

قازاقتاردان ارى وتىرعان اس-سابۋلدان ەلى قازىرگى باتىس گرۋزياداعى سۆان حالقى دەپ بىلەمىز. الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە ب.د. دەيىنگى ءى عاسىردا ساقتاردىڭ البان مەن سىبان (البان مەن سۋان) تايپالارى زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العانىن، سوندىقتان V عاسىرعا دەيىن ول ايماق البانيا دەپ اتالعانىن (كاۆكازسكايا البانيا), پارسىلار سىبان (سۋان) تايپاسىن «ساكسىبان»، ال البان تايپاسىن «ساكالبان» دەپ اتاعانىن ايتقانبىز (ساكالبانداردىڭ ەۋروپاعا كەتكەنى البانيا حالقىن قالىپتاستىردى، قىرىمدا وتىرعانى قىرىملار ۇلتى بولىپ بىرىكتى، ال ساقسىباندار ازەربايجانداردا «كوشپەندى شاحسەۆان» توبى بولىپ ساقتالدى جانە كوبى گرۋزيانىڭ باتىسىندا «سۆان» اتاۋىمەن جەكە ەل بولعان (ارمەنياداعى سۆان كولى دە سولاردىڭ اتاۋىنان)). ءال ماسۋدي جازباسىنداعى ساقسىبان ەلىن ورىسشاعا «اسسابۋلدان» دەپ بۇرمالاپ اۋدارعان (ارابشا جازىلۋلارى: شكصبن – شاكسىبان، اثبلصان  – اسسابۋلدان). سۆان دەگەن ەل گرۋزيانىڭ باتىسىندا قازىر دە بار جانە گرۋزيندەر ءالى دە ولاردى تولىق اسسيميلياتسيالاي العان جوق. ال «ير» وزەنىنىڭ قارسى جاعاسىندا وتىرعان كاپىر ەلدىڭ ۇرپاعى – «يرون» دەپ اتالاتىن وسەتيندەر ەكەنى تۇسىنىكتى (قازىر ول وزەن «ريون» دەپ اتالادى). وسەتيندەر وزدەرىن «يرون» دەپ اتايدى جانە نەگىزگى توبى ءالى ەسكى سەنىمدەرىندە (وسەتيندەردىڭ ديگور دەگەن از بولىگى الاندار ۇرپاعى ەكەنىن ايتتىق).

ءال ماسۋدي: «كاشاكتار سول ايماقتاعى بارشا حالىقتاردان ادەمى، ويتكەنى بەتتەرى وزگەلەرگە قاراعاندا تازا» دەيدى. ونىسى كاشاكتاردىڭ بەتتەرى قاتتى جۇندەس ەمەس دەگەنى. قازاقتار ءVىى عاسىردا سول ايماققا بارعاندا جالپاق بەت، قىسىق كوزدى ازياتتار بولعانى دەرەكتەردەن بەلگىلى ەكەنىن ايتتىق، ال ح عاسىرداعى ءال ماسۋدي بەتتەرى اسا جۇندەس ەمەس كاشاكتار سول ايماقتاعى حالىقتاردىڭ ەڭ كوركەمى ەكەنىن ايتىپ وتىر. دەمەك، ءVىى عاسىر مەن ح عاسىر ارالىعىندا ول قازاقتاردىڭ ءتۇر-ءتۇسى ازياتتىق كەيىپتەن جارتىلاي-كاۆكازدىق كەيىپكە وزگەرىپ ۇلگەرگەن. وسى دەرەك كاشاكتاردىڭ بىزدەن بارعان قازاقتار ەكەنىن تاعى بايقاتادى. ءال ماسۋدي كاشاكتار وتە جۇقا ماتا وندىرەتىنىن، ونىڭ اتى «تالا» ەكەنىن جازادى، ونداي ماتانى وزگەلەر دە شىعاراتىنىن، الايدا كاشاكتاردىڭ ماتاسى ەڭ جاقسىسى ەكەنىن باياندايدى. ەڭ جۇقا ماتا ەشكى تۇبىتىنەن توقىلاتىن «ءشالى» ەكەنى، ونى ورىنبور كازاكتارى وندىرگەنى بەلگىلى. كازاكتاردىڭ ارعى تەگى كاۆكازدىق قازاقتار دەدىك، ونىڭ ۇستىنە سول ايماقتاعى  ازەربايجان، ارميان ءتارىزدى ۇلتتار ورامالدى «شال» دەپ اتايدى. ءال ماسۋدي جازباسىنداعى «ءشالى» اتاۋىن ورىسشادا «تالا» دەپ كورسەتكەنى عوي (ارابشا جازىلۋلارى: شالا – ءشالى، تالا – تالا).

ەشكى مالى سۋىققا ءتوزىمسىز كەلەدى، ەشكى ۇستاۋعا ەڭ قولايلى جەر ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى كولحيدا دالاسى ەكەنى داۋسىز. قازاق دالاسىندا سۋىق جەل ءجيى بولاتىندىقتان حالقىمىز ەشكىنى كوپ ۇستاماعان، قويدى باستاپ جۇرەتىن از عانا ەشكى باققان (ول از عانا ەشكى سۋىقتان قوي اراسىنا تىعىلىپ جىلىنادى). سوندىقتان ەشكى جۇنىنەن جۇقا ءشالى ءوندىرۋ بىزدە جاپپاي ءۇردىس الماعان، ال ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى قازاقتار ەشكى ۇستاپ، ونىڭ تۇبىتىنەن ءشالى ءوندىرىپ ساتۋمەن اينالىسقان. ءال ماسۋدي ول قازاقتاردىڭ ءوز پاتشاسى بولماعاندىقتان، كورشى ەلدەردەن ۇدايى قىسىم كورەتىنىن ايتىپ وتىر. شاماسى، ح عاسىردا سول قازاق ەلى حازار قاعاناتى قۇرامىندا بولعان (سول سەبەپتەن جەكە پاتشاسى بولماعان). ال الان، ابحاز، شەمار (ۆايناح), جۋرزان (گرۋزين) ەلدەرى ءوز پاتشالارى بار دەربەس كنيازدىكتەر ەكەنى جازىلعان. حازار قاعاناتى شامامەن ءحى عاسىردىڭ باسىندا جويىلدى، ال جۋرزان پاتشالىعى كەرىسىنشە كۇشەيىپ ءحىى عاسىردا كولحيدا دالاسىن جاۋلاپ الدى (داۆيد سترويتەل پاتشا زامانى). ياعني، ولار قازاق ەلىن باسىپ الدى. جۋرزان بيلىگىن مويىنداماعان قازاقتار سول كەزدە قىرىمعا جانە دون ايماعىنا قونىس اۋدارا باستاعان، ال باعىنعان قازاقتار گرۋزين اسكەرى قۇرامىندا مۇسىلمان اسكەرىنە قارسى سوعىستارعا قاتىسقانى يبن ءال ءاسيردىڭ مىناۋ دەرەكتەرىنەن بەلگىلى: «ۆ ەتوم، 1120 گودۋ پرويزوشلو ۆتورجەنيە كۋردجوۆ، وني جە حازارى، ۆ مۋسۋلمانسكيە وبلاستي. ...س ناستۋپلەنيەم ەتوگو گودا وني ۆىستۋپيلي ۆمەستە س كيپچاكامي ي درۋگيمي سوسەدنيمي نارودامي. ۆىستۋپيلي ۆپەرەد دۆەستي چەلوۆەك كيپچاكوۆ... ۆويسكا پروۆەلي ۆەسما ترەۆوجنۋيۋ نوچ، دۋمايا و سراجەني، نو بوگ نەوجيداننو پوسلال يم وبلەگچەنيە: ون پوسەيال مەجدۋ كۋردجامي ي كيپچاكامي رازدورى ي ۆراجدۋ، ي وني بيليس مەجدۋ سوبوي ۆ تۋ نوچ...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

وسى دەرەكتە كۋردجان پاتشاسى ءحىى عاسىردا قازىرگى ازەربايجان ايماعىنا شابۋىل جاساعانى («جۋرزان» ءحى عاسىردان «كۋرجان» دەپ جازىلادى) جانە كۋردج اسكەرىندە قازاقتار بارى باياندالعان. سونىمەن قاتار كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى ءالى مۇسىلماندىق قابىلداماعانى جازىلعان (ولاردىڭ ح عاسىردا مۇسىلمان ەمەسىن ءال ماسۋدي دە مالىمدەگەن). يبن ءال اسير وسى دەرەگىندە قازاقتار مەن كۋرجاندار (گرۋزيندەر) ءوزارا قىرىلىسقانىن كورسەتەدى، ياعني قازاقتار ءساتى كەلسە بوستاندىققا ۇمتىلعان. يبن ءال اسير كۋردج (گرۋزين) اسكەرىن «حازار» دەپ جازادى (حازار قاعاناتى ايماعى كۋرجاندار يەلىگىنە وتكەندىكتەن بولار). اسىلۇيا جايلى  ماقالامىزدىڭ بىرىندە ساۆير پاتشالىعى جويىلعاندا جۋجان-ءسۇربوراس ديناستياسى ارميان، گرۋزين، ۋرۋس-ساكالبان ەلدەرىندە بيلىكتەرىن ساقتاپ قالعانىن ايتقانبىز ء(ال ماسۋدي «سياۆۋردا – ارميانداردىڭ اسا جاۋىنگەر بولىگى» دەگەن، گرۋزيندەر – سول جۋرزان-ساۆير ەلى، ال ۋرۋس-ساكالبان ەلىن بيلەگەن ءسۇربورى توبى كەيىن «ءبورى»، سوسىن «بورىك» دەپ اتالدى، ونى «ريۋريك» دەپ تاريحقا ەنگىزگەن ورىستار). سول ءۇش ەلدى بيلەگەندەردەردىڭ ەكەۋى ءحى عاسىردا كاتوليك دىنىندە بولدى (ارميان مەن قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلى). ال داۆيد سترويتەل پاتشا (داۆيد ءاستارتولى) ءحى عاسىردا ۆيزانتيالىق-حريستياندىقتاعى گرۋزين شىركەۋلەرىنە باسشى ەتىپ كاتوليكوستى (كاتوليكتىك اتاۋ) تاعايىندادى. وسى ۇشتىك وداق ءحى-ءحىى عاسىرلاردا تۇركى اشينا ديناستياسى بيلەگەن حازار قاعاناتىن، ۇلى بۇلعار پاتشالىعىن جانە اۆار ەلىندەگى سارير كنيازدىگىن جويىپ جىبەردى. اۆار ەلىندەگى سارير كنيازدىگى ورنىنا اۆار نۋتسالددىگى ورناعانى، ونى بيلەگەن قىرىمنان كەلگەن ۋرۋستار (ارعى اتالارى ارىسحان) ەكەنى جانە زاڭدارىندا «ۋرۋس وكىلى قالماعان جاعدايدا بيلىككە ارميان نەمەسە گرۋزين وكىلى وتىرۋى ءتيىس» دەپ جازىلعانى ءمالىم. گرۋزين پاتشالارى مەن  رەسەيدى بيلەگەن ريۋريك توبى شىڭعىسحان اۋلەتىمەن، ياعني بورىجىگىڭ رۋىمەن (بوردجيگين) تۋىس بولاتىنىن، ولار جۋجاندىق ءسۇربوراس-ءشيبوراش ديناستياسى ۇرپاقتارى ەكەنىن اسىلۇيا تايپاسى جايلى ماقالامىزدا مالىمدەگەنبىز. شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ كۋرجان (گرۋزين) پاتشالىعى جەرىن تولىق جاۋلاپ الماعانى، تەك تبيليسي ايماعىمەن عانا شەكتەلۋى شىڭعىسحان رۋىنىڭ گرۋزين پاتشالارىمەن تۋىستىعىنان دەپ بىلگەن دۇرىس (گرۋزيا تاريحىندا ءوزارا بىتىمگە كەلگەنى جازىلعان). الايدا، شىڭعىسحان اسكەرى الان ەلىن تولىق جاۋلاپ تونادى جانە وزدەرىمەن ءبىر حالىق بولعانىنا قاراماستان كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلىن دە تولىقتاي جاۋلاپ، توناۋعا ۇشىراتتى. سەبەبى، الان ەلى مەن قازاق ەلىن بيلەگەندەر تۇركى اشينا ديناستياسىنان (تۇركى اشينا رۋى مەن جۋجان ءسۇربوراس (شيۆەي-ءشيبوراش) رۋى اسىلۇيا ديناستياسىنان جانە ءوزارا باقتالاس-جاۋ ەكەنىن اسىلۇيا تايپاسى تاريحىندا ايتىپ كەتكەنبىز).

اراب-پارسى جازبالارى كۋرجان (گرۋزين) پاتشالىعى ءحى-ءحىV عاسىرلار ارالىعىندا زاكاۆكازەدەگى نەگىزگى كۇشكە اينالعانىن، ولاردىڭ گياندج قالاسى  ايماعىن مۇسىلمان حاليفاتىنان تارتىپ العانىن ايعاقتايدى. وسى دەرەك ءحى عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق قالاسى دا گرۋزين پاتشالىعى يەلىگىنە وتكەنىن، ياعني ول ايماقتاعى مۇسىلمان قازاق پاتشالىعى جويىلعانىن بايقاتادى. ازەربايجان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان ءحىى عاسىرداعى يلدەنگيز اتابەكتىڭ قۇلدىققا ساتىلعان قىپشاق بالاسى ەكەنى، ونىڭ ءومىرى گرۋزين پاتشالىعىمەن سوعىسۋمەن وتكەنى، ونىڭ بىردە گياندج قالاسىن قايتارىپ العانى، الايدا ارتىنشا گرۋزين اسكەرى ول قالانى قايتا باسىپ العانى تاريحشىلارعا جاقسى تانىس. سوندىقتان «ازەربايجان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان – قازاق ەلتەڭىز اتابەك» دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ونىڭ اسىل ارمانى – اتا-بابا مەكەنىن (مۇسىلمان قازاق پاتشالىعى جەرىن) ازات ەتۋ بولعان. يلدەنگيز اتابەك اسكەرىندە قىپشاقتار (قازاقتار) كوپ بولعانى، ولاردىڭ كوبى ارتىنان قازىرگى يران ايماعىنا قونىستانعانى تاريحي دەرەكتەردە كەزدەسەدى (وعان كەيىنىرەك توقتالمىز).

سول مۇسىلمان قازاق پاتشالىعىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا دجيدان (ەۆرەي) پاتشالىعى، ال باتىسىندا حريستيان قۇمىق ەلى ورنالاسقانىن ح عاسىرداعى ءال ماسۋدي مالىمدەيدى. الايدا، ءحى عاسىردان كەيىن جيدان مەن قۇمىق ەلدەرى ايتىلمايدى، شىڭعىسحان اسكەرى كەلگەن ءحىىى عاسىر دەرەكتەرىندە دە كەزدەسپەيدى (اكۋش دەگەن قۇل باستاعان قازاقتاردىڭ شىڭعىسحان اسكەرىنە قوسىلىپ گرۋزيندەرمەن سوعىسقانىن ايتتىق). انىعىندا، كۋرجان (گرۋزين) دەرجاۆاسى مۇسىلمان قازاق پاتشالىعىن دا، دجيدان-ەۆرەي پاتشالىعىن دا جانە حريستيان قۇمىق ەلىن دە جويىپ، ولاردى قازىرگى داعىستانعا اۋا كوشۋگە ءماجبۇر ەتكەن. ويتكەنى، ءحىى عاسىردا داعىستاننىڭ باتىسىنداعى اۆار نۋتسالدىگىنە كورشى اقبوز اتتى مىڭ جاۋىنگەرى بار دجيدان ەلى پايدا بولعان جانە داعىستاننىڭ شىعىس ايماعىندا مۇسىلمان عازى-قۇمىق مەملەكەتى ورناعان. بۇل دەرەكتەر داعىستان تاريحىندا بىلاي باياندالادى: «نەگىزىن قالاعان مۋحامماد، دۆين (ارمەنيا) بيلەۋشىسى. 1020 جىلى كىشى ۇلى ەسكۋيا وعان قارسى شىقتى، الايدا فادل وعان قارسى باسقا ۇلى مۋسانى جىبەردى، ول ازەربايجانعا ءوز كەمەلەرىمەن كەلگەن رۋستارمەن وداقتاسىپ، سولاردىڭ كومەگىمەن بايلاكاندى جاۋلاپ الدى. ەسكۋيا ءولتىرىلدى... 1032 جىلى كاۆكاز ايماعىنا جورىق جاساعان مستيسلاۆ تمۋتاراكانسكي سارير مەملەكەتىنىڭ جاۋىنا اينالدى... ە.م.شيللينگتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا "اندي كويسۋىنىڭ سول جاعاسىنداعى بۇكىل اۋماق ءى جۋگۋت حانعا (سوزبە ءسوز "ەۆرەي حانى"), ال وڭ جاعالاۋداعى جەرلەر اۆارلىق سۋراكاتقا تيەسىلى دەپ قاراستىرىلادى"....  وسىلايشا ءحى عاسىردىڭ اياعىندا بۇرىنعى سەرير اۋماعىندا بىرنەشە مەملەكەت پايدا بولدى: انديلىك يەلىك، حۋنزاح نۋتسالدىگى مەن كوپتەگەن ەرىكتى قوعامدار. سۋراكات زامانىندا تاق مۇراگەرلىگى ءتارتىبى ورنادى، تەك ونىڭ ۇلدارى مەن قىزدارىنان تاراعانداردىڭ عانا تاققا مۇراگەرلىك قۇقى بەلگىلەندى. ەگەر ونىڭ اۋلەتىنەن ەشكىم قالماسا، وندا تاققا رۋس، گرۋزين جانە ارميان ادامدارىنىڭ ءبىرى  وتىرۋى ءتيىس دەلىنگەن. مۋحاممەد ءرافيدىڭ "تاريحي داگەستان" جىلناماسىنداعى اۆار نۋتسالدارىنىڭ شەجىرەسىندە ساراتان حاننىڭ اتا-بابالارى تىزبەسىندە ءبىرىنشى بولىپ ارسكان اتالعان...  ءحىى عاسىردا عازى-قۇمۇق شامحالدىعى دەپ اتالدى. ءحىى عاسىردا شامحال مۇسىلمان بولعان ءتارىزدى جانە يسلام قۇمۇق تا بيلەۋشى دىنگە اينالدى. قۇمۇق اتاۋى قازى دەگەن جالعاۋعا يە بولدى... سۋراكات شەيح احماد ءۇشىن باستى جاۋىنا اينالدى. احماد سۋراكاتتى نۋتسالدىكتەن قۋىپ جىبەردى. سۋراكاتتىڭ ۇلى بايار تاقتى قايتارماق بوپ تالپىندى، الايدا ارابتاردان تويتارىس الدى. تەك قانا ونىڭ ۇلى، ەگدە جاسقا كەلگەندە اتا-بابا تاعىن ماڭعولداردىڭ ارقاسىندا قايتارا الدى... ماڭعولدار اۋەلى قۇمىقتى ويراندادى... قۇمىقتاردىڭ حامزادان تاراعان بۇكىل كنيازدارى الەمنىڭ ءتورت تاراپىنا ىعىسىپ كەتتى. ارى قاراي، ماڭعولدار اۆير وبلىسىنا جەتتى، بۇل – اۆارلار جەرى. مۋحاممەد رافي ماڭعولدار مەن اۆارلار اراسىندا بەكىتىلگەن وداق تۋرالى "مۇنداي وداق دوستىققا، كەلىسىم مەن باۋىرلاستىققا نەگىزدەلدى", جازادى، ونىڭ ۇستىنە اۋلەتتىك نەكەمەن نىعايتىلدى. دەرەككوزدەردە كەلتىرىلگەندەي، اۆاريا مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنىڭ كەنەتتەن كەڭەيتىلگەنى جانە شارۋاشىلىعىنىڭ كۇرت دامىعانى، ولاردى ماڭعولداردىڭ انىق قولداۋىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقان دەۋگە بولادى..» (داعىستان تاريحى دەرەكتەرىنەن).

وسى دەرەكتەردەن ح عاسىردا قازىرگى ازەربايجاندا وتىرعان قۇمىق پەن ەۆرەي ەلدەرى ءحى عاسىردىڭ سوڭىندا داعىستاندا بولعانىن كورەمىز، ياعني سوندا قونىس اۋدارعانى انىق (قۇمىق تىلىندەگى وعىزدىق بەلگىلەردە ولاردىڭ كازىرگى ازاربايجاننان شىققاندىعىن بايقاتادى). ال ۋرۋس (رۋس) اسكەرى ارميان بيلەۋشىلەرىنىڭ شاقىرۋىمەن قىرىمنان كەمەلەرىمەن زاكاۆكازەگە كەلگەن جانە ولار سارير كنيازدىگىمەن جاۋ بولعان. كوپ ۇزاماي سارير جويىلىپ، ورنىن اۆار نۋتسالدىگى باستى، ونى بيلەگەن ۋرۋس توبى جانە وداقتاستارى گرۋزين مەن ارميان بيلەۋشى توپتارى ەكەن (اۆارلار سول زاماندا كاتوليك بولعانى انىق). كورشى مۇسىلمان عازي-قۇمىق پاتشالىعى ولارعا جاۋ بولعان. قۇمىق بيلەۋشىلەرى XIV عاسىردا «اسەلدەر» دەپ اتالعانى ءمالىم («اسىلدار» دەگەن ماعىنادا، ياعني اسىلۇيا ادامى). شىڭعىسحان اۋلەتى داعىستانداعى عازى-قۇمىق حاندىعىن جويىپ، بۇكىل داعىستان مەن سولتۇستىك كاۆكاز ايماعى بيلىگىن اۆار نۋتسالدىگى اۋلەتىنە، ياعني قىرىمدىق ۋرۋس ەلىنەن كەلگەن ديناستياعا بەرگەنى جازىلعان. اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا قازىرگى پروحلادنايا قالاسىنان ءبىر كۇندىك جەردەگى تاۋدا (سولتۇستىك كاۆكازدا) XIV عاسىردا حريستيان ءدىندى ۋرۋس ەلى بارىن جازعانىن ول كىسى جايلى ماقالادا مالىمدەدىك (ياعني، ۋرۋس ەلى التىن وردا يمپەرياسىمەن كورشى ءارى تاتۋ بولعان). شەشەندەردە ۋرۋس دەگەن تەيپ ساقتالعانى جانە ۋرۋس-مارتان قالاسى اتاۋى سولارمەن بايلانىستى ەكەنى ءمالىم. داعىستان مەن سولتۇستىك كاۆكازدا كوك كوزدى، قىزىل شاشتى ادامدار از كەزدەسپەيدى. ويتكەنى، حح عاسىرعا دەيىن ونداعى تاۋلاردى قالىڭ نۋ ورماندار كومكەرىپ جاتقان، ال كۇن ساۋلەسى از تۇسەتىن ورمانداعى حالىقتىڭ شاشى قىزىل، كوزى كوك بولاتىنى زاڭدىلىق (ول ورمانداردى كاۆكاز سوعىسىندا رەسەي اسكەرى ورتەپ ازايتتى، قالعانىن كەيىن كەڭەس اسكەرى ورتەدى).

داعىستاندا تاۆكازاح جانە چۋدۋر-كازاك دەگەن جەر اتاۋلارى بار. ارميان دەرەكتەرى قۇمىقتاردى «كازاح» دەپ كورسەتكەنى دە تاريحشىلارعا تاڭسىق ەمەس. سول قۇمىق ءتىلى قازاق تىلىنە قاراشاي-بالقار تىلدەرىنەن دە جاقىن. شىندىعىندا، ءحىى عاسىردا داعىستاندا ورناعان مۇسىلمان مەملەكەتى – عازى-قۇمىق ەمەس، عازاق-قۇمىق حاندىعى. ارابتا «گ» ءارپى جوقتىعىن ايتتىق، «ع» ءارپىن «گ»، ال سوڭعى «ق» ءارپىن «ي» ەتىپ بۇرمالاپ، ارابشاداعى «عازاق» اتاۋىن «گازي» ەتكەن، ارينە ورىس تاريحشىلارى. ارابشا جازىلۋلارى: غازق  – عازاق، غازى – عازي. قۇمىقتاردى جاقسىلاپ زەرتتەسە، «قازاق» دەپ اتالاتىندار ءالى دە بار دەپ سەنەمىن (سولاي دەپ ءبىر كاۆكازدىق ايتىپ ەدى). قاراشاي، بالقار، نوعايلاردى قازاقستانعا جەر اۋدارعان ستالين قۇمىقتارعا تيىسكەن جوق. شاماسى، قۇمىقتارداعى قازاق دەگەندەر كاۆكازدا قازاقتىڭ بۇرىننان بولعانىن جاريا قىلۋدان قورىققان ءتارىزدى. ءبىزدىڭ تاريحتى وزگەرتۋدە ستالين ۇلكەن ىستەر اتقارعان. ديگور ۇلتىنا ديگور ءتىلىن قولدانۋعا تىيىم سالعان، تۇركىلىك ۇلتتاردىڭ ارابشا جازباسىن اۋەلى لاتىنشاعا، سوسىن كيريليتساعا كوشىرتىپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارىن ەجەلگى جازبالارىن تۇسىنە المايتىن كۇيگە جەتكىزگەن ستالين ەدى. رەسەي يەزۋيدتەرىنىڭ تۇركىلەر تاريحىن وزگەرتۋ جوسپارلارىن ارى قاراي ىسكە اسىرعان دا وسى ستالين بولاتىن.

قۇمىقتار ءحى عاسىردا داعىستانعا تۇگەل كوشىپ كەتكەن ەكەن، ال ەۆرەي مەن مۇسىلمان قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى قازىرگى ازەربايجان ايماعىندا قالىپ قويعان. ويتكەنى، وندا ەۆرەي مەكەندەرى ءالى بار، اتاقتى چەركيزوۆ بازارىنىڭ قوجايىنى تەلمان يسمايلوۆ سول جەردىڭ ەۆرەيى. ال قازاقتار وندا «بورچالو-كازاح»، «قازاحلار» دەگەن اتاۋلارمەن بەلگىلى جانە قازاق دالاسى مەن قازاق قالاسى سوندا ساقتالىپ قالدى.

ال ءحىىى عاسىردا شىڭعىسحان اسكەرى كەلگەندە كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى دەربەس پاتشالىق بولعانىن جانە الان پاتشالىعىمەن وداقتاس ەكەنىن يبن ءال اسير دەرەگى راستايدى. شىڭعىسحان اسكەرى ولارمەن وزدەرى ءبىر حالىق ەكەنىن ايتىپ ۇگىتتەپ جانە سىي-سياپات جاساپ قازاقتاردى سوعىسۋدان باس تارتقىزعانى، سوسىن اۋەلى الانداردى تالقانداعانىن، كەيىن قازاق ەلىن شاۋىپ توناعانىن يبن ءال اسير باياندايدى. سول كەزدە قازاق ەلىنىڭ كوپ بولىگى جان-جاققا بوسىپ كەتكەن. ول دەرەك بىلاي وربىتىلەدى «پوسلە توگو، كاك تاتارى زانيالي زەمليۋ كيپچاكوۆ، پوسلەدنيە راسسەياليس: ودنا چاست ۋشلا ۆ سترانۋ رۋسوۆ، درۋگايا راسسەيالاس پو سۆويم گورام، بولشينستۆو جە يح، سوبراۆشيس، ناپراۆيليس ك شيرۆان.... ودناكو مۋسۋلمانە، كۋردجي، لاكزى ي درۋگيە، پوچۋۆستۆوۆاۆ سمەلوست پو وتنوشەنيۋ ك نيم، ۋنيچتوجيلي يح، ۋبيلي، گرابيلي ي زاحۆاتيلي ۆ پلەن، تاك چتو كيپچاسكي راب (مەمليۋك) پروداۆالسيا ۆ شيرۆانە پو (ساموي) نيزكوي تسەنە...». (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

مىنە، وسى كەزدە قازاق ەلىنىڭ ءبىر توبى دون ايماعىنا كەتكەن (ۇرپاقتارى – دون كازاكتارى). ءبىر توبى ۋرۋس ەلىنە، ياعني قىرىمعا بارعان، ءبىر توبى ارمەنيا جەرىنە كەتكەن (ونداعى كاساح وزەنى مەن سارقىراماسى سول قازاقتاردان قالعان بەلگى). ولاردىڭ كوبىسى قازىرگى ازەربايجان ايماعىنا بارعان جانە قازاقتاردىڭ كوبى تۇتقىنعا ءتۇسىپ قۇلدىققا ساتىلعان (الاندار قۇرامىندا قۇل توبى دەپ كورسەتىلگەن «كاساح» پەن ديگور-وسەتيندەرى قۇرامىندا قۇل توبى دەپ كورسەتىلگەن «كاساگتا» سول قۇلدىققا تۇسكەن قازاقتار ەكەنى تۇسىنىكتى). ءوز جەرىندە قالعان قازاقتار ءXVى عاسىردا قانداي كۇيدە ەكەنىن اننا انتونوۆسكايا ەڭبەگىندەگى دەرەكتەرمەن جەتكىزدىك.

دون ايماعىندا ح عاسىردا كوشپەندى قازاقتار بولعانىن اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي جازعانىن ايتتىق. ال «دون» اتاۋىن قازاقشالاعاندا – ءدوڭ، ورىسشاسى – حولم. ءدوڭدى، قىراتتى ايماق بولعاندىقتان قازاقتار سولاي اتاعان (مىسالى، اقتوبە وبلىسىنداعى ءدوڭ دەگەن جەردە «ءدوڭ» كەن بايىتۋ فابريكاسى ورنالاسقان، ونى ورىسشا «دونسكوە گورنو وبوگوتيتەلنايا فابريكا» دەپ اتايدى). دون – وزەن اتاۋى ەمەس، ول وزەن تانايس دەپ اتالعان ەرتەدەن. اتاۋدىڭ قازاق حالقىمەن بايلانىستى ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن «ءدوڭدى» «دون» قىلعان جانە سونداعى وزەن اتاۋىنا اينالدىرعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياساتى. الايدا، ول ايماقتى ەرتەدەن كازاكتار مەكەندەگەنى جانە رەسەي ول ەلدى كەيىنگە دەيىن «ديكوە پولە» دەپ اتاعانى انىق فاكتىلەر. اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا XIV عاسىردا سول دون ايماعىن مەكەندەگەندەر تۇركى ءتىلدى قىپشاقتار ەكەنىن باياندايدى (ياني، قازاقتار). ول سول تۇركىتىلدى قىپشاقتاردىڭ قازىرگى كۋبانداعىلارى حريستياندار ەكەنىن، ال قازىرگى ستاۆروپول ايماعىنداعىلارى مۇسىلماندار ەكەنىن كورسەتەدى. حريستيان قازاقتار شىڭعىسحان شاپقان ءحىىى عاسىردا كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلىنىڭ قىرىمعا بارعاندارى دەگەن ءجون. ولار قىرىمدا وتىرعان ۋرۋس پەن ساكالبان ەلىنەن حريستياندىق قابىلداعان. دون قازاقتارىنىڭ ءXVى عاسىردا رەسەي يمپەرياسى ىقپالىنا تۇسۋىنە سول حريستيان قازاقتار سەبەپكەر بولعان ءتارىزدى. كازاكتاردىڭ ءبىر توبىنىڭ ۇلتتىق كيىمى قازاقتاردىكىنە ۇقسايدى، ال نەگىزگى بولىگىندە ۇلتتىق كيىم كاۆكازدىققا جاقىن. ۇلتتىق كيىمدەرى قازاقشا كازاكتار – دون ايماعىندا وتىرعان كوشپەندى قازاقتار، ال قالعانى – كاۆكازدان بارعان قازاقتار ەكەنى داۋسىز. كوشپەندى قازاقتاردىڭ كوبىسى مۇسىلمان بولدى، سوندىقتان ولار قازاقتىعىن جوعالتپاي ساقتاپ قالدى جانە ءالى دە ۆولگوگراد، استراحان ايماقتارىندا اتا-بابالارىنىڭ جەرىندە وتىر. كازاكتارعا ءXVىى عاسىردا چەركەس دەگەندەر قوسىلعان، ولار – قازاقتىڭ شەركەش تايپاسىنىڭ حريستياندىققا وتكەن بولىگى. رەسەي عالىمدارى ءوز ادەتىمەن قازاق تاريحىن جوققا شىعارۋمەن بولدى، ولار ءحىح عاسىردان باستاپ ادىگەيلەردى «چەركەس» دەپ اتاپ كەلەدى. الايدا، ادىگەي حالقى ءوزىن ەشقاشان «چەركەس» دەپ تانىماعان جانە ونى مويىندامايدى. ال قازاقتىڭ شەركەش تايپاسى سول دونعا جاقىن ايماقتا ءالى بار، وسى فاكتىنى ورىستار ادەيى كوزگە ىلمەيدى.

كولحيدا دالاسىنداعى قازاق ەلى ەشكى جۇنىنەن ءشالى ماتا وندىرگەنىن، سونداي ماتانى ورىنبور كازاكتارى دا توقىعانىن ايتتىق. قاۆكازدان شىققان قازاقتار دوڭگە (دون ايماعىنا) مالىمەن بىرگە كوشىپ بارعانى جانە مالدارى نەگىزىنەن ەشكىلەر بولعانى انىق (ورىنبور كازاكتارىندا ەشكى شارۋاشىلىعى ساقتالعان). ورىستار التىن وردا زامانىندا التىن ورداعا بودان بۇلعار ەلى بولعانىن اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا دەرەگىمەن كورسەتتىك. بۇلعارلار – تۇركى ءتىلدى حالىق، ولار قازاق ەلىن قىسقاشا «قاز ەل» دەپ اتاعان. بۇلعار ەلىن، ياعني رەسەيدى بيلەگەن يۆان گروزنىيدىڭ اسكەرى دون قازاقتارىنان جاساقتالدى. يۆان گروزنىيدىڭ ءوز ەسىمى – تيت («تيتتاي» دەگەن ماعىنادا), ونى حريستيان ءارى سلاۆيان ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن «يۆان گروزنىي» دەگەن جالعان اتپەن تاريحقا ەنگىزگەن كەيىنگى رەسەي يمپەرياسى. يۆان گروزنىيدىڭ اناسى – قازاق حانى مامايدىڭ قىزى (ماماي بولسا قاسىم حاننىڭ بالاسى، قاسىم حان قايتىس بولعاندا ورنىنا حان بولعان، شىندىقتى جاسىرۋ ءۇشىن ونى قازاق شەجىرەسىنە ماماش دەپ ەنگىزگەن دە ورىس ساياساتكەرلەرى). يۆان گروزنىي قول استىنداعى ورىس-بۇلعارلاردى باعىنىشىندا ۇستاۋ ءۇشىن ناعاشى جۇرتى قازاقتاردى اسكەر ەتىپ ۇستاعان (سترەلەسكيە پولكي), ول ورىس-بۇلعارلاردىڭ جاپپاي حريستياندىق قابىلداۋىن توقتاتۋ ءۇشىن شىركەۋلەردى ورتەپ، سۆياششەننيكتەردى ولتىرۋمەن بولدى. التىن وردا زامانىنان بۇلعار ەلى مەن التىن وردانىڭ نەگىزگى حالقى – قازاقتار اراسىندا ءوزارا جەككورۋشىلىك بولعان، ونىڭ سەبەبى «بۇلعار سەپەراتيزمى» ەكەنى تۇسىنىكتى. قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىعى وتە مىقتى بولعانىن سول يبن باتۋتا باياندايدى.

بۇلعارلاردىڭ قازاق ەلىن جەك كورۋى اقىرىندا سول قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىن دا جەك كورۋگە ۇرىندىرعان دەر ەدىم. وسىلايشا مۇسىلمان بۇلعارلار جاپپاي حريستياندىققا وتە باستاعان ء(ۋاحابيشىل از عانا قازاقتى جەك كورەمىن دەپ، اتا ءدىنى يسلامنان جەري باستاعان قازىرگى كەي قازاقتار  تارىزدى). بۇلعار ەلى يۆان گروزنىيدىڭ اسكەرى بولعان قازاقتاردى دا جەك كورگەن. ويتكەنى، ول قازاقتار پوليتسيا مەن جازالاۋشى ارميا قىزمەتىن قاتار اتقارعان. بۇلعارلار قازاق ەلىن قىسقاشا «قاز ەل» دەپ اتادى دەدىك، ولار سول قازاقتاردىڭ نەگىزگى مالى ەشكىنى دە «قاز ەل» دەپ اتاعان دەر ەدىم. ورىس حالقىنىڭ پوليتسەيلەردى ەرتەدەن «كوزيول» دەپ اتاپ جەك كورۋى سول يۆان گروزنىي زامانىندا پوليتسەي قىزمەتىن اتقارعان «قاز ەل» ادامدارىمەن بايلانىستى ساقتالعان سياقتى. ارينە، دون قازاقتارى كەيىن حريستياندىققا وتكەن سوڭ، ەشكىنى قويىپ شوشقا اسىراۋعا كوشتى. الايدا، ورىنبور كازاكتارى ەشكى شارۋاشىلىعىن ساقتاپ قالعانىن ايتتىق.

شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنان كاۆكاز قازاقتارى قازىرگى تۇركيا اۋماعىنا دا جەتكەن (جان-جاققا باس ساۋعالاپ كەتكەن سوڭ، ولارعا كىم كورىنگەن الىمجەتتىك جاساپ قۇلدىققا سالعان). ولاردى تاريحتا «قاي» تايپاسى دەپ كورسەتەدى جانە ولار دا ەشكىنى كوپ اسىراعان ءارى ماتا ءوندىرىپ ساتۋمەن اينالىسقان. ولاردى بيلەگەن سۇلەيمەن ۇلى ەرتۇعىرىل جانە ونىڭ ايەلى تۇركى سەلدجۋك (تورگى اسىلجىك) ديناستياسىنان بولدى. ەرتۇعىرىل ۇلى وسمان كەيىنگى وسمان يمپەرياسىن ورناتقان. رەسەي وقىمىستىلارى ادەتىمەن «قاي تايپاسى وعىز ەلىنەن، ولار قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنان بارعان» دەپ بۇرمالايدى. ال تۇركيا عالىمدارى ەجەلگى وتاندارى رەسەي يمپەرياسى قول استىندا (كەڭەس وداعى) بولعاندىقتان، وندا دەربەس عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزە المادى. امالسىز ورىستار ايتقان جالعان تۇجىرىمداردى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. رەسەيلىكتەر تۇركى سەلدجۋك توبىن دا وعىز ەلىنەن دەيتىنى، ولاردى وعىزداردىڭ قىنىق تايپاسىنان دەپ جازاتىنى راس. الايدا، سول وعىزداردىڭ ۇزىلمەگەن جالعاسى تۇركىمەندەردە قىنىق پەن قاي دەگەن رۋ-تايپا اتىمەن جوق. الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە تۇركى سەلدجۋك توبى تۇركى اشينا ديناستياسىنان ەكەنىن، ياعني تۇركى سەلدجۋك اتاۋى دۇرىسىندا تورگى اسىلجىك ەكەنىن جانە ولاردىڭ قازاق دالاسىنان بارىپ وعىز ەلىن بيلەگەنىن ايتقانبىز. وعىز ەلىن العاش بيلەپ باستاعان – تۇركى سەلدجۋك مالىك ءال-عازي، ارابشا جازباداعى «ءال عازاق» اتاۋىن ادەيى ورىسشادا «ال-گازي» دەپ بۇرمالاپ جىبەرگەن (ارابشا جازىلۋلارى: غاذق – عازاق، غاذى – عازي). ارابشا جازباداعى «تۇركى سەلدجۋكتەر – قازاق ەلىنەن» دەگەن دەرەكتى «تۇركى سەلدجۋكتەر – قىنىق تايپاسىنان» دەپ بۇرمالاعان دا رەسەي ساياساتى (اراپشا جازىلۋلارى: قنق – قازاق، قذق – قىنىق).

تۇرىكتىڭ ەرتۇعىرىل جايلى تەلەسەريالىنان ونىڭ ەلى كيىز ۇيلەردە تۇراتىن جانە ەشكى ۇستايتىن حالىق ەكەنىن كوردىك. الايدا، ولاردىڭ ءتۇر-تۇستەرى ازيات ەمەس، كاۆكازدىق بولعان (ول جەردىڭ حالقىنا ۇقسامايتىن بولسا، ياعني ازياتتار بولسا، تاريحي دەرەكتەردە ايتىلار ەدى). الانداردى ەرتەدە بيلەگەن رۋدى ارميان جازبالارى اش-ديگور دەپ كورسەتكەن، ولار قازىرگى وسەتين حالقىندا ديگور اتاۋىمەن ساقتالعان جانە ءوز تىلدەرى قاراشاي-بالقارلارعا جاقىن. قاراشاي-بالقارلاردىڭ اتا-باباسى – الاندار حۋن حالقىنان ەكەنىن الدىڭعى ماقالامىزدا جازدىق (قىتايشادا – ليان، حۇڭ ءتىلى مەن قازاقشادا – ۇلان). ۇلان تايپاسىنىڭ ءى عاسىردا كاۆكازعا ورنىققاندارىن پارسى-گرەكتەر «الان» دەپ اتاعاندىقتان، ولار كەيىن سولاي اتالىپ كەتكەن (پريبالتيكا ايماعىندا XIV عاسىردا وتىرعان قازاق («تاتار-كازاك» دەلىنگەن) تايپالارىنىڭ نايمان، ارعىن، ۋلان، قوڭىرات دەپ كورسەتىلۋى «ۇلان» اتاۋلى تايپا سول عاسىردا بولعانىن دالەلدەيدى). سوندىقتان ديگور دۇرىسىندا – تۇعىر، ال اش-ديگور – اس-تۇعىر. اس – اسىلۇيا اتاۋىنىڭ كەيىنگى قىسقارعان نۇسقاسى، سوندا اس-تۇعىر حۋن حالقىن بيلەگەن اسىلۇيا تايپاسىنىڭ ءبىر رۋى بولعانى.

كاۆكازدان قازىرگى تۇركياعا بارعان قازاقتاردى بيلەگەن ەرتۇعىرىل ەسىمى «ەر تۇعىر ەل» دەگەن ماعىنادا دەر ەدىم (تۇعىر ەلىنىڭ باتىرى), ونىڭ اۋلەتى اس-تۇعىر رۋىنان بولعان. تۇركى سەلدجۋك ديناستياسى قىزىنا قاراپايىم رۋدىڭ ادامى ۇيلەنە الماعان. وسى فاكتىنىڭ ءوزى ەرتۇعىرىلدىڭ اسىلۇىنىڭ تۇعىر (اش-ديگور) رۋىنان ەكەنىن كورسەتەدى. ونىڭ ەلى «قاي» دەپ اتالعانىن ايتتىق، ال «قاي» اتاۋى مەن «قازاق» اتاۋى ارابشادا بىردەي جازىلادى (اراپشا جازىلۋلارى: قذق – قازاق، قاى – قاي).  دەمەك، ەرتۇعىلىل ەلى – كاۆكازدان بارعان قازاق حالقى جانە وسمان يمپەرياسىن ورناتقان سول ەرتۇعىرىلدىڭ ۇلى وسمان بولاتىن. تاريحشىلار ەرتۇعىرىلدى «ەرتۇعىرىل عازي» دەپ تە جازادى، ونى دۇرىسىندا «ەرتۇعىرىل عازاق» دەۋگە بولادى (جوعارىدا «عازي» مەن «عازاق» ارابشادا وتە ۇقساس جازىلاتىنىن كورسەتتىك).

ەرتۇعىرىل ەلى اۋەلى الەپو قالاسىنان اسا قاشىق ەمەس ايماققا ورنالاسادى، سول قاي ەلى مەكەنىنە اينالعانى تەلەسەريالدا ايتىلادى. شامامەن، سيريانىڭ سول ايماقتاعى تۇركيامەن شەكارالاس پروۆينتسياسى «كاساك» دەپ اتالادى. وندا قىنىق، قىپشاق نەمەسە قاي دەگەن اتاۋلار جوق، ال ۇلكەن پروۆينتسيا – كاساك. بۇل بەكەر ەمەس، ول جەر ەرتۇعىرىل عازي ەلى بولسا، وندا ونىڭ حالقى قازاق بولعانى جانە ونى وزگە ەل بيلەۋشىلەرى ەرتۇعىرىل عازاق دەپ اتاعان. تۇرىك حالقىندا ەجەلگى وتاندارى قازىرگى قازاقستان دەگەن تۇسىنىكتىڭ ساقتالۋى دا بەكەر ەمەس. ول ۇعىمنىڭ تۇركى سەلدجۋك ديناستياسى مەن وسمان يمپەرياسىن ورناتقان وسمان ەرتۇعىرىل ەلىنىڭ قازاقتار ەكەندىگىمەن بايلانىستى ەكەنى ءسوزسىز. تۇركى اشينا ءبىزدىڭ جەرىمىزدە VI عاسىردا تۇركى قاعاناتىن ورناتتى جانە حالقى قازاقتار بولدى. ولاردىڭ  ۇرپاعى تۇركى سەلدجۋك توبى ح عاسىردا بىزدەن بارىپ وعىز ەلىن باعىندىردى. ولار ۇزاق ۋاقىت وعىز ەلىن بيلەگەندىكتەن، قول استىنداعى وعىز حالقى ديالەكتىسىنە كوشتى. الايدا، وزدەرىن «وعىز» دەمەگەن، «تۇركى قازاق» دەپ تانىدى جانە باسشىسىن اراب جازبالارى «سەلدجۋك ماليك ال-عازاق» دەپ، ياعني «سەلدجۋك ءامىرشى قازاقتان» دەپ كورسەتتى («قازاق» اتاۋىن «قىنىق» دەپ،  «ال-عازاق» ءسوزىن «ال-گازي» دەپ بۇرمالاعان ورىس عالىمدارى). وعىز حالقى تۇركى سەلدجۋك توبىن قاتتى قادىرلەگەنى، سول سەبەپتى وزدەرىن كەيىن «وعىز» دەپ ەمەس، «تۇركىمىن» دەپ اتاۋعا تىرىسقانى جانە تۇركىمەن اتاۋى وسىلاي قالىپتاسقانى بايقالادى.

جوعارىدا ازەربايجان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان ەلدەنگيز اتابەكتىڭ قىپشاق ەكەنى جانە اسكەرىندە قىپشاقتار كوپ بولعانى، كەيىن سول قىپشاقتاردىڭ يران ايماعىنا قونىستانعانى جايلى تاريحشىلار ايتقانىن جازدىق. ولار شىنىندا قىپشاق ەمەس، قازاقتار ەكەنى داۋسىز، ونى سول ازەربايجان ايماعىنداعى قازاق اتاۋلارى دا دالەلدەيدى (وندا قىپشاق اتاۋى مۇلدە جوق). يران مەملەكەتىندە كاۆكازدان شىققان مۇسىلمانداردان جاساقتالعان كازاك اسكەرى ساراي توڭكەرىستەرىندە قولدانىلعانى، ولاردى رەسەيدەن كەلگەن كاساگوۆسكي دەگەن كازاك-ورىس جاتتىقتىرعانى ايتىلادى. ارينە، رەسەي ولاردى كاۆكاز قازاقتارى دەمەيدى، ولاردى ەرتەدە كاۆكازدان شىققان مۇسىلمان كۇردى، تۇركىمەندەر دەپ كورسەتەدى. ولاي بولسا، نەگە «كازاك» دەپ اتالاتىنىن تۇسىندىرە المايدى. دۇرىسىندا، ولار سوناۋ ەلدەنگيز اتابەك زامانىنان باستاپ كاۆكازدان بارىپ يرانعا ورنىققان قازاقتار.

وسى ماقالادا كورسەتىلگەن ءاربىر دەرەكككە قازاق تاريحشىلارى نازار سالسا، يبن ءال اسير مەن ءال ماسۋدي جانە يبن باتۋتا جازبالارىن تىكەلەي ارابشادان قازاقشاعا اۋدارسا (تەك قازاق اۋدارماشىلارى كومەگىمەن) ۇلكەن ءىس تىندىرار ەدى. ال سەنىمسىز ءارى دەرەكتەرى ءوزارا قاراما-قايشىلىققا تولى راشيد اد دين جازباسىن قازاقشالاۋ تۇك پايدا بەرمەيدى. ول تەك رەسەيلىك يدەولوگيامەن جازىلعان جالعان تاريحتىڭ كۇشەيە بەرۋىنە جاعداي جاسايدى. شىنىندا، ول جازبانى دايىنداعان رەسەي يمپەرياسىنداعى يەزۋيدتەر وردەنى، ونى قازاقشالاۋدى ەۆرەي الپاۋىتى قارجىلاندىرۋىن تۇسىنۋگە بولادى.

داعىستانداعى قازاق-قۇمىق حاندىعى جايلى ايتىپ وتتىك. يبن باتۋتا جايلى الدىڭعى ماقالامىزدا ونىڭ حاجتۇرعان (استراحان) قالاسىنان اككي (پروحلادنايا) قالاسىنا، سوسىن ودان قارا تەڭىز جاعاسىنداعى سۋداك (نوۆوروسسيسك) قالاسىنا بارعانىن كورسەتتىك. سول  جولىندا يبن باتۋتا كازىرگى قاباردين-بالقار، ينگۋشەتيا جانە سولتۇستىك وسەتيا جەرلەرى ارقىلى وتكەن. ول ءبىر كۇندىك جەردەگى تاۋدا (سولتۇستىك كاۆكازدا) حريستيان ۋرۋس ەلى بارىن ايتادى (اۆار نۋتسالدىگىن بيلەگەن ۋرۋس ديناستياسى جايلى جوعارىدا ايتتىق), وسى دەرەك ونىڭ تاۋ ەتەگىندەگى قىراتتى دالامەن ءجۇرىپ وتكەنىن انىقتايدى. ونىڭ وسى جولىندا تەك قىپشاقتار (قازاقتار) كەزدەسكەنىن كورەمىز، جولىندا وسەتين، ينگۋش، كابارديندەر كەزدەسسە ول ءسوزسىز ايتار ەدى (يبن باتۋتا ونداي دەرەكتەردى ءاردايىم كورسەتىپ وتىرۋدى ۇمىتپاعان). دەمەك كازىرگى قاباردين-بالقار، سولتۇستىك وسەتيا، ينگۋشەتيا ايماقتارىندا 14 عاسىردا التىن وردا حالقى قازاقتار (قىپشاقتار) مەكەندەگەن (اۆار، شەشەن، بالقار، قاباردين، وسەتين، ينگۋشتەر تاۋدا وتىرعاندىقتان يبن باتۋتا جولىندا كەزدەسپەگەن). يبن باتۋتا بايانداعان اككي (پروحلادنايا) قالاسى اۋەلدە كازاكتارعا تيەسىلى بولعانى قالا تاريحىندا كورسەتىلگەن. اتالعان جەرلەر 19 عاسىردا تەرسكايا گۋبەرنياسى قۇرامىندا بولدى، ال سولتۇستىك كاۆكازداعى كازاكتار «تەرسكيە كازاكي» دەپ اتالعان. كاۆكاز سوعىستارىنىڭ كۋاگەرى لەۆ تولستوي 19 عاسىردا «تەرسكيە كازاكي ءبىر-بىرىمەن تاتارشا سويلەسەتىنىن» كورسەتكەن. وسىلايشا كازاكتاردىڭ تۇركىتىلدى ەكەنىن كورسەتەدى، «كازاك» دەگەن اتاۋلارى ولاردىڭ تاتار ەمەس قازاق ەكەنىنە كۋا (ورىستار بارشا تۇركىلەردى «تاتار» دەپتە تانىعان سول زامان، قىرىملاردى «قىرىمسكيە تاتارى»، ازاربايجانداردى «زاكاۆكازسكيە تاتارى»، قۇمىقتاردى «داگەستانسكيە تاتارى»، حاكاستاردى «اباكانسكيە تاتارى» دەپ اتاعان). شەشەندەر مەن «تەرسكيە كازاكي» جەر ءۇشىن ءجيى قاقتىعىسقانى، رەسەي يمپەرياسى ولاردى كۋبان ايماعىنا كوشىرگەنى سول ايماق تاريحىندا جازىلعان (تاۋ حالىقتارى تومەنگى جازىقتارعا ورنىعىپ، ونداعى «تەرسكيە كازاكي» كۋبان مەن ستاۆروپول ايماقتارىنا كوشىرىلگەن). كازاكتار ارعى تەگىندە قازاق ەكەنى انىق، ول جايىندا جوعارىدا ايتىپ كورسەتتىك. تەرسكيە كازاكي دەگەندەردە قازاقتار، ولار التىن وردانىڭ حالقى (يبن باتۋتا جازباسىنىڭ ورىسشاسىندا «قىپشاق»). ولاردىڭ وڭتۇستىگىندە، كازىرگى گرۋزياداعى كولحيدا ويپاتىندا قازاق ەلى بولدى. سول كولحيدا جازىعىنداعى قازاق ەلى تەرىسكەيىندە، تاۋدىڭ ارعى جاعىندا وتىرعان تۋىستارىن «تەرىسكەي قازاقتارى» دەپ اتاعان دەيمىز. وسى «تەرىسكەي قازاقتارى» اتاۋىن «تەرسكيە كازاكي» ەتكەن ارينە رەسەي يمپەرياسى ساياساتى. تەرىسكەي قازاقتارى مەن تاۋدان جازىققا كوشكەن مۇسىلمان تاۋ حالىقتارى اراسىندا جەر داۋى بولعان، ونىڭ ارتى قان توگىستەرگە ۇلاسقان.

تەرىسكەي قازاقتارى جەرى ءۇشىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قولشوقپارىنا اينالدى، ولار بۇكىل كاۆكازدى رەسەيگە باعىندىرىپ بەردى. ال وزدەرى جەرىنەن عانا ەمەس، قازاقىلىعىناندا ايرىلىپ ورىس ءتىلدى كازاك دەگەن توبىرعا اينالدى. الدىمەن اقشا تولەپ اسكەر قىلدى، سوسىن دىنىنە كىرگىزدى، ال ول دىندە شىركەۋ تىلىندە سويلەمەگەن ادام «يازىچنيك» دەلىنىپ قۋعىنعا ۇشىراعان (شىركەۋ-ورىس تىلىندە سويلەمەگەن ادام حريستيان دەپ سانالماعان). حريستياندىق قابىلداعان قازاق ءوز انا تىلىنەن باس تارتىپ، ورىس تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولعان (باسقا جول بولماعان). شوقىندىرۋ ارقىلى ول قازاقتاردى «يمپەريانىڭ كازاك دەگەن زومبي اسكەرىنە» اينالدىردى.

شوقىنعان قازاقتار ۇرپاعى ارعى تەگى قازاق ەكەنىن، التىن وردا يمپەرياسىنىڭ باستى حالقى بولعانىن ۇمىتتى، ولار «زا تساريا ي زا تسەركوۆ» دەپ ۇرانداعان كازاك اسكەرىنە اينالدى. ولار ەۆرازيانى بيلەگەن جاۋىنگەر قازاقتاردىڭ ۇرپاقتارى، ولاردىڭ رەسەي يمپەرياسى ۇتىمدى پايدالاندى. شىن مانىندە رەسەي يمپەرياسىنا ءسىبىر مەن قىيىر شىعىستى، قىرىم مەن كاۆكازدى، قازاقستان مەن ورتا ازيانى باعىندىرىپ بەرگەن كازاك جاۋىنگەرلەرى ەكەنى اقيعات. ولاردىڭ ارعى تەگىن ۇمىتتىرۋ ۇشىندە تاريحىمىز بۇرمالاندى. ەندى سول كازاكتاردىڭ ۇرپاقتارىنا اقيقاتتى ايتىپ تۇسىندىرەتىن ۋاقىت جەتتى. تىم بولماسا قازاقستان مەن ورتا ازياداعىلارى ارعى تەگى قازاق ەكەنىنە كوزدەرى جەتسە. رەسەي يمپەرياسى اتالارىن «ارزان زومبي اسكەرگە» اينالدىرعانىن تۇسىنسە، ولاردىڭ الداعى ۋاقىتتا رەسەي قولشوقپارى بولماۋىنا قول جەتكىزەر ەدىك.

قازاقتىڭ شىنايى تاريحى قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋىمىزعا بىردەن-ءبىر قاجەت ءىس. داڭقتى ەجەلگى تاريحى بارىن ۇققان قازاقتىڭ بالاسى  مەن قىزى ءوز ۇلتىن ماقتان تۇتاتىن بولادى. ونداي ادام ورىس پەن قىتايعا سىڭۋگە تىرىسپايدى، كەرىسىنشە ورىس پەن قىتايدى عانا ەمەس، بۇكىل ەۆرازيانى بيلەپ-توستەگەن حالىقتان ەكەنى ولاردى ءوز ۇلتىن قادىرلەيتىن دەڭگەيگە كوتەرەدى.  ناعىز رۋحاني جاڭعىرۋ سوندا بولادى. الايدا ءپۋتيندى تاققا وتىرعىزعان يەزۋيدتەر قاراپ وتىرعان جوق، ولاردا جان ۇشىرىپ وزدەرى ەندىرگەن جالعان تاريحتى ەۆرازيا ايماعىندا ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋدا. قازاقستاندا «قازاق گەوگرافيالىق قوعامى» پايدا بولۋى، قازاقستان تەلەارنالارىنىڭ تاريحىمىزدى تەك رەسەيلىك ەسكى نۇسقادا ناسيحاتتاۋى، عالىمدارىمىزدىڭ تاريحي ىزدەنىستەرىنە رەسەيلىك عالىمداردىڭ ءجيى ارالاسۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس....

(جالعاسى بار) 

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz