جاياۋ ەدى. جاياۋ بولعان سوڭ دامۋى دا باياۋ ەدى. ءسويتىپ، اتتى ۇيرەتتى. ءمىندى. شاپتى. قۇستاي ۇشتى. مىنە، وسى جىلدامدىقپەن ۇلى دالادا ەڭ العاشقى وركەنيەت باستالدى. العاش بولىپ اتقا مىنگەن سوڭ العاشقى قۋاتتى اسكەر دە وسى دالالىقتاردا بولدى. اتتى ادامدى كورگەندە جاياۋلاردىڭ زارە قۇتى قالماي قاشتى. ولاردى گرەكتەر كەنتاۆر دەپ اتادى. ەجەلگى گرەك اڭىزدارىندا جارتىلاي ادام، جارتىلاي جىلقى ءتارىزدى بەينەلەنەتىن ميفولوگيالىق كەيىپكەر  كەنتاۆرلار العاشىندا فەسساليانىڭ تاۋلى وڭىرلەرىن جايلاعان. زەرتتەۋشىلەر كەنتاۆرلار بەينەسىنىڭ ەجەلگى گرەك ميفولوگياسىندا پايدا بولۋىن ساقتاردىڭ الدىڭعى ازياعا جورىعىمەن بايلانىستىرادى. كۇنى بويى ات ۇستىنەن تۇسپەيتىن ساق ساربازدارىن ەجەلگى گرەكتەر اتپەن بىرگە جاراتىلعان دەپ سەنىپ، ولار تۋرالى سان ءتۇرلى اڭىزدار تاراتقان. اڭىزعا جاسىرىنعان اقيقاتقا سۇيەنسەك، گرەك اڭىزىنداعى باسى ادام، دەنەسى جىلقى بولىپ بەينەلەتىن، مەديتسينانى كەرەمەت مەڭگەرگەن ەمشى، عاجاپ مۋزىكانت، اسكەري ونەر مەن اڭشىلىقتا ەشكىم تەڭ كەلمەيتىن كەنتاۆر حيرون دا وسى ۇلى دالانىڭ ۇرپاعى بولۋى ابدەن مۇمكىن.

جىلقى -­ دالا حالقىنىڭ جان سەرىگى. مىنسە - كولىگى، قارنى اشسا - اس بولدى، شولدەسە - سۋسىن بولدى، توڭسا -  كيىم بولدى. جىلقى مەن قازاقتىڭ جانى ءبىر. و دۇنيەدە دە جانى بىرگە بولادى. اجىرامايدى. ۇلى دالا ۇرپاقتارى دا سولاي ويلاعان. سوندىقتان مىنگەن اتىن بىرگە جەرلەگەن. وعان بەرەل قورىمىندا قايتىس بولعان ادامنىڭ قورىمىنان تىزەرلەتىپ جەرلەنگەن 6-10 اتتىڭ سۇيەكتەرى تابىلۋى ايعاق. «اتىڭ باردا ەل تانى جەلىپ ءجۇرىپ» دەپ اندەتكەن ۇلى دالا ۇرپاقتارى ساق بولىپ، اتتيلا بولىپ جاڭا ايتقان گرەكياعا، سوناۋ ەۋروپاعا دەيىن ات باسىن تىرەدى. ول كەزدەگى اتتى ۇيرەتۋ ­- بۇگىنگى عارىشتى مەڭگەرگەنىمىز، كومپيۋتەر ارقىلى عالامدى باسقارعانىمىز سياقتى عاجايىپ يننوۆاتسيا بولاتىن. ءسويتىپ، بابالارىمىزدىڭ ارقاسىندا الەم ءوز دامۋىندا العاشقى سەكىرىسىن جاسادى. ال، بابالارىمىز بارلىق كولىك بىتكەننىڭ ءتۇپ اتاسى - اربانى ويلاپ تاپقاندا الەمدىك وركەنيەت ەكىنشى سەكىرىس جاسادى.

...قىزىق، سول اتتى كىم ۇيرەتتى ەكەن؟ قازاقى تۇسىنىككە سالساق، «جىلقىنى العاش باعىپتى قامبار اتا» دەگەن ەجەلدەن كەلە جاتقان وي ساق ەتە قالادى. جىلقىنىڭ ءپىرى قامبار اتا دەيمىز. راسىندا جىلقىنى ەڭ العان ۇيرەتكەن ادامنىڭ اتى قامبار شىعار؟ مىنە، ەگەر جىلقىنىڭ باعزى زاماندا قالاي ۇيرەتىلگەنى تۋرالى كينو تۇسىرەر بولساق، باستى كەيىپكەر وسى قامبار بولسىن. ول قازاقتىڭ ەسىمى. ءار اۋىلدا كەمى ونشاقتى قامبار بار. سوندا بۇكىل الەم ءۇشىن «جىلقى-قامبار-قازاق»  دەگەن ۇعىم بىتە قايناسىپ كەتەدى. جىلقى كورسە، ويلارىنا قازاق تۇسەدى، قازاق كورسە-جىلقى تۇسەدى. وعان تولىق مورالدىك قۇقىمىز بار. نەگە؟ ايتايىن.

بيىل جازدا قاتون قاراعايداعى بەرەل قورعانىندا بولدىم. بەرەل قورىمى قورعانىندارى جوباسىنىڭ جەتەكشىسى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى زەينوللا ساماشەۆپەن كەزدەسىپ سۇحبات الدىم (ۆيدەونى قاراڭىز).

شىلىكتى مەن بەرەل قورعاندارىنداعى قازبالار بارىسىندا «سكيف-ءسىبىر اڭ ستيلىنە» نەمەسە ساق ونەرىنە (ب.ز.د. V-III عع.) جاتاتىن التىن بۇيىمدار تابىلعانى بەلگىلى. بۇل ەلباسىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا ايتىلعانىنداي، جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتۋدەن بولەك، بابالارىمىزدىڭ مەتاللۋرگيانى دا العاش بولىپ مەڭگەرگەنىنىڭ دالەلى.  قورىمنان تابىلعان بۇل بۇيىمدار دالالىقتاردىڭ مەتالل ءوندىرۋ مەن ونى قورىتۋ، ءارتۇرلى بۇيىمدار جاساۋدىڭ شەبەرى بولعانىن الەمگە ايگىلەدى. ودان بەرىدە بەرەل، شىلىكتى، ابلايكيت، قىرىقۇڭگىر قورىمدارىندا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، باعزى زامانداعى تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدەن بەلگى بەرەتىن جادىگەرلەر تابىلدى. بۇل ­ جادىگەرلەر بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ باعزى زاماننان كەلە جاتقان ۇلى وركەنيەتتىڭ مۇراگەرلەرى ەكەنىمىزدى ناقتىلاي تۇسەدى. ەكىنشىدەن، بۇل - مەتالل وڭدەۋدى يگەرۋ ارقىلى الەمدىك وركەنيەتتىڭ دامۋىن ءۇشىنشى سەكىرىسكە دە ۇلى دالا ۇرپاقتارى جەتكىزگەنىنىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى.

بەرەل قورىمىنان تابىلعان جادىگەرلەر ۇلگىسىنىڭ لابوراتوريالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى قازىر شەتەلدىك زەرتتەۋ ورتالىقتارىندا توكيوداعى (جاپونيا) ۇلتتىق گەنەتيكا ينستيتۋتى مەن رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ءسىبىر بولىمىندە جانە ءوزىمىزدىڭ  ا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىندا، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيالىق ۇلتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇرگىزىلۋدە.

ارنايى باعدارلاما ءتۇزىلىپ، قۇرامىندا زەينوللا ساماشەۆ، كارل بايپاقوۆ، ابدەش تولەۋباەۆ سىندى ارحەولوگتار بار ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلدى جانە زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ۇلىبريتانيا، اقش، يتاليا، بەلگيا، ۆەنگريا، پولشا، جاپونيا، تۇركيا، قىتاي، قىرعىزستان جانە رەسەي مەملەكەتتەرىنىڭ بەلگىلى عالىمدارى دا قاتىستى. ءسويتىپ، تابىلعان ۇزىن سانى 3000-نان استام ارتەفاكتىلەر مۇراجاي قورىنا بەرىلگەن.

بۇل زەرتتەۋلەر ەلىمىزدىڭ ەجەلگى، ورتاعاسىرلىق تاريحى پەن مادەنيەتىن بىلۋگە الەمگە وركەنيەتتىڭ قوزعاۋشىسى بولعان ەل رەتىندە قازاق ەلىن تانىتۋعا سەبى تيەرى انىق.

مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم، ءوزىم بارعان، كوزىم كورگەن، قۇلاعىممەن ەستىگەن دۇنيەلەر عانا. وسى ءتارىزدى ەل تاريحىنىڭ ەجەلگى ومىرىنەن حابار بەرەتىن قانشاما دۇنيەلەر ءوزىنىڭ اشىلۋ ءساتىن كۇتىپ جاتىر ەدى. سول ۋاقىت كەلدى.

ادىلبەك قابا

Abai.kz